PROJE SONUÇ RAPORU. Pamukkale Bilim Merkezi Derneği Danışmanlık ve Organizasyon Đktisadi Đşletmesi. Raporu Hazırlayan

T.C. ÇEVRE ve ŞEHĐRCĐLĐK BAKANLIĞI TABĐAT AT VARLIKLARINI KORUMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KÖYCEĞĐZ-DALYAN ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESĐ TÜR VE HABĐTAT ĐZLEME PROJESĐ KAPSAMINDA KÖYCEĞĐZ-DALYAN KUMSAL ALANINDA DENĐZ KAPLUMBAĞASI (Caretta caretta, Chelonia mydas) VE NĐL KAPLUMBAĞASI (Trionyx trıunguis) POPÜLASYONLARININ ARAŞTIRILMASI ĐZLENMESĐ Đ VE KORUNMASI PROJESĐ -2012 PROJE SONUÇ RAPORU Pamukkale Bilim Merkezi Derneği Danışmanlık ve Organizasyon Đktisadi Đşletmesi Raporu Hazırlayan Prof. Dr. Yakup KASKA (Proje Yürütücüsü) Doç. Dr. Serdar DÜŞEN Çiğdem FAK Hesna YAKA MUĞLA, EKĐM 2012 1

ÖZET 1 Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi içerisinde yer alan Dalyan-Đztuzu Kumsalındaki deniz kaplumbağaları ve Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağasının üreme ve yuva bilgileri 2012 yaz sezonunda araştırılmıştır. Deniz kaplumbağa yuvalarının tamamı Đribaş deniz kaplumbağasına (Caretta caretta) ait olup Dalyan Kumsalında saptanan 828 adet C.caretta çıkışının %33,57 si (278) yuva ile sonuçlanırken %66,43 ü (550) ise yuvasız çıkış olarak sonuçlanmıştır. Yuvalı ergin çıkışlarının GPS kayıtları alınarak denizden uzaklıkları ölçülmüş ve kaydedilmiştir. 2012 yaz sezonunda ortalama yuva yoğunluğu 61,7 yuva/km olarak hesaplanmıştır. Yuva yapan bireylerden 49 adedi markalanmış ve bunların 19 adeti tekrar ikinci yuvada, 7 adeti de üçüncü yuvalarında tekrar görülmüştür ve daha önceki yıllarda markalanmış 15 adet birey de gözlenmiştir. Dalyan Kumsalında 2012 yılında markalanan ergin C.caretta bireylerinin ortalama Düz Karapaks Boyu (DKB) 72,21cm, Düz Karapaks Eni (DKE) 53,33cm, Eğri Karapaks Boyu (EKB) 77,08cm, Eğri Karapaks Eni (EKE) 67,87 cm olarak ölçülmüştür. 2012 yaz sezonu içerisinde tespit edilen toplam 278 yuvanın 33 adedi tamamen tilkiler tarafından predasyona uğrarken 47 adedi de kısmen predasyona uğramıştır. Toplam 26 (%9,35) adedi kafeslenemeden predasyona uğramıştır. Ana pradatör olarak 69 yuvada tilki iken, 13 yuvada porsuk olmuştur. Toplam 234 (%84,17) yuvadan yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Predasyona karşı çözüm arayışları çerçevesinde toplam 250 (%89,92) adet yuva kum altı kafeslerle kafeslenmiş, bu yuvalardaki kafesler 50 cm lik metal çubuklarla sağlamlaştırılmış ve yuva altı tel kafeslerin tüm kenarları 20cm derinlikte yan tel kafeslerle kuşatılmıştır. Böylelikle tam predasyonla biten yuvalar dışında kalan 245 yuvanın, 234 adedinden yavru çıkışı gözlemlenmiştir. Kontrol açışlarının sonucunda toplam yumurta sayısı 19813, döllenmemiş yumurta sayısı 1289, ölü embriyoların sayısı 3427, predasyonla tahrip edilmiş yumurta sayısı 2841 ve yavru çıkışı gerçekleşmiş boş kabuk sayısı 12302 olarak bulunmuştur. Yavru çıkış başarısı % 61,9 olarak hesaplanmıştır. Toplam 12302 yumurtadan çıkmış yavruların 11874 (%96,52) i denize ulaşmayı başarmıştır. Yuvaların ortalama derinlikleri 50,39 (31-66) cm, ortalama çapları 18,46 (10-35) cm, ortalama kuluçka süreleri 49,5 (42-66) gün, yuvalara bırakılan ortalama yumurta sayısı ise 71,43 (8-133) olarak bulunmuştur. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) na ait yuvaların büyük çoğunluğu predasyona uğramıştır. Bu türe ait toplam 42 adet ergin izi gözlemlenmiştir. Bu 2

çıkışlardan 16 adedi yuvasız iz olarak kaydedilmiş ancak 26 adet yuva tespit edilmiştir, bunlardan 24 adeti predasyonla tamamen tahrip edilmiş, 2 adedinden yavru çıkışı gerçekleşmiş olup yuvalardaki toplam 62 yumurtadan 27 yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Dalyan Kumsalında Deniz Kaplumbağa Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi (DEKAMER) nde bakım ve tedavisi yapılan 20 adet deniz kaplumbağasının 4 adedi denize bırakılmış olup, 8 adedi ölmüş 8 adedi de halen bakım altındadır. 2012 yılı içerisinde DEKAMER de tedavisi biten 1 dişi 3 erkek toplam 4 kaplumbağaya uydu cihazı takılarak Akdeniz de göç yolları takip edilmektedir. Kumsaldaki koruma ve izleme çalışmaları yanında, bilgilendirme çalışmaları da devam etmiştir. Bu çerçevede, hazırlanmış 3 farklı bigilendirme afişi, hem Boğaz bölgesindeki bilgilendirme ofisi (3 adet) ve büfelerdeki (3 adet), hem Đztuzundaki bilgilendirme ofisindeki (3 adet) hem de kamp ortamındaki konteynerlera asılmış olan afişler yenilenmiştir. Yerel halktan da katılan gönüllüler ve projede görev alan görevlilerce bilgilendirme çalışmaları kumsaldaki bilgilendirme ofislerinde ve DEKAMER de yapılmıştır ve yaklaşık 35.000 kişiye birebir bilgi verilmiş ve halen bilgilendirme çalışmalarına devam edilmektedir. 3

ABSTRACT Breeding and nesting activities of Sea Turtles and Soft Shelled Nile Turtle on Dalyan- Đztuzu Beach, which take place in Köyceğiz-Dalyan Special Environmental Protection Area, were studied in 2012 nesting season. A total of 828 emergences, all of which belongs to loggerhead sea turtles, occurred in 2012, of which 278 (33,57 %) nests were deposited and the remaining 550(66,43 %) nonnesting emergences were recorded. GPS records of the nests were taken and the distances of emergences from the sea were also measured. Mean nesting density was 61,7 nests/km in 2012. A total of 49 nesting females were tagged, 19 of them reobserved during their second nesting, 7 of them reobserved during their third nesting and 15 remigrant turtles that tagged in previous studies were observed. The mean of straight carapace lengths (SCL) and widths (SCW) of the females tagged were 72,21 and 53,33 cm respectively and the curved carapace lengths (CCL) and widths (CCW) were 77,08 and 67,87 cm respectively. A total of 33 nests completely and 47 nests were partly predated mainly by foxes. 26 (9,35%) nests were predated without screening. The main predator was foxes in 69 nests, badgers in 13 nests. A total of 250 (89,92%) nests were screened against predation and these screens were fixed with long metal hooks from corners for additional safety. Also, site cages (20 cm depth) were attached arround the nest site. Hatching was observed in 234 nests. After excavating the nests, a total of 19859 eggs were counted, of which 1289 of them were unfertilised, 3427 dead in shell embryos, 2841 predated eggs and 12302 empty eggshells that produced hatchlings. The hatching success was calculated as 61,9%. From the total of 12302 hatchlings, 11874 (96,52 %) of them were able to reach the sea. Mean depth of the nests was 50,39 (31-66) cm, diameter of egg chamber was 18,46 (10-35) cm. The mean incubation period was 49,5 (42-66) days and mean clutch size was 71,43 (8-133) eggs. Almost all soft shelled Nile turtle (Trionyx triunguis) nests were destroyed and protections via screening were not successful. 42 adult tracks were observed during 2012 breeding season. Of these, 16 tracks were non-nesting emergences and 26 of them resulted in nests. 24 of the total 26 nests were completely destroyed by foxes. Hatching only occurred in 2 nests. There were 62 eggs in these 2 nests and 27 of them produced hatchlings. The Sea Turtle Rescue and Rehabilitation Centre (DEKAMER) on Dalyan beach were recieved 20 injured turtles in 2012. 4 of these released back to the sea and 8 are stil under rehabilitation but 8 of them unfortunately died. Four loggerhead sea turtles (one rescued 4

female and three rescued male which were treated in Dekamer), were attached to a satellite transmitter and their migration routes are being followed. In addition to the monitoring and conservation studies held on the beach, public awareness and information were also given to visitors. For his purposes three different posters were renewed and put on the walls of the information offices and huts at the both end of the beach and rehabilitation unit at the camping site. Project stuff together with the volunteers from local people were gave information at the information offices and DEKAMER to approximately 35.000 visitors, and information studies have been continuned all the years. 5

ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET... 2 ABSTRACT... 4 ŞEKĐLLER VE TABLOLAR LĐSTESĐ... 7 1. GĐRĐŞ... 8 1.1. DENĐZ KAPLUMBAĞALARI... 8 1. 1. 1. Türkiye Sahillerinde Yapılan Bazı Çalışmalar... 10 1. 2. YUMUŞAK KABUKLU NĐL KAPLUMBAĞASI ĐLE ĐLGĐLĐ ÇALIŞMALAR... 13 2. MATERYAL METOD... 19 2. 1. DENĐZ KAPLUMBAĞALARI ĐLE ĐLGĐLĐ ÇALIŞMA YÖNTEMĐ... 19 2.2. TRĐONYX TRĐUNGUĐS (YUMUŞAK KABUKLU NĐL KAPLUMBAĞASI) ĐLE ĐLGĐLĐ ÇALIŞMA YÖNTEMĐ... 21 3. BULGULAR... 22 3.1. DENĐZ KAPLUMBAĞASI ĐLE ĐLGĐLĐ SONUÇLAR... 22 3.1.1. Ergin Çıkışları, Zamansal ve Mekansal Dağılımı... 22 3.1.3. Yuva ve Yuvalarla ilgili ölçümler... 39 3.1.4. Sıcaklık Çalışması... 41 3.2. YUMUŞAK KABUKLU NĐL KAPLUMBAĞASI ĐLE ĐLGĐLĐ SONUÇLAR... 46 3.3. BĐLGĐLENDĐRME VE DEKAMER DE YAPILAN ÇALIŞMALARI... 47 4. DEĞERLENDĐRME SONUÇ VE ÖNERĐLER... 49 4.1. DENĐZ KAPLUMBAĞALARI ĐLE ĐLGĐLĐ SONUÇLARIN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ... 49 4.2. NĐL KAPLUMBAĞALARI ĐLE ĐLGĐLĐ DEĞERLENDĐRME... 51 4.3. ÖNERĐLER... 52 5. KAYNAKLAR... 55 EK-1... 64 6

ŞEKĐLLER VE TABLOLAR LĐSTESĐ ŞEKĐLLER ŞEKİL 1. TÜRKİYE DEKİ ÖNEMLİ DENİZ KAPLUMBAĞA ÜREME KUMSALLARI. BÜYÜK HARFLE YAZILANLAR ÖNEMLİ KUMSALLARI, KÜÇÜK HARFLE YAZILANLAR İKİNCİ DERECE ÖNEME SAHİP KUMSALLARI, İTALİK YAZILAN KUMSALLAR DA SONRADAN İLAVE EDİLEN POTANSİYEL ÖNEME SAHİP KUMSALLARI GÖSTERMEKTEDİR (TÜRKOZAN VE KASKA, 2010).... 12 ŞEKİL 2. TRİONYX TRİUNGUİS İN TÜRKİYE DEKİ DAĞILIMI... 18 ŞEKİL 3:DENİZ KAPLUMBAĞALARININ ÖLÇÜM VE MARKALAMA İŞLEMLERİ.... 20 ŞEKİL 4:YUVA KORUMADA KULLANILAN KAFESLEME ÇALIŞMALARI: KUM ALTI (SOLDA) VE KUM ÜSTÜ (SAĞDA) KAFESLERİ.... 20 ŞEKİL 5:T. TRİUNGUİS YUVASININ BULUNMASI, KAFESLENMESİ VE KONTROL AÇILIŞI.... 21 ŞEKİL 6. DALYAN KUMSALINDA 2012 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ ZAMANSAL DAĞILIMI.... 23 ŞEKİL 7. DALYAN KUMSALINDA 2012 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ MEKANSAL (DENİZDEN UZAKLIĞINA GÖRE) DAĞILIMI.... 23 ŞEKİL 8. DALYAN KUMSALINDA 2012 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ MEKANSAL (KUMSAL ÜZERİNDEKİ DAĞILIMINA GÖRE) DAĞILIMI.... 23 ŞEKİL 9. DALYAN KUMSALINDA 2012 YILI YUVALARININ HARİTA ÜZERİNDE İŞARETLENMESİ.... 36 ŞEKİL 10:DALYAN KUMSALINDA 2012 YILINDAKİ YUVA VE YUMURTALARIN DURUMLARINI GÖSTEREN GRAFİKLER... 40 ŞEKİL 11. DALYAN KUMSLAINDA 2012 YILINDA YAVRULARIN DENİZE ULAŞMA ORANLARI.... 41 ŞEKİL 12:SICAKLIK VERİLERİ İLE İLGİLİ GRAFİKLER... 43 ŞEKİL 13. UYDU TAKİBİ YAPILAN 6 ADET DENİZ KAPLUMBAĞASININ GÖÇ YOLLARINI GÖSTEREN HARİTALAR.... 48 ŞEKİL 14. DALYAN KUMSALI'NDA YILLARA GÖRE YUVA SAYILARININ KARŞILAŞTIRILMASI.... 49 ŞEKİL 15: YILLARA GÖRE PREDASYONLU YUMURTA SAYILARI VE YÜZDELERİ... 51 ŞEKİL 16: TOPLAM YUMURTA SAYISI VE BU YUMURTALARDAN ÇIKAN YAVRULARIN DENİZE ULAŞMA BAŞARISININ YILLARA GÖRE DAĞILIMI... 51 TABLOLAR TABLO 1. DALYAN KUMSALINDA YILLARA GORE TESPİT EDİLEN YUVA SAYILARI. (A: GELDİAY VE ARK. 1982; B: CANBOLAT, 1991; C: ERK AKAN, 1993; D: BARAN VE ARK, 1992; E: CANBOLAT, 2004; F: YERLİ VE DEMİRAYAK, 1996; G: BARAN VE ARK, 1996; H: ILGAZ VE BARAN, 2001; İ: YERLİ VE CANBOLAT, 1998; J: CANBOLAT, 2001; K: CANBOLAT, 2002; L: CANBOLAT, 2003; M: TÜRKOZAN VE YİLMAZ BASKIDA; N: CANBOLAT, 2006A; O: CANBOLAT, 2007; P: KASKA VE ARK. 2008; R:DURMUŞ VE GÜÇLÜ, 2009);S: KASKA VE ARK. 2010; Ş: KASKA VE ARK. 2011.... 12 TABLO 2. 2012 YILINDA DALYAN KUMSALI NDA TESPİT EDİLEN YUVALARA AİT ÖZET BİLGİLER... 25 TABLO 3. DALYAN KUMSALI NDA MARKALANAN DENİZ KAPLUMBAĞALARI İLE İLGİLİ BİLGİLER... 37 TABLO 4: SICAKLIK ALETİ KULLANILAN YUVALARIN BİLGİLERİ... 44 TABLO 5. DALYAN KUMSALI NDAKİ TRİONYX TRİUNGUİS YUVALARIN GPS KOORDİNATLARI... 46 TABLO 6: UYDU TAKİBİ YAPILAN KAPLUMBAĞALARA AİT BİLGİLER VE WEB ADRESLERİ... 48 TABLO 7: SON 5 YILA AİT VERİLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI... 50 7

1. GĐRĐŞ 1.1. Deniz Kaplumbağaları Dünyadaki 8 tür deniz kaplumbağası: Dermochelys coriacea (Deri Sırtlı Deniz Kaplumbağası), Chelonia mydas (Yeşil Deniz Kaplumbağası), Chelonia agassizii (Siyah Deniz Kaplumbağası), Caretta caretta (Adi Deniz Kaplumbağası veya Đribaş Deniz Kaplumbağası), Ertmochelys imbricata (Atmaca Gagalı Deniz Kaplumbağası), Lepidochelys olivace (Zeytin Yeşili Deniz Kaplumbağası), Lepidochelys kempii (Gündüz Yuvalayan Deniz Kaplumbağası) ve Natator depressus (Düz Kabuklu Deniz Kaplumbağası) dur (Lutz ve Musick, 1997). Bu türlerden ikisi (C. caretta ve C. mydas) Türkiye nin Akdeniz sahil şeridi boyunca 17 kumsala çıkarak yumurta bırakmaktadır (Hathaway, 1972; Başoğlu, 1973; Geldiay ve Koray, 1982; Geldiay, 1983,1984; Groombridge, 1990; Baran ve Kasperek,1989; Baran, 1990; Canbolat, 1991; Baran ve ark. 1991; Lutz ve Musick, 1997). Bern sözleşmesi ile koruma altına alınan bu iki türden C. caretta nesli tehdit altında, C. mydas ise nesli tehlike altında olan türler arasında gösterilmiştir. Çok uzun yıllardan beri dünya sularında yaşayan deniz kaplumbağalarının yuvalama yaptıkları kumsallar yavaş yavaş yok olmaktadır. Bu yok olmanın en büyük nedeni insan aktivitelerinin yoğunlaşmasıdır. Bu nedenle Akdeniz populasyonu için Türkiye de bulunan kumsallar büyük önem taşımaktadır. Türkiye kumsallarının genel olarak belirtilmesine karşılık (Başoğlu ve Baran, 1982; Baran ve Kasparek, 1989; Baran, 1990; Baran ve ark., 1992) söz konusu kumsallarda detaylı çalışmalar çok azdır. Dünya denizlerinde yaşayan deniz kaplumbağası türlerinin hepsi yayılış alanlarının tamamında veya önemli bir bölümünde nesli yok olma tehlikesinde olan "Tehlike Altındaki Türler" ya da yakın gelecekte muhtemelen tehlike altında olacak "Tehdit Altındaki Türler" kategorisinde bulunmaktadır. Uluslararası Doğal Hayatı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayınlanan kırmızı listede Türkiye'nin Akdeniz sahillerinde düzenli olarak yuva yapan iki türden Chelonia mydas ve Caretta caretta "tehdit altında" olan hayvanlar olarak tanımlanmaktadır, çünkü bu tür deniz kaplumbağalarının populasyonları, insan aktivitelerinin bir sonucu olarak farklı derecelerde büyük oranda azalmıştır. Deniz kaplumbağalarının neslinin devamı, öncelikle üremek için kullandıkları kumsalların, çiftleşme, beslenme, kışlama ve göç alanlarının doğal durumlarında korunabilmesine bağlıdır. Bu durumda deniz kaplumbağalarının korunması yalın bir tür koruması olmaktan çıkmakta, karasal ve denizel habitatların kesiştiği kıyı ekosisteminin 8

korunabilmesiyle mümkün olabilmektedir. Kıyı ekosistemini olumsuz etkileyebilecek her türlü faaliyet diğer canlı türlerine olduğu gibi deniz kaplumbağalarına da zarar verecektir. Deniz kaplumbağalarının etleri insan tüketiminde evrensel kıymet görmüş, yumurtaları besin olarak veya afrodizyak özelliğine sahip olduğuna inanılarak yenilmiş, yağları kozmetiklerde, kabukları süs eşyaları veya gözlük çerçeveleri yapımında kullanılmıştır. Kaplumbağaların büyük oranlarda katledilmesi ve yuvalarının yağmalanması, populasyonlarının azalmasında baş sebep olarak kalmıştır. Çoğu yuvalama alanları, kıyı alanlarına insan populasyonlarının yavaş yavaş tecavüzüyle birer birer kaybolmuştur. Deniz kaplumbağası populasyonlarındaki bir diğer azalma, kişisel veya ticari amaçlarla kontrolsüz avcılık ve balıkçılık faaliyetlerindeki tesadüfi ölümler nedeniyle meydana gelmiştir. Türk Hükümeti imzalamış olduğu çeşitli uluslararası sözleşmelerle deniz kaplumbağaları ve üreme alanlarının korunmasında yasal sorumluluk üstlenmiştir. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) gözetiminde yürütülen çalışmalarla, 1975 yılında 16 Akdeniz ülkesi tarafından Akdeniz Eylem Planı (AEP) adı altında Akdeniz'in korunması için bir eylem planı prensip olarak onaylanmış, 1976 yılında ise Avrupa Topluluğu ile birlikte aynı ülkeler tarafından Barselona'da Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) imzalanarak AEP'ye yasal boyut getirilmiştir. 1982'de bu ülkeler tehlikedeki Akdeniz bitki ve hayvanları ile bunların yaşam alanlarının korunmasını hedefleyen ve Barcelona Sözleşmesi nin eki protokollerinden olan "Akdenizde Özel Koruma Alanlarına Đlişkin Protokol"ü imzaladılar. Türkiye'de 1988 yılında yürürlüğe girmiş olan bu protokol sonrasında aralarında Dalyan ve Patara'nın da bulunduğu önemli bazı deniz kaplumbağası üreme alanları "Özel Çevre Koruma Bölgesi" ilan edilmiştir. AEP'e taraf olan ülkelerce 1989 yılında "Akdeniz'deki Deniz Kaplumbağalarının Korunması Đçin Eylem Planı" adı altında bir eylem planı kabul edilerek yürürlüğe girmiş ve deniz kaplumbağalarının korunması için uygulamada dikkate alınması gereken öncelikler şu başlıklar halinde sıralanmıştır; Yuvalama ve kışlama alanlarının korunması ve yönetimi, Tesadüfi yakalanmaların en aza indirilmesi ve bu nedenle ortaya çıkacak kullanımların yasaklanması, Yeni yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin davranışı hakkında daha fazla bilgi. Avrupa Doğal Hayatı ve Doğal Ortamların Korunmasına ilişkin "Bern Sözleşmesi", Avrupa Ekonomik Topluluğu ve 19 ülke tarafından 1982'de imzalanmış ve bu sözleşme Türkiye'de 1984 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeyi imzalayan taraflar, doğal flora ve 9

aralarında deniz kaplumbağalarının da bulunduğu fauna populasyonlarını korumak ve göçmen olarak gelen tehlike altındaki türler de dahil olmak üzere tüm hayvanların korunmasına ilişkin özel bir çaba sarf etmekle yükümlüdür. Barcelona Sözleşmesi ve eki Protokoller ile Bern Sözleşmesi Türk Hükümeti tarafından da imzalanmıştır. T.C. Anayasası'nın antlaşmalarla ilgili 90. maddesi uyarınca "usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletler arası antlaşmalar kanun hükmündedir". Dolayısıyla taraf olduğumuz diğer antlaşma ve protokoller gibi bu sözleşmeler de ulusal mevzuatımızın bir parçasıdır. Caretta caretta ve Chelonia mydas Akdeniz kıyılarında düzenli olarak yuvalayan iki tür deniz kaplumbağasıdır. Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricata ve Lepidochelys kempii ise Akdeniz havzasında gözlenen ancak düzenli yuvalamaları saptanamamış diğer deniz kaplumbağalarıdır. Akdenizdeki Caretta caretta nın önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye'de, düşük oranda da Kıbrıs'ta bulunmakta, Chelonia mydas yuvalamaları ise esas olarak Türkiye'nin doğu Akdeniz sahillerinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle Türkiye, Akdeniz'deki deniz kaplumbağası populasyonlarının geleceği için önemli bir sorumluluk taşımaktadır. Türkiye'nin Akdeniz kıyı kuşağı tarihi ve doğal zenginlikleriyle haklı bir üne kavuşmuş, bununla birlikte kıyı bölgelerindeki hızlı nüfus artışı ile bölgenin canlı ve cansız kaynakları üzerindeki baskı da artmıştır. Son yıllarda giderek gelişen turizm ile ortaya çıkan yoğun yapılaşma, insanların kıyı bölgelerindeki aşırı yığılması, kötü arazi kullanımı, endüstriyel veya tarımsal kaynaklı kirleticilerin denize ulaşması kıyı habitatlarının ve ekosistemlerinin farklı ölçeklerde bozulması sonucunu doğurmuştur. 1. 1. 1. Türkiye Sahillerinde Yapılan Bazı Çalışmalar Türkiye sahillerindeki ilk çalışma Hathaway tarafından yapılmış ve C. caretta (Đribaş Deniz Kaplumbağası) ve C. mydas (Yeşil Deniz Kaplumbağası) ın Türkiye sahillerinde yumurtladığı ve kara sularında bulunduğu belirtilmiştir. Başoğlu (1973) tarafından yapılan çalışmada, Đzmir bölgesinden iki ve Köyceğiz den sahilinde bir sırt kabuğu tespit etmiş ve bunların C. caretta ya ait oldukları saptanmıştır. Başoğlu ve Baran (1982), Ege Üniversitesi Sistematik Zooloji Kürsüsü koleksiyonlarında bulunan C. caretta hakkında bilgi vermektedir. Geldiay ve Koray (1982), Geldiay ve ark. (1982), Geldiay (1983, 1984) Türkiye nin Ege ve Akdeniz kumsallarına yumurtlayan C. caretta ve C. mydas deniz kaplumbağalarının populasyonları ve bu kaplumbağaların korunmaları ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Baran ve Kasparek (1989), Baran (1990), deniz kaplumbağalarının Türkiye kıyılarındaki önemli yuva 10

yapma yerlerini ve bu bölgelerin sorunlarını saptamışlardır. Bu çalışmalarda ülkemiz sahillerinde yuvalama yoğunluğu açısından önemli 17 bölge tespit edilmiştir. Ayrıca bu kumsallardan 13 tanesinin birinci derece öneme sahip olduğu belirtilmektedir. Bu kumsallara Alata, Çıralı ve Yumurtalık kumsallarının da eklenmesi ile deniz kaplumbağa üreme kumsallarının sayısı 20 olarak ifade edilmekte ve kumsallar hakkında da ayrıntılı bilgiler verilmektedir (Kaska, 2007). Son olarak Ağyatan kumsalının da eklenmesiyle kusmaların sayısı 21 olarak ifade edilmiştir (Türkozan ve Kaska, 2010). Bu kumsallar aşağıdaki Şekil 1 de verilmektedir. Canbolat (1990, 1991, 1997, 1999), Erk'akan ve Canbolat (1990) ve Erk'akan (1993) Dalyan Kumsalı ndaki, Yerli (1990) Patara Kumsalı ndaki, Kaska (1993) Kızılot ve Patara Kumsalları ndaki, Baran ve ark. (1991) Mersin-Kazanlı bölgesindeki, Baran ve ark. (1992) Dalyan, Patara, Kumluca, Kızılot, Anamur ve Kazanlı Kumsallarındaki, Piggelen ve Strijbosch (1993) Göksu Deltası'ndaki, Türkozan ve Baran (1996) Fethiye Kumsalı'ndaki, Baran ve ark. (1996, 1997), Canbolat (2000 a, b, c) Belek bölgesinde, Yerli ve Canbolat (1998 a, b) ile Yerli ve ark. (1998) ise tüm Akdeniz kıyısı boyunca deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Canbolat (1999) Dalyan ve Patara'daki deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Canbolat (2000a,b); Canbolat (2001a,b; 2002), Belek bölgesinde ve Canbolat (2001c) Dalyan Bölgesinde araştırmalar yapmıştır. Selin Đnşaat Turizm Müşavirlik Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. ise 2004 ve 2005 yıllarında Dalyan, Fethiye, Patara, Belek ve Göksu Deltası Özel Çevre Koruma Bölgelerinde çalışmalar yapmıştır (Selin Đnşaat, 2004 ve 2005). Ekolojik Araştırmalar Derneği Đktisadi Đşletmesi tarafından 2006 ve 2007 yıllarında Dalyan ve Fethiye kumsallarında çalışmalar yapılmıştır (Canbolat, 2006, 2007). 2008 yılında Pamukkale Bilim Merkezi derneği tarafından (Kaska ve ark., 2008) ve 2009 yılında da Tarımsal Kalkınma Vakfı tarafından koruma ve izleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Durmuş ve Güçlü, 2009). 2010 ve 2011 üreme sezonlarına ise Kaska ve arkadaşları koruma ve izleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Kaska ve ark., 2010, 2011) Bu çalışmalar ve yapılan 4 ulusal sempozyum sonucunda ortaya çıkan raporlara ve basılmış yayınlara bakıldığı zaman, Akdeniz deki bütün kumsallarda yıllık ortalama yuva sayısı 5031 yuva/sezon olarak verilirken bunların 1366 adedi (%27,2) Türkiye kumsallarında yer aldığı belirtilmiştir (Margaritoulis ve ark. 2003). Türkozan ve ark. (2003) bu sayıyı bütün kumsalları değerlendirerek 1267 (663-1991) iribaş deniz kaplumbağa yuvası olduğunu belirtmişlerdir. Canbolat (2004) ise 2000 (1547-2485) yuva yuva yapan dişi sayısını da 500 ile 800 arasında rapor etmiştir. Kaska ve ark. (2005) ise basılmış ve basılmamış raporları 11

dikkate alarak 178,4 km olan toplam kumsal uzunluğu içerisinde 1360-2710 yuva yapıldığını ve bu yuvaların 700-1150 dişi kaplumbağa tarafından yapıldığını belirtmişlerdir. Her ne kadar yıldan yıla gösterilen bu farklılıklar deniz kaplumbağa yuva sayılarındaki yıldan yıla farklılıklar olabileceği gibi farklı yıllarda farklı araştırmacıların rapor ettiği yuva bilgilerinde de kaynaklanabilmektedir. Ancak bu rakamlar bile dikkate alındığında ve çok küçük kumsallar dahil edilmediği için kesin yuva sayıları bu rakamların üzerinde olduğu da kesindir (Türkozan ve Kaska, 2010). Şekil 1. Türkiye deki önemli deniz kaplumbağa üreme kumsalları. Büyük harfle yazılanlar önemli kumsalları, küçük harfle yazılanlar ikinci derece öneme sahip kumsalları, italik yazılan kumsallar da sonradan ilave edilen potansiyel öneme sahip kumsalları göstermektedir (Türkozan ve Kaska, 2010). Tablo 1. Dalyan kumsalında yıllara gore tespit edilen yuva sayıları. (a: Geldiay ve ark. 1982; b: Canbolat, 1991; c: Erk akan, 1993; d: Baran ve ark, 1992; e: Canbolat, 2004; f: Yerli ve Demirayak, 1996; g: Baran ve ark, 1996; h: Ilgaz ve Baran, 2001; i: Yerli ve Canbolat, 1998; j: Canbolat, 2001; k: Canbolat, 2002; l: Canbolat, 2003; m: Türkozan ve Yilmaz baskıda; n: Canbolat, 2006a; o: Canbolat, 2007; p: Kaska ve ark. 2008; r:durmuş ve Güçlü, 2009);s: Kaska ve ark. 2010; ş: Kaska ve ark. 2011. Yıl 1979 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Yuva sayısı 330 146 235 57 271 217 235 86-107 135 Kaynak a b c d e e e f - g h Tablo 1 devamı 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 193 276 264 197 286 232 223 221 269 274 277 291 354 341 i e j j k l m m n o p rs s ş 12

1. 2. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile Đlgili Çalışmalar Trionyx triunguis Türkiye de bulunan dört tür tatlı su kaplumbağasından birisidir. T. triunguis büyüklüğü ve siniye benzer bir yapı göstermesinden dolayı bazı bölgelerde halk arasında siniba olarak bilinir. Đngilizce olarak Soft-shelled Nile turtle olarak adlandırılan bu kaplumbağa dilimize Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası veya Nil Yumuşak Kabuklusu olarak çevrilmiştir. Tipik yaşam yeri Nil olduğu için Nil kaplumbağası olarak da adlandırılır. Ayrıca deniz kaplumbağası gibi uysal olmayıp balık ağlarına zarar verdikleri için bazı bölgelerde halk arasında gâvur kaplumbağa olarak da bilinir. T. triunguis büyük, koyu renkli ve yumuşak kabuklu üsten bastırılmış görünümdedir. Büyüklükleri, plastron boyu, karapas boyu, karapas eni ve en geniş karapas düzlemi ölçülerek bulunur. Plastron boyu (PB) kaplumbağanın ventral yüzeyinin en anterior bölgesinden plastronun posterior ucuna kadar olan ve orta ventral hattı takip eden maksimal, düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapas boyu (CB) nuchal bölgeden karapasın serbest kenarının en posterior bölgesine kadar uzanan ve orta dorsal hattı takip eden maksimal düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapasın lateral kenarları arasındaki maksimal düz hat şeklindeki ölçüm karapas enini (CE) verir. Karapas serbest kenarının en posterior bölgesinden en geniş karapas seviyesi yahut düzleminin orta dorsal hattı kestiği noktaya kadar olan maksimal, düz hat şeklindeki ölçüm ise en geniş karapas düzlemini (EGCD) verir. Başın lateral kenarları arasında kalan maksimal ölçüm baş genişliği (BG), burun ucundan gözler arasındaki en dar sahayı birleştiren çizgi ortasına kadar alınan ölçüm rostrum boyu (RB) olarak adlandırılır. Karapas boyu yetişkin bireylerde 800 mm geçer (Boulenger, 1889) ve bazen 950 mm ye ulaşabilir (Dumeril, 1860). Yavrularda ise karapas boyu 48-51 mm olarak Atatür (1979) tarafından ölçülmüştür. Atatür (1979) T. triunguis erginlerinde büyümeye paralel olarak CB değeri artımı, PB değeri artımından gittikçe daha fazla olduğunu kaydetmiştir. Coğrafi dağılışı ve taksonomi konular dışında Trionyx triunguis ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlıdır. Rafetus euphraticus da olduğu gibi başın ucunda bir hortum bulunur ve burun delikleri bu hortumun ucundadır. Ergin T. triunguis lerin karapas, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler ve boyun üzerindeki beneklerin sayısı baş ve karapas üzerindekilere göre daha az ve seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin 13

sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hâkimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler görülebilir. Ekstremitelerde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde bireylerin kuyrukları daha kalın yapılı ve daha uzundur. Yavru erkeklerde böyle belirgin bir durum söz konusu değildir. Yaşları ilerledikçe kuyruk büyür böylece kloak açıklığı karapasın dışında kalır. Dişilerde ise kuyruk daha kısa olduğu için kloak açıklığı karapas posterior kenarının önünde yer alır (Atatür, 1979). Ergin fertlerle ilgili olarak eşeysel dimorfizmin sadece kuyruk boyuna inhisar ettiği saptanmıştır. Ergin erkeklerde kuyruğun prekloakal bölgesi, kloak açıklığını karapaks posterior kenarı dışında bırakacak şekilde uzun, dişilerde ise kısadır. Erginlerle juvenillerin renk ve desen durumu farklıdır. 1,5-2 yaşına gelmiş juvenillerde çok belirli olan desen, hayvan yaşlandıkça yavaş yavaş kaybolur ve genellikle, koyulaşan zemin rengi hakim duruma geçer. Juvenillerde çok belirgin olan kirli zeytin yeşil-kahverengi zemin üzerindeki açık sarı benekler, yaşlanma ile boyca küçülürler, sayıları artar, belirsizleşirler ve hatta kaybolurlar. Bu türün beslenmesi karakteristik olarak karnivordur. T. triunguis lerin mide ve bağırsakları içerikleri incelenmiş su yılanı olan Natrix natrix e ve Gammarus sp. ve Gambusia affinis gibi çeşitli omurgasız canlılara rastlanmıştır (Atatür, 1979). Tipik yeri Nil olan T. triunguis ülkemizde de dağılım göstermektedir. Trionychidae familyasına ait olan T. triunguis (Forskal, 1775) türü hakkında ve diğer türler hakkında yapılmış olan çalışmalar genelde dağılım bölgeleri hakkındadır. Gray (1855) T. niloticus türünün dağılım bölgelerine Kuzey Afrika, Nil, Mısır, Habeşistan ve Batı Afrika yı dahil etmiştir. Lortet (1883) Anadolu da, Birecik civarında Fırat nehrinden toplanmış T. aegyptiacus (T. triunguis) şeklinde sınıflandırmış, yanlış olan bu sınıflandırma Bodenheimer(1944) tarafından T. euphratica olarak değiştirilmiştir. Boulenger (1889) türün yayılış alanı olarak Afrika da Nil, Kongo, Senegal ve aralarında akarsu sistemleri ile Suriye yi göstermiştir. Anderson (1898) a göre tür Aşağı ve Yukarı Mısır Nil inde, Nil deltasının batısında kalan Natrun Vadisi ndeki göller sisteminde, Mısır haricindeki tüm Nil sisteminde, Somaliland dan Senegambia ya kadar Afrika nın nehir sistemlerinde ve Suriye nin bazı akarsularında mevcuttur. Siebenrock (1913) Afrika haricinde kesin olmamakla beraber, Ürdün ve Suriye de de rastlanabileceğini kaydetmiştir. Gadow (1923) türün dağılımını Senegal ve Kongo dan Nil sistemine kadar ve Suriye olarak vermiştir. 14

Flower (1933) türün dağılım sahası olarak Afrika da Senegal ve Kongo dan Nil e kadar olan tropik su sistemlerini vermiştir. Kaplumbağaların Nil e taşınmaları ile, tesadüfi olarak, Filistin sahillerine ve Akdeniz e bakan nehirlere ulaştıkları düşüncesindedir. Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde T. triunguis varlığını rapor etmiştir. Numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek numuneleri T. triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra T. triunguis in sinonimi olarak değiştirilmiştir (Wermuth ve Mertens, 1961). Flower (1933) ın T. triunguis in Doğu Akdeniz sahil sularında bulunuşunu, Nil sisteminde zaman zaman olan taşmalarla kaplumbağaların bu bölgelere göçüne bağlamıştır ancak Haas (1951) bu fikre katılmamaktadır. Çünkü Filistin in çeşitli bölgelerinden çok sayıda numune ve yumurta örneği almıştır. Schmidt ve Ingler (1957) e göre de tür Nil sisteminde, Kongo ve Filistin in bazı küçük sahil derelerinde bulunduğunu belirtmiştir. Bu iki araştırmacı, kaplumbağaların çenelerindeki alveolar yüzey genişliklerinde rastlanan uyumsuzluğu beslenme farlılıklarından doğan bir dimorfizme bağlamaktadır. Lanza ve Sassi (1966) ye göre tür Mısır dan Habeşistan da Eritre ye, Somali ye, Rudolf Gölü ne, Kongo dan Angola ya kadar dağılmıştır. Bir küçük koloni de Đsrail de vardır. Marx (1968) türün dağılım sahasını Mısır dan güneyde Rudolf Gölü ne, güneybatıda Angola ya, kuzeybatıda Senegal e kadar uzatmış fakat Filistin i dahil etmemiştir. Grzimek (1975) de Animal Life Encyclopedia sının VI cildinin 112. sayfasında verdiği T. triunguis dağılım haritasında sadece Afrika yı dikkate almıştır. Đsrail sürüngenlerinin taksonomik bir listesini veren Hoofien (1972) türün genel anlamda Đsrail de mevcut olduğunu belirtmiştir. Yunanistan da görülen tek tür Kos Adası nda kaydedilmiştir (Taşkavak ve ark., 1999). Yumuşak kabuklu Nil kaplumbağası ilk Nil Nehrinde Testudo trionyx olarak Forskal (1775) tarafından isimlendirilmiştir. Geoffroy (1890) cins ismini Trionyx olarak adlandırmış ve türün isimi Trionyx aegyptiacus olarak değiştirilmiştir. Gray (1831) Trionyx niloticus olarak türü yeniden adlandırmıştır. Gray (1844,1864, 1869, 1873) daha sonra Yumuşak kabuklu Nil kaplumbağasının Nil nehrinin kuzey kısmında bulunanlarını Tyree nilotica, güney kısmına bulunanları Fordia africana olarak adlandırmıştır. Yukarı Nil kollarında yaşayan Trionychid lerin sadece spesifik olarak değil, cins olarak da Aşağı Mısır kaplumbağasından farklı olduğunu savunmuş ve 1869 da Hartum populasyonunu, çenelerindeki alveolar yüzeylerin farklı olduğunu savunarak Fordia africana olarak adlandırmıştır (Gray, 1873). Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde T. triunguis varlığını rapor etmiş, numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek Trionyx triunguis rudolfianus ssp. 15

nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra bir taxon sayılmayıp T. triunguis in sinonimi yapılmıştır (Wermuth ve Mertens, 1961). Başoğlu (1973) ilk olarak, Afrika ve Filistin kompleksi haricinde kalan bir bölgeden, Güneybatı Anadolu dan Trionyx triunguis kaydetmiştir. Güney Anadolu da Trionyx triunguis türünün mevcut olduğu biotoplar oldukça farklı özellikler gösterirler. Türkiye de en kuzeybatıda Köyceğiz Gölü- Dalyan dan başlayıp doğuya doğru Muğla da: Dalaman Çayı Kükürtlü ve Kargın Gölleri, Eşen Çayı, Antalya- Belek- Manavgat bölgeleri, Göksu Nehri, Çukurova Deltası, Asi Nehri olarak türün dağılış alanları belirlenmiştir (Atatür, 1979; Gramentz, 1990; Kasparek ve Kinzelbach, 1991). Kasparek (1999) in yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye de 15 bölgede bu tür bulunmaktadır. Bu sınıflandırmada Dalaman bölgesi ve Seyhan Nehri en yoğun populasyona sahip olup en fazla korunması gereken bölgeler olarak tespit edilmiştir (Kasparek, 1999). Kasparek (1999) e göre; Dalyan, Aksu/Acısu, Anamur, Göksu, Berdan Nehri, Tuzla Drenaj Kanalı, Karataş Drenaj Kanalı ve Ceyhan Nehri diğer iki bölgeye nazaran daha az populasyonu barındıran ve korunması gereken bölgeler olarak sınıflandırmıştır. Patara, Fethiye, Köprü Çayı, Bozyazı ve Asi Nehri az sayıda populasyona sahip olup, bu az sayıdaki türün korunmasını gerektirdiğine dikkat çekmiştir. Türkiye de Trionyx triunguis in bulunduğu bölgeler Şekil 2 de verilmiştir (Gidiş ve Kaska, 2004). Türkiye de T. triunguis ile ilgili ilk çalışmalar genellikle bu türün Türkiye de bulunduğuna dair yapılan çalışmalardır. Başoğlu (1973) nun yapmış olduğu çalışmada, Afrika ve Filistin dışında Güneybatı Anadolu da da bu türün bulunduğunu belirtmiştir. Atatür (1979) bu türle ilgili olarak doktora tez çalışması yapmıştır. Tezinde türün morfolojisi ve osteolojisi, Anadolu daki biotop ve dağılışı üzerine araştırmalar yapmıştır. Berk ve ark. (1988) Cheloniidae ve Trionychidae familyalarına ait türlerin Çukurova bölgesindeki dağılımlarını araştırmışlardır. Gramentz (1990, 1993, 1994) populasyon statüsü ve koruma ile ilgili çalışma yapmıştır. Kasparek (1990, 1999, 2001) yayınlamış olduğu makalelerde, Türkiye de T. triunguis in hangi bölgelerde yoğun olarak bulunduğunu ve nerelerde hangi koruma önlemlerinin alınması gerektiğine değinmiştir. Doğu Akdeniz bölgesindeki türün dağılımı Kasparek ve Kinzelbach (1991) tarafından incelenmiştir. Tipik yeri Nil olan Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ülkemizde de dağılım göstermektedir. Trionychidae familyasına ait olan Trionyx triunguis (Forskal, 1775) cinsi hakkında ve diğer türler hakkında yapılmış olan çalışmalar genelde dağılım bölgeleri hakkındadır. Gray (1885) Trionyx niloticus türünün dağılım bölgelerine Kuzey Afrika, Nil, Mısır, Habeşistan ve Batı Afrika yı dahil etmiştir. Lortet (1883) Anadolu da, Birecik civarında Fırat nehrinden toplanmış Trionyx aegyptiacus (T. triunguis) şeklinde sınıflandırmış, yanlış olan bu sınıflandırma Bodenheimer(1994) tarafından Trionyx 16

euphratica olarak değiştirilmiştir. Boulenger (1889) türün yayılış alanı olarak Afrika da Nil, Kongo, Senegal ve aralarında akarsu sistemleri ile Suriye yi göstermiştir. Anderson (1898) a göre tür Aşağı ve Yukarı Mısır Nil inde, Nil deltasının batısında kalan Natrun Vadisi ndeki göller sisteminde, Mısır haricindeki tüm Nil sisteminde, Somaliland dan Senegambia ya kadar Afrika nın nehir sistemlerinde ve Suriye nin bazı akarsularında mevcuttur. Siebenrock (1913) Afrika haricinde türe, kesin olmamakla beraber, Ürdün ve Suriye de de rastlanabileceğini kaydeder. Gadow (1923) türün dağılımını Senegal ve Kongo dan Nil sistemine kadar ve Suriye olarak vermiştir. Flower (1933) türün dağılım sahası olarak Afrika da Senegal ve Kongo dan Nil e kadar olan tropik su sistemlerini verir. Kaplumbağaların Nil e taşınmaları ile tesadüfi olarak, Filistin sahillerine ve Akdeniz e bakan nehirlere ulaştıkları düşüncesindedir. Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde Trionyx triunguis varlığını rapor etmiştir. Numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek numuneleri Trionyx triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra Trionyx triunguis in sinonimi olarak değiştirilmiştir (Wermuth ve Mertens, 1961). Haas (1951), Flower (1933) ın Trionyx triunguis in Doğu Akdeniz sahil sularında bulunuşu, zaman zaman Nil sisteminde olan taşmalarla kaplumbağaların bu bölgelere göçüne bağlıdır şeklindeki fikrine katılmamaktadır. Çünkü Filistin in çeşitli bölgelerinden çok sayıda numune ve yumurta örneği almıştır. Schmidt ve Ingler (1957) e göre de tür Nil sisteminde, Kongo ve Filistin in bazı küçük sahil derelerinde mevcuttur. Bu iki araştırmacı, kaplumbağaların çenelerindeki alveolar yüzey genişliklerinde rastlanan uyumsuzluğu beslenme farlılıklarından doğan bir dimorfizme bağlamaktadır. Lanza ve Sassi (1966) ye göre tür Mısır dan Habeşistan da Eritre ye, Somali ye, Rudolf Gölü ne, Kongo dan Angola ya kadar dağılır. Bir küçük kolonide Đsrail de vardır. Marx (1968) türün dağılım sahasını Mısır dan güneyde Rudolf Gölü ne, güneybatıda Angola ya, kuzeybatıda Senegal e kadar uzatmış fakat Filistin i dahil etmemiştir. Grzimek (1975) de Animal Life Encyclopedia sının VI cildinin 112. sayfasında verdiği Trionyx triunguis dağılım haritasında sadece Afrika yı dikkate almıştır. Đsrail sürüngenelriin taksonomik bir listesini veren Hoofien (1972) türün genel anlamda Đsrail de mevcut olduğunu belirtmiştir. Yuanistan da görülen tek tür Kos Adası nda kaydedilmiştir (Taşkavak ve ark., 1999). Daha önceki yıllarda rapor edilen verilere göre Dalyan Kumsalı nda 2006 yılında 41 adet, 2007 yılında ise 28 adet Nil kaplumbağası yuvası tespit edilmiştir (Canbolat, 2006, 2007). 2008 yılındaki yuva sayısı 29 (Kaska ve ark. 2008), 2009 yılındaki yuva sayısı 35 (Durmuş ve Güçlü, 2009) ve 2010 yılındaki yuva sayısı 15 olarak rapor edilmiştir (Kaska ve ark. 2010, 2011). 17

Şekil 2. Trionyx triunguis in Türkiye deki dağılımı En yoğun olduğu bölgeler: 1 Dalaman; 2 Seyhan Nehri ve Tuzla Drenaj Kanalı Daha az yoğun olduğu u bölgeler: 3 Dalyan; 4 Aksu Nehri; 5 Anamur; 6 Göksu Nehri; 7 Berdan Nehri; 8 Ceyhan Nehri ve Karatas Drenaj Kanalı En az bulunduğu u bölgeler: 9 Patara; 10 Fethiye; 11 Köprü Çayı; 12 Bozyazi; 13 Asi Nehri Ergin T. triunguis lerin karapaks, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler üzerindeki beneklerin çapı; baş, boyun ve karapaks üzerindekilerin çapından daha büyük, benekler ise yok denecek kadar seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde e daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. ir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hakimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler görülebilir. Ekstremitelerde erde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde kuyruk daha kalın yapılı ve daha uzundur. Kloak açıklığı karapas posterior kenarının dışında ında kalır. Dişilerde ise kloak açıklığı ı karapas posterior kenarını anteriorundadır. Erkeklerdeki durumun yaşla bir ilgisi olduğu kesindir çünkü yavru bireyler arasında böyle bir fark yoktur. Cinsel olgunluğa erişen en erkek fertlerde prekloakal bölgenin dişilerinkine ilerinkine oranla daha fazla uzaması sonucunda bu durum ortaya çıkmaktadır. 18

