Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE TÜRKİYE DE GIDA İMALATI YAPAN FİRMALARIN ETKİNLİKLERİNİN ÖLÇÜLMESİ Selahattn YAVUZ Yd.Doç.D., Ezncan Ünvestes İktsad ve İda Blle Fakültes/İşletme Bölümü E-mal: selahyavuz@hotmal.com Öznu İŞÇİ Yd.Doç.D., Muğla Sıtkı Koçman Ünvestes Fen Fakültes/İstatstk Bölümü ÖZET: Ve Zaflama Analz, benze gdle kullanaak çıktı yada çıktıla otaya koymakla soumlu kaa noktalaının göecel etknlklen değelendmek çn kullanılan ve doğusal pogamlama tabanlı b yöntemd. Bu çalışmada, öncelkle Ve Zaflama Analz ve analzde en yaygın kullanılan CCR, BCC ve Toplamsal Yöntemle tanıtılmıştı. Daha sona, Ve Zaflama Analz kullanılaak Tükye de son üç yılda da lk 5 büyük fma aasına gen ve gıda sektöünde faalyet gösteen 25 fmanın 29, 2 ve 2 yıllaına at göel etknlkle ölçülmüştü. Modellen çözümünde Ve Zaflama Analznn özel yazılımlaından olan DEA Solve (Data Envelopment Analyss Solve) yazılımı kullanılmıştı. Yapılan çalışma sonucunda otalama etknlk yüzdes %77 bulunmuştu. 2 yılına at vele çn; CCR modelne göe fma etkn bulunuken, BCC modelne göe 2 fma etkn olaak bulunmuştu. Ayıca etkn bulunmayan fmalaın etkn olablmele çn efeans kümele bulunmuş olup, etkn olunması çn hedefle bellenmşt. Anahta Kelmele: Ve Zaflama Analz, Etknlk, Pefomans, Gıda Sektöü MEASUREMENT WITH DATA ENVELOPMENT ANALYSIS OF EFFICIENCY OF THE COMPANIES MAKING INDUSTRIAL FOOD PRODUCTION 57 ABSTRACT: Data Envelopment Analyss s a method based on lnea pogammng and used to evaluate the elatve effectveness of decson unts whch ae esponsble fo settng the nputs o outputs by usng smla outputs. In ths study, at fst the data envelopment analyss and CCR, BCC and addtve methods most wdely used n the data envelopment analyss, wee ntoduced. Then, usng Data Envelopment Analyss the elatve effcency belongng to 29, 2 and 2 yeas of 25 fms whch anked among the top 5 lagest companes opeatng n the food secto n Tukey n the last thee yeas, wee measued. To solve models DEA Solve (Data Envelopment Analyss Solve) softwae whch s used wth specal softwae of Data Envelopment Analyss was used. As a esult of the study, the pecentage of the aveage actvty was found as 77%. Fo the data of the yea 2, companes wee found to be effectve accodng to the model of the CCR whle 2 companes wee found to be effectve accodng to the model of BCC. In addton, a set of efeence sets was found to effectve the fms whch wee not effectve. Also, effcents wee detemned fo those fms. Key Wods: Data Envelopment Analyss, Effcency, Pefomance, Food Secto GİRİŞ İşletmelen pefomanslaının belleneblmes geek şletme yönetm geekse yatıımcıla açısından önemld. Ancak, tek b ktele şletmelen pefomanslaının ölçülmes mümkün değld. İşletmelen faklı zaman peyotlaını ve faklı yönetm düzeyle çeen, dolayısıyla gd çıktı kombnasyonlaı faklı olan göev ve hedefle vadı. Kısa vadede kâlılığı çok y olan b şletme uzun dönemde yanlış pazalama poltkalaı nedenyle kötü b pefomans segleyeblmekted. Yatıımlaın gets ya da satışlaın gets gb fnansal oanla, şletmenn fnansal pefomanslaını y yansıtsala da, şketn genel pefomansını göstemede yetesz kalmaktadıla. Öte yandan, şletmenn tüm pefomansını göstedğ vasayılan gd ve çıktıla kümesn ağılıklandıaak bleştmek ve
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 şletmenn tüm pefomansını otaya koyma çabalaının da en büyük eksğ, velen ağılıklaın sübjektf olablmesd (Ulucan, 2:86). Oganzasyonlaın çoğunda bçok gd (pesonel sayısı, ücetle, çalışma saatle, eklâm bütçes gb) kullanılı. Benze bçmde çıktı ölçüle de (kâlılık, paza payı, büyüme hızı gb) faklıdı. Yönetcle çn, bçok gd ve çıktının aynı anda değelendlmesyle hang bmlen etknlğnn düşük olduğunu tespt etmek oldukça güçtü. Bu noktada Ve Zaflama Analz (VZA), yönetclee göel etknlkle bellemede öneml b yadımcı aaç sunmaktadı (Ouç, 28:). Ayıca VZA, göece etkn olmayan kaa veme bmlenn etknlklenn yleştlmes çn nele yapılması geektğ noktasında yönetclee ve kaa veclee yol gösteen b yöntemd (Özden, 28:69). 58 Ve Zaflama Analz, bden çok ve faklı ölçeklele ölçülmüş ya da faklı ölçü bmlene sahp gd ve çıktılaın kaşılaştıma yapmayı zolaştıdığı duumlada, kaa bmlenn göel pefomansını ölçmey amaçlayan doğusal pogamlama tabanlı b teknkt (Kaacae, 998 : ). Bçok gd ve çıktının gözlendğ ve gözlenen bu gd ve çıktılaın tek b toplam gd ve çıktıya dönüştüülemeyeceğ duumlada üetm etknlğn ölçmek çn kullanılan Ve Zaflama Analz, en sık kullanılan paametesz yöntemleden bsd. Faell'n (957) pefomans etknlğn bellemedek teok yaklaşımına dayanan Ve Zaflama Analz, Chanes ve dğele (978) taafından gelştlmş doğusal pogamlama tabanlı b yaklaşımdı. Geçen yılla çesnde faklı VZA modelle ve geçek hayat uygulamalaı yaygın olaak gelştlmşt (Ulucan, 2:87). Başlangıçta daha çok ka amacı gütmeyen oganzasyonla kaşılaştıılmalı vemllklen ölçmek çn kullanılan VZA, daha sonalaı ka amaçlı üetm ve hzmet sektöle çn de yaygın olaak kullanılmaya başlanmıştı. VZA yöntem, lk yayınlandığı 978 yılından tbaen, aynı anda bden çok gd-çıktılaın b aada değelendeblmes, gd ve çıktıla aasında analtk b fonksyon geektmemes, doğusal pogamlama yadımıyla modelleneek çözüleblmes ve kolay youmlanması nedenyle aaştımacıla taafından yoğun b lg gömüştü (Bcan, 2:33). Dünyada Ve Zaflama Analznn özellkle hastane, banka ve eğtm kuumlaına çokça uygulandığı göülmekted. Son zamanlada bu yöntem kâ amaçlı üetm ve hzmet sektölende şletmele aası kaşılaştımalı teknk vemllğn ölçülmesnde en sık kullanılan yöntemleden b halne gelmşt. Bu çalışmada Ve Zaflama Analz, Tükye de gıda sektöünde faalyet gösteen en büyük 25 fmanın 29, 2 ve 2 yıllaına at göel etknlkle dkkate alınaak yapılmıştı. Çalışmada 3 gd ve 3 çıktı le VZA yapılmıştı. Gdle; öz kaynak, aktf toplam ve çalışan değşkenled. Çıktıla se; net satış, kâ, hacat değşkenled. Modellen çözümünde Ve Zaflama Analz nn özel yazılımlaından olan DEA Solve (Data Envelopment Analyss Solve) yazılımı kullanılmıştı. VERI ZARFLAMA ANALIZI VE KARAR VERME B kaa vec çn bden çok kaa noktası vasa, bu kaa noktalaