Sayfa 1 / 5 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ MEVZUATINA GÖRE İŞYERLERİNDE RİSK DEĞERLENDİRMESİ NASIL YAPILACAK? Yazar: Arif TEMİR* Yaklaşım / Şubat 2013 / Sayı: 242 I- GİRİŞ Bilindiği üzere risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu(1) ile Kanun kapsamı dışında olan işyerleri hariç bütün işyerlerine getirilmiştir. Risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü 01.01.2013 tarihinden itibaren istisna olarak belirtilen işyerleri dışında kalan bütün işyerlerinde yapılması gerekiyor. İşyerlerinin kamu veya özel işyeri olmasının bir önemi bulunmuyor. İşçi ve memur çalıştıran bütün kurum, kuruluş ve özel işyerleri risk değerlendirmesi yapacak. risk değerlendirmesinin nasıl yapılacağı 30.12.2012 tarihinde yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği nde(2) açıklanmıştır. Ayrıca Risk değerlendirmesi yapmamanın cezası da var. Ceza miktarı da oldukça yüksek. Bu yazımızda; İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği ne göre risk değerlendirmesinin nasıl yapılması gerektiğini ve buna ilişkin usul ve esasları açıklamaya çalışacağız. II- RİSK DEĞERLENDİRMESİNİ HANGİ İŞYERLERİ YAPACAK RİSK DEĞERLENDİRMESİ YAPMAYACAK İŞYERLERİ 6331 sayılı İş sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre risk değerlendirmesi; Türk Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığının faaliyetleri, Afet ve acil durum birimlerinin müdahale faaliyetleri, Ev hizmetleri, Çalışan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesabına mal ve hizmet üretimi yapanlar, Hükümlü ve tutuklulara yönelik infaz hizmetleri sırasında, iyileştirme kapsamında yapılan iş yurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri kapsamında olan işyerlerinde yapılmayacak. A- RİSK DEĞERLENDİRMESİ YAPACAK İŞYERLERİ 6331 sayılı İş sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre yukarıda belirtilen istisna kapsamında olan işyerleri hariç bütün işyerlerinde risk değerlendirmesi yapılması gerekiyor. Örneğin bir kapıcı çalıştıran apartmanda, 1000 işçi çalıştıran işyeri de risk değerlendirmesi yapmak zorunda. İşyerinin tehlike sınıfı ne olursa olsun bir çalışanın olması risk değerlendirmesi yapılması için yeterli oluyor(3). İşyerinde bir çırak çalıştıran berberin bile risk değerlendirmesi yapması gerekiyor. Ayrıca kamu kurum ve kuruluşlarının da risk değerlendirmesi yapması İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile zorunlu hale geldi(4). III- RİSK DEĞERLENDİRMESİ NASIL YAPILACAK? Risk değerlendirmesi; tüm işyerleri için tasarım veya kuruluş aşamasından başlamak üzere tehlikeleri tanımlama, riskleri belirleme ve analiz etme, risk kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması, dokümantasyon, yapılan çalışmaların güncellenmesi ve gerektiğinde yenileme aşamaları izlenerek gerçekleştirilir. Risk değerlendirmesi çalışması yapılırken ihtiyaç duyulan her aşamada çalışanların sürece katılarak görüşlerinin alınması sağlanır. Bu aşamaları bölümler halinde açıklayalım. A- RİSK DEĞERLENDİRMESİ EKİBİ Risk değerlendirmesi, risk değerlendirme ekibi tarafından yapılacak. Buna göre; Risk değerlendirmesi, işverenin oluşturduğu ekip tarafından gerçekleştirilecek. Risk değerlendirmesi ekibi aşağıdaki kişilerden oluşacak:
Sayfa 2 / 5 İşveren veya işveren vekili, İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmetini yürüten iş güvenliği uzmanları ile işyeri hekimleri, İşyerindeki çalışan temsilcileri, İşyerindeki destek elemanları, İşyerindeki bütün birimleri temsil edecek şekilde belirlenen ve işyerinde yürütülen çalışmalar, mevcut veya muhtemel tehlike kaynakları ile riskler konusunda bilgi sahibi çalışanlar. İşveren, ihtiyaç duyulduğunda bu ekibe destek olmak üzere işyeri dışındaki kişi ve kuruluşlardan hizmet alabilecek. Risk değerlendirmesi çalışmalarının koordinasyonu işveren veya işveren tarafından ekip içinden görevlendirilen bir kişi tarafından da sağlanabilecek. İşveren, risk değerlendirmesi çalışmalarında görevlendirilen kişi veya kişilerin görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar, görevlerini yürütmeleri sebebiyle hak ve yetkilerini kısıtlayamaz. Risk değerlendirmesi çalışmalarında görevlendirilen kişi veya kişiler işveren tarafından sağlanan bilgi ve belgeleri koruyup ve gizli tutmakla yükümlüdürler. İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı çalıştırma yükümlülüğü az tehlikeli olan yerlerde 30.06.2014 tarihinde, 50 den az çalışanı bulunan tehlikeli ve çok tehlikeli işyerlerinde 30.06.2013 tarihinde başlayacağı için bu tarihe kadar yapılacak risk değerlendirme ekibinde iş güvenliği uzmanları ile işyeri hekimlerinin bulunması aranmayacak(5). B- TEHLİKELERİN TANIMLANMASI Risk değerlendirmesinde ilk önce tehlikeler tanımlanır. Tehlikeler tanımlanırken çalışma ortamı, işyeri bina ve eklentileri, işyerinde yürütülen faaliyetler ile iş ve işlemler, üretim süreç ve teknikleri, iş ekipmanları, kullanılan maddeler, artık ve atıklarla ilgili işlemler, organizasyon ve hiyerarşik yapı, görev, yetki ve sorumluluklar, işe başlamadan önce ilgili mevzuat gereği alınacak çalışma izin belgeleri, çalışanların eğitim, yaş, cinsiyet ve benzeri özellikleri ile sağlık gözetimi kayıtları, genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumları, işyerinin teftiş sonuçları, meslek hastalığı kayıtları, iş kazası kayıtları, işyerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı halde işyeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan olaylara ilişkin kayıtlar, acil durum planları, sağlık ve güvenlik planı ve patlamadan korunma dokümanı gibi belirli işyerlerinde hazırlanması gereken dokümanlar vb. bilgiler toplanır. C- RİSKLERİN ANALİZİ Tespit edilmiş olan tehlikelerin her biri ayrı ayrı dikkate alınarak bu tehlikelerden kaynaklanabilecek risklerin hangi sıklıkta oluşabileceği ile bu risklerden kimlerin, nelerin, ne şekilde ve hangi şiddette zarar görebileceği belirlenir. Bu belirleme yapılırken mevcut kontrol tedbirlerinin etkisi de göz önünde bulundurulur. Toplanan bilgi ve veriler ışığında belirlenen riskler; işletmenin faaliyetine ilişkin özellikleri, işyerindeki tehlike veya risklerin nitelikleri ve işyerinin kısıtları gibi faktörler ya da ulusal veya uluslararası standartlar esas alınarak seçilen yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak analiz edilir. Analiz sonuçlarına göre risklerin kontrolü sağlanır. Risk kontrol adımları uygulanırken toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmesi ve uygulanacak önlemlerin yeni risklere neden olmaması sağlanır. D- RİSK KONTROL ADIMLARI Risklerin kontrolünde sırasıyla aşağıda belirtilen adımlar uygulanır: 1- Planlama: Analiz edilerek etkilerinin büyüklüğüne ve önemine göre sıralı hale getirilen risklerin kontrolü amacıyla bir planlama yapılır. 2- Risk kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması: Riskin tamamen bertaraf edilmesi, bu mümkün değil ise riskin kabul edilebilir seviyeye indirilmesi için aşağıdaki adımlar uygulanır. Tehlike veya tehlike kaynaklarının ortadan kaldırılması. Tehlikelinin, tehlikeli olmayanla veya daha az tehlikeli olanla değiştirilmesi. Riskler ile kaynağında mücadele edilmesi.
Sayfa 3 / 5 3- Risk kontrol tedbirlerinin uygulanması: Kararlaştırılan tedbirlerin iş ve işlem basamakları, işlemi yapacak kişi ya da işyeri bölümü, sorumlu kişi ya da işyeri bölümü, başlama ve bitiş tarihi ile benzeri bilgileri içeren planlar hazırlanır. Bu planlar işverence uygulamaya konulur. 4- Uygulamaların izlenmesi: Hazırlanan planların uygulama adımları düzenli olarak izlenir, denetlenir ve aksayan yönler tespit edilerek gerekli düzeltici ve önleyici işlemler tamamlanır. Risk kontrol adımları uygulanırken toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmesi ve uygulanacak önlemlerin yeni risklere neden olmaması sağlanır. Belirlenen risk için kontrol tedbirlerinin hayata geçirilmesinden sonra yeniden risk seviyesi tespiti yapılır. Yeni seviye, kabul edilebilir risk seviyesinin üzerinde ise bu maddedeki adımlar tekrarlanır. E- RİSK DEĞERLENDİRMESİ SONUCU DÜZENLENECEK BELGE Risk değerlendirmesi belgesinde; İşyerinin unvanı, adresi ve işverenin adı, Gerçekleştiren kişilerin isim ve unvanları ile bunlardan iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi olanların Bakanlıkça verilmiş belge bilgileri, Gerçekleştirildiği tarih ve geçerlilik tarihi, Risk değerlendirmesi işyerindeki farklı bölümler için ayrı ayrı yapılmışsa her birinin adı, Belirlenen tehlike kaynakları ile tehlikeler, Tespit edilen riskler, Risk analizinde kullanılan yöntem veya yöntemler, Tespit edilen risklerin önem ve öncelik sırasını da içeren analiz sonuçları, Düzeltici ve önleyici kontrol tedbirleri, gerçekleştirilme tarihleri ve sonrasında tespit edilen risk seviyesi gibi hususlar yer alır. Risk değerlendirmesi dokümanının sayfaları numaralandırılarak; gerçekleştiren kişiler tarafından her sayfası paraflanıp, son sayfası imzalanır ve işyerinde saklanır. F- AYNI ALANDA BİRDEN ÇOK İŞVEREN VARSA RİSK DEĞERLENDİRMESİ NASIL YAPILACAK? Yönetmeliğin 14. maddesine göre; aynı çalışma alanını birden fazla işverenin paylaşması durumunda, yürütülen işler için diğer işverenlerin yürüttüğü işler de göz önünde bulundurularak ayrı ayrı risk değerlendirmesi gerçekleştirilir. İşverenler, risk değerlendirmesi çalışmalarını, koordinasyon içinde yürütür, birbirlerini ve çalışan temsilcilerini tespit edilen riskler konusunda bilgilendirir. Yönetmelik toplu çalışma alanları yöneticilerine önemli sorumluluklar getirmiştir. Buna göre birden fazla işyerinin bulunduğu iş merkezleri, iş hanları, sanayi bölgeleri veya siteleri gibi yerlerde, işyerlerinde ayrı ayrı gerçekleştirilen risk değerlendirmesi çalışmalarının koordinasyonu yönetim tarafından yürütülür. Yönetim; bu koordinasyonun yürütümünde, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden diğer işyerlerini etkileyecek tehlikeler hususunda gerekli tedbirleri almaları için ilgili işverenleri uyarır ve bu uyarılara uymayan işverenleri Bakanlığa bildirir. G- ASIL İŞVEREN VE ALT İŞVEREN İLİŞKİSİNİN BULUNDUĞU İŞYERLERİNDE RİSK DEĞERLENDİRMESİ YAPILMASI Bir işyerinde bir veya daha fazla alt işveren bulunması halinde: Her alt işveren yürüttükleri işlerle ilgili olarak, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği hükümleri uyarınca gerekli risk değerlendirmesi çalışmalarını yapar veya yaptırır. Alt işverenlerin risk değerlendirmesi çalışmaları konusunda asıl işverenin sorumluluk alanları ile ilgili ihtiyaç duydukları bilgi ve belgeler asıl işverence sağlanır. Asıl işveren, alt işverenlerce yürütülen risk değerlendirmesi çalışmalarını denetler ve bu konudaki çalışmaları koordine eder. Alt işverenler hazırladıkları risk değerlendirmesinin bir nüshasını asıl işverene verir. Asıl işveren; bu risk değerlendirmesi çalışmalarını kendi çalışmasıyla bütünleştirerek, risk kontrol tedbirlerinin uygulanıp
Sayfa 4 / 5 uygulanmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. H- RİSK DEĞERLENDİRMESİNİN YENİLENMESİ Risk değerlendirmesinin yenilenmesine ilişkin süreler yönetmeliğin 12. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre; yapılmış olan risk değerlendirmesi; tehlike sınıfına göre çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde sırasıyla en geç iki, dört ve altı yılda bir yenilenir. Aşağıda belirtilen durumlarda ortaya çıkabilecek yeni risklerin, işyerinin tamamını veya bir bölümünü etkiliyor olması göz önünde bulundurularak risk değerlendirmesi tamamen veya kısmen yenilenir. Buna göre; İşyerinin taşınması veya binalarda değişiklik yapılması, İşyerinde uygulanan teknoloji, kullanılan madde ve ekipmanlarda değişiklikler meydana gelmesi, Üretim yönteminde değişiklikler olması, İş kazası, meslek hastalığı veya ramak kala olay meydana gelmesi, Çalışma ortamına ait sınır değerlere ilişkin bir mevzuat değişikliği olması, Çalışma ortamı ölçümü ve sağlık gözetim sonuçlarına göre gerekli görülmesi, İşyeri dışından kaynaklanan ve işyerini etkileyebilecek yeni bir tehlikenin ortaya çıkması hallerinde risk değerlendirmesi tamamen veya kısmen yenilenir. İ- RİSK DEĞERLENDİRMESİNDE İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜĞÜ Risk değerlendirmesi konusunda işverenlerin yükümlülükleri aşağıda belirtilmiştir. İşveren; çalışma ortamının ve çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlama, sürdürme ve geliştirme amacı ile iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. Risk değerlendirmesinin gerçekleştirilmiş olması; işverenin, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz. İşveren, risk değerlendirmesi çalışmalarında görevlendirilen kişi veya kişilere risk değerlendirmesi ile ilgili ihtiyaç duydukları her türlü bilgi ve belgeyi temin eder. İşveren, risk değerlendirmesi çalışmalarında görevlendirilen kişi veya kişilerin görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar, görevlerini yürütmeleri sebebiyle hak ve yetkilerini kısıtlayamaz. J- RİSK DEĞERLENDİRMESİNİN BİR KURUMA VERİLMESİ GEREKİYOR MU? Risk değerlendirmesi dokümanının sayfaları numaralandırılarak; gerçekleştiren kişiler tarafından her sayfası paraflanıp, son sayfası imzalanır ve işyerinde saklanır. Risk değerlendirmesi dokümanı elektronik ve benzeri ortamlarda hazırlanıp arşivlenebilir. Risk değerlendirme belgesinin istenmediği sürece herhangi bir kamu kuruluşuna verilmesine gerek bulunmuyor. İş müfettişleri tarafından yapılacak denetimlerde müfettişlere gösterilmesi ve gerekirse bir örneğinin verilmesi gerekiyor. K- RİSK DEĞERLENDİRMESİ YAPILMAZSA UYGULANACAK CEZA Risk değerlendirmesi yapmamanın cezası oldukça yüksek. Risk değerlendirmesi yapmayan veya yaptırmayanlara 2013 yılında 3.234 TL ceza uygulanacak. Bu ceza aykırılığın devam ettiği her ay için 4.851 TL olarak uygulanacak. Örnek: 2013 yılı Ocak ayında yapılması gereken risk değerlendirmesi 2013 yılı boyunca yapılmaz ise işverene/işyerine 56.595 TL ceza uygulanacak. L- CEZAYI KİM UYGULAYACAK? Risk değerlendirmesi yapmayan işverenlere cezayı işyerinin bağlı bulunduğu çalışma ve iş kurumu il müdürlüğü uygulayacak. İl müdürlüğü genellikle konuya ilişkin iş müfettişi raporuna göre ceza uygulayacak. Cezalara ilişkin usul ve esaslar hakkında 5326 sayılı Kabahatler Kanunu uygulanacak. IV- SONUÇ Risk değerlendirmesi kanunda istisna olarak belirtilen işyerleri dışında kalan işçi veya memur çalışanı bulunan ya da çırak/stajyeri olan bütün işyerlerini01.01.2013 tarihinden itibaren kapsamaktadır. Risk
Sayfa 5 / 5 değerlendirmesi, bir risk değerlendirme ekibi tarafından yapılacaktır. Asıl işveren alt işvereni risk değerlendirmesi konusunda denetleyecek, alt işverende risk değerlendirme belgesinin bir örneğini asıl işverene verecektir. Toplu çalışma alanlarında koordinasyon buraların yönetimi tarafından sağlanacaktır. Yönetici gerekirse risk değerlendirme kurallarına uymayan işverenleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına şikayet edebilecektir. Risk değerlendirmesi yapmayan veya yaptırmayanlara 2013 yılında 3.234 TL ceza uygulanacak. Bu ceza aykırılığın devam ettiği her ay için 4.851 TL olarak uygulanacak. Cezaları çalışma ve iş kurumu il müdürlüğü 5326 sayılı Kabahatler Kanunu nu hükümlerine göre uygulayacak. * İş Başmüfettişi, Kamu Yönetimi Uzmanı (1) 30.06.2012 tarih ve 28339 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. (2) 29.12.2012 tarih ve 28512 sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. (3) Arif TEMİR, İşyerleri Risk Değerlendirmesi Yapmak Zorunda, Güneş 10.12.2012 (4) Arif TEMİR, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na Göre Bütün İşyerleri Risk Değerlendirmesi Yapacak, Yaklaşım, Ocak 2013 (5) Arf TEMİR, Konuta İş Güvenliği Uzmanı, Güneş, 14.01.2013