2. MATERYAL METOD 2. 1. Deniz Kaplumbağaları Đle Đlgili Çalışma Yöntemi Daha önce ön raporda literatür taraması yapılarak basılmış yada basılmamış makale, rapor ve tezler araştırılmış farklı çalışma yöntemleri incelenmiş ve bu inceleme sonucu sahillerde çalışma yöntemlerinin bazen araştırıcıya göre değiştiği gözlenmiştir. Ancak yapılan çoğu çalışmada da ortak yöntemlerin kullanıldığı da görülmüştür. Ortaya çıkan bu verilere göre standart bir çalışma yöntemi çıkarılmıştır. Farklı araştırıcılar ve farklı kurumlarca yapılan çalışmaların bir çatıda toplanması için T.C. Orman ve Su Đşleri Bakanlığı Deniz Kaplumbağa Bilim Komisyonu nun ön raporda verilen standart veri formlarının kullanılması önerilmektedir. Yuva tespiti ve yuvaların kaydedilmesi ve yuva sıcaklıklarının kaydedilmesi daha önce sonuçları yayınlanan çalışmalara göre yapılmıştır (Kaska ve Ark., 1998; Başkale ve Kaska, 2005). Ön raporda verilen yuva ve iz veri formlarına sabah 06:00-12:00 saatleri arasında yapılan alan çalışmalarında, ergin birey çıkışlarının yuva ile sonuçlanıp-sonuçlanmadığı, bu çıkışların tarihleri, denize olan uzaklıkları, DIA (Devamlı Islak Alan) ve YIA (Yarı Islak Alan) uzaklık ve konumları ile kumsal üzerinde bırakılan izlerin tipleri ve şekilleri formlara günlük olarak kaydedilmiş ve GPS kayıtları alınmıştır. Sabah çalışmaları sırasında tüm yuvaların birebir kayıtları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında ergin bireylerin yuvalarını tespit için yuva yüzeyindeki ilk yumurtalar görününceye kadar yuva yüzeyindeki kum 10 cm çapındaki genişlikte açılarak elle alınmış, yuva sıcaklık ve nemliliğinde değişiklikler olmaması için yuva yüzeyi, çıkartılan kum ile tekrar kapatılmıştır. Tespit edilmiş yuvalar kum yüzeyine ve kumun altına konulan ve üzerinde yuva tarih ve numaraları bulunan çubuklarla işaretlenmiştir. Ergin yuvalama zamanında saptanamamış ancak yuva olma olasılığı bulunan izler de benzer şekilde işaretlenerek daha sonraki predasyonlar veya yavru çıkışı zamanında kontrol edilmektedir. Gece çalışmalarımızda görülen ergin deniz kaplumbağalarının düz ve eğri karapaks ölçüleri kumpas ve mezüre kullanılarak kaydedilmiştir (Şekil 3). Neural plak, costal plak, nuchal plak, subcaudal plak ve marjinal plak sayıları ön raporda belirtilen metoda uygun bir şekilde kaydedilmiştir. Ergin bireylerin markalanması amacıyla yapılan gece çalışmalarında National Band and Tag Co'nun metal markaları kullanılmıştır. Bu markaların bir yüzeyinde TR-Y0001...TR- Y1000 serisi diğer yüzeyinde haberleşme adresi olarak Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara- Turkey bulunmaktadır. 19

Şekil 3:Deniz kaplumbağalarının ölçüm ve markalama işlemleri. Yuvaların vejetasyona uzaklığı ölçülmüştür ve yuvalar predatörlere karşı kafeslenmiştir (Şekil 4). Kafesleme işleminde uzunluğu bir metre olan kare kafesler kullanılmış, köşeleri kuvvetlendirici kazıklar ile güçlendirilmiştir. Yuva kenarlarına 15 cm derinliğindeki yan kafesler konularak yuvalar koruma altına alınmıştır. Eğer bulunan yuvalar insan faaliyetlerinin fazla olduğu bölgelerde ise bu yuvalara kum üstü kafesler de eklenmiştir (Şekil 4). Şekil 4:Yuva korumada kullanılan kafesleme çalışmaları: kum altı (solda) ve kum üstü (sağda) kafesleri. Sabah yapılan arazi çalışmalarında kumsalda daha önce yapılmış bütün yuvalar kontrol edilmektedir. Predasyona uğramış bir yuva bulunmuş ise hangi yuvanın predasyona uğradığı, predasyonun tarihi, predasyonda tahrip edilmiş yumurta sayısı ve yuvada yumurta kalıp-kalmadığı belirlendikten sonra yuva tekrar kapatılmıştır. Predasyona uğramış bir yuvadaki predasyonda tahrip edilmiş yumurta sayısı, predasyon sonrası yuva etrafındaki kabukların sayılması ile gerçekleştirilmiştir. Yavru çıkışlarının tamamlanmasından belli bir süre sonra yuvalar kontrol amacıyla açılarak ve yuva içinde kalan (ölü ve canlı) yavru sayıları, yumurtadan çıkmış yavru sayıları (yavru çıkışı olmuş boş yumurta kabukları), bozulmuş yumurta sayıları ve bunların embriyonik gelişme durumları belirlenmiştir. Kontrol açışları sırasında yavru çıkışı olmuş yumurta kabuklarının sayılmasıyla hangi yuvadan kaç tane yavrunun çıktığı saptanmaktadır. 20

Bölgeyi kullanan kişilerinin deniz kaplumbağaları ve korunmaları konusunda bilinçlendirilmesi ve bilgilendirmesi amacıyla Deniz Kaplumbağaları Araştırma Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi nde (DEKAMER) bilgilendirme çalışmaları yapılmaktadır. Yaralı deniz kaplumbağalarının bakım ve tedavileri de yine DEKAMER de gerçekleştirilmektedir. Yaralı kaplumbağaların bakımı ve tedavileri yanında 4 deniz kaplumbağasına da uydu takip cihazı takılmıştır. 2.2. Trionyx triunguis (Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası) Đle Đlgili Çalışma Yöntemi Kaplumbağa yuvası ve çıkışla ilgili materyal ve metod deniz kaplumbağası ile ilgili bölümde verildiğinden tekrar edilmemiştir, benzer yöntem uygulanmıştır (Gidiş ve Kaska, 2004). Sadece gece gözlemleri göl kenarları sabah erken saatlerde izler için kontrol edilmiştir (Şekil 5). Şekil 5:T. triunguis yuvasının bulunması, kafeslenmesi ve kontrol açılışı. 21

3. BULGULAR 3.1. Deniz Kaplumbağası ile Đlgili Sonuçlar Dalyan Kumsalı nda deniz kaplumbağası izleme ve koruma çalışmalarına, proje ihale süreci başlamadan önce DEKAMER ekibi olarak Nisan ayı başında ön ziyaretler şeklinde başlanmış ve 01 Mayıs 2012 tarihinden itibaren kumsal düzenli olarak gece ve gündüz arazileriyle kontrol edilmiştir. Rapor düzeni açısından projenin başlangıcı dikkat alınmadan bütün sezon boyunca elde edilen bilgiler verilmiştir. Deniz kaplumbağalarından sadece Đribaş deniz kaplumbağa yuvalarına rastlandığı için sadece bu türe ait bilgiler verilmiştir. Bu çerçevede kumsalda elde edilen toplam yuva ve bu yuvalara ait bilgiler özet olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 2). Teknik şartnamede belirtilen yuvalarla ilgili özellikler bu tabloda verilmiştir. Bu verilerden elde edilen bilgiler ilave grafiklerle takip eden bölmlerde verilmiştir. 3.1.1. Ergin Çıkışları, Zamansal ve Mekansal Dağılımı Çalışma döneminde 2012 yılında 828 adet deniz kaplumbağası çıkışı olmuş, bunlardan 278 adeti yuva ile sonuçlanmıştır. Kaydı alınan bu 278 adet yuvanın tamamı Caretta caretta türüne aittir. Bu yuva ve izlerin büyük çoğunluğu Haziran ayında gerçekleştirilmiştir (Şekil 6). Buna göre Mayıs ayındaki yuva sayısı 36 (%12,9), Haziran da 158 (%56,8), Temmuz da 84 (%30,3), Ağustos ta ise yuvaya rastlanmamıştır. Mayıs ayındaki yuvasız çıkışların sayısı 131 (%23,8), Haziran da 288 (%52,4), Temmuz da 131 (%23,8), Ağustos ta ise çıkışa rastlanmamıştır. Denizden uzaklıklar söz konusu olduğunda yuvaların büyük çoğunluğu(%94,9) 10 ile 35. metreler arasında yoğunlaşırken, yuvasız çıkışların büyük çoğunluğunun(%78) 0 ile 20. metreler arasındaki bölgede olduğu tespit edilmiştir (Şekil 7). Yuva ve izler kumsal üzerinde enlemesine değerlendirildiğinde büyük çoğunluğunun 101 ile 300. kazıklar arasında olduğu tespit edilmiştir (Şekil 8). Kumsal kazık numaraları Boğaz tarafından başlayıp Đztuzu kumsalına doğru artmaktadır. Buradan da görüleceği üzere yuva ve yuvasız çıkışların çoğunluğu kumsalın orta bölgesinde gerçekleşmektedir. 22

Yuva ve Yuvasız çıkış Sayısı 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Yuva Sayısı Yuvasız Çıkış Sayısı Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Aylar Şekil 6. Dalyan Kumsalında 2012 yılında kaplumbağa çıkışlarının zamansal dağılımı. Yuva ve Yuvasız Çıkış Sayısı 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Yuva sayısı Yuvasız Çıkış Sayısı 0-5 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35 35-50 Denize Uzaklık (m) Şekil 7. Dalyan Kumsalında 2012 yılında kaplumbağa çıkışlarının mekansal (denizden uzaklığına göre) dağılımı. Yuva ve yuvasız Çıkışsayısı 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Yuvasız Çıkış Sayısı Yuva sayısı 0-100 101-200 201-300 301-400 401-450 Göl Küçük kumsal Kumsal Bölümü (Kazıklar) Şekil 8. Dalyan Kumsalında 2012 yılında kaplumbağa çıkışlarının mekansal (kumsal üzerindeki dağılımına göre) dağılımı. 23

Yuvalar denize olan uzaklıklarına göre değerlendirildiğinde ise, 112 adeti 20 metre mesafe içerinde olup bunlardan denize yakın olan ilk 15 metre içerisindeki 80 yuvanın yerleri değiştirilerek daha uzak mesafeye taşınmıştır. 136 adet yuva ise 20-30 m aralığında olup sadece 30 adet yuva 30 metreden daha uzak bölgeye yapılmıştır (Şekil 7). Deniz kaplumbağaları, yuvalarını kumsal topografyasının en fazla yavru çıkışına olanak sağlayan alanlarında yapma eğilimindedir. Bu nedenle kumsallardaki dalga etkisi ile devamlı yıkanan alan ve zaman zaman yüksek dalgalar etkisinde kalarak ıslanan yarı ıslak alan uzunlukları, yuvaların denizden ne kadar uzaklıkta yapılması gerektiğini etkileyen önemli bir parametredir. Dalyan Kumsalında, 2012 yılı üreme sezonunda devamlı ıslak alan (DIA) uzunlukları 5 metre; devamlı ıslak alan ile yarı ıslak alan toplam (DIA+YIA) uzunlukları ise ortalama olarak yaklaşık 15 metredir. Her yuvanın bu uzaklıkları Tablo 2 de verilmiştir. Buradan da görüleceği üzere gerek Boğaz bölgesindeki yuvalarda ve gerekse Đztuzu bölgesinde devamlı ıslak alan ve Yarı ıslak alan mesafe toplamları fazla olmaktadır. Bu da yuvaların ıslak bölgede kalarak bozulmalarına yol açmaktadır. Bu bölgelerde sezon başında denize 25 metre uzaklıktaki yuvalar dahi su altında kalarak bozulduğu gözlenmiştir. Denize olan uzaklıkları 15 metre ve daha az olanlar ile yarı predasyona uğrayıp geri kalan yuvalar olmak üzere toplam 80 yuvanın yeri değiştirilmiştir. Bütün yuvaların, denize olan, ıslak ve yarı ıslak mesafeleri ölçülmüş, GPS kayıtları alınmış ve kazıklara olan mesafeleri ölçülmüştür. Her yuvayla ilgili özet bilgiler aşağıda verilmiştir. Bu yuvaların yavru çıkış bilgileri, predasyon durumları ve yavru çıkış başarıları da aynı tabloda özetlenmiştir (Tablo 2). 24

Tablo 2. 2012 yılında Dalyan Kumsalı nda tespit edilen yuvalara ait özet bilgiler. Sıra No Yuva Tarihi Đlk Yavru Çıkış Tarihi Kuluçka Süresi Yuva Koordinatları Doğu Yuva Koordinatları Kuzey Kuru (m) Yarı Islak (m) Islak (m) Denize Uzaklık (m) Taşınma Durumu Predasyon Durumu Predasyon Özelliği (Tam/Yarı) Kafes Durumu Yuva Derinliği (cm) Yuva Çapı (cm) Boş Kabuk Sayısı Yuva Đçi Canlı Yavru Yuva Đçi Ölü Yavru Erken Embriyo Orta Embriyo Geç Embriyo Toplam Ölü Embriyo Döllenmemiş Yumurta Sayısı Toplam Yumurta Sayısı Yavru Çıkış Başarısı (%) 1 12.05.12 2 12.05.12 251 12.05.2012 252 12.05.2012 3 16.05.12 4 17.05.12 5 20.05.12 6 20.05.12 7 21.05.12 8 21.05.12 9 21.05.12 10 23.05.12 11 23.05.12 12 23.05.12 13 23.05.12 14 24.05.12 15 24.05.12 16 24.05.12 17 24.05.12 18 24.05.12 19 25.05.12 20 25.05.12 21 25.05.12 17.07.2012 66 28,37,542 E 36,47,213 N - - 28,37,654 E 36,47,498 N 17.07.2012 66 28,37,345 E 36,47,590 N 17.07.2012 66 28,37,171 E 36,47,647 N - - 38,36,590 E 36,47,675 N - - 28,37,015 E 36,47,659 N 19.07.2012 60 28,36,517 E 36,47,963 N 18.07.2012 59 28,36,837 E 36,47,768 N - - 28,37,236 E 36,47,508 N - - 28,37,830 E 36,47,310 N 20.07.2012 60 28,36,620 E 36,47,907 N - - 28,46,900 E 36,47,407 N - - 28,37,448 E 36,47,316 N - - 28,37,297 E 36,47,458 N - - 28,37,139 E 36,47,351 N - - 28,37,626 E 36,47,123 N - - 28,37,523 E 36,47,246 N - - 28,37,465 E 36,47,300 N - - 28,37,971 E 36,47,576 N 19.07.2012 56 28,36,984 E 36,47,688 N 19.07.2012 55 28,37,315 E 36,47,653 N 19.07.2012 55 28,37,004 E 36,47,668 N 20.07.2012 56 28,36,982 E 38,47,685 N 13,00 4,00 1,00 18,0 YOK VAR YARI 1 56 18 16 5 0 46 7 6 59 6 89 18,0 7,00 3,00 4,00 14,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 45 0,0 10 2 4 16 YOK YOK 46 20 76 10 2 2 2 2 6 4 86 88,4 5 0 0,5 5,5 YOK YOK 49 16 79 0 0 0 0 2 2 0 81 97,5 0,00 13,00 6,00 19,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 17 0,0 7,00 3,00 5,00 15,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 47 0,0 7,50 10,00 8,50 26,0 YOK YOK 1 42 17 72 10 0 5 0 1 6 1 79 91,1 10,00 5,00 3,00 18,0 YOK VAR YARI 1 48 17 65 3 0 0 8 0 8 6 82 79,3 7,00 5,00 2,00 14,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 80 0,0 7,00 5,00 2,00 14,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 18 0,0 20,00 6,00 2,00 28,0 VAR YOK 1 58 24 88 6 0 9 0 4 13 12 113 77,9 16,00 6,00 2,00 24,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 51 0,0 6,00 9,00 3,00 18,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 58 0,0 6,00 11,00 3,00 20,0 YOK VAR TAM 1 0 0 0 0 0 0 0 0 80 0,0 0,00 7,00 3,00 10,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 18 0,0 6,00 8,00 3,00 17,0 YOK VAR TAM 1 0 0 0 0 0 0 0 0 81 0,0 11,00 14,00 5,00 30,0 YOK VAR TAM 1 0 0 0 0 0 0 0 0 55 0,0 2,00 4,00 4,00 10,0 YOK VAR TAM 1 0 0 0 0 0 0 0 0 22 0,0 0 6,00 0 6,0 YOK VAR TAM 0 0 0 0 0 0 0 0 22 0,0 17,00 6,00 5,00 28,0 YOK VAR YARI 1 43 17 60 0 0 0 1 0 1 16 104 57,7 17,00 18,00 2,00 37,0 VAR VAR TAM 1 0 0 0 0 0 0 0 0 70 0,0 10,00 14,00 2,00 26,0 YOK VAR YARI 1 33 22 44 1 1 3 1 0 4 22 76 57,9 9,50 15,50 3,00 28,0 YOK VAR YARI 1 51 15 56 7 0 13 1 9 23 5 87 64,4 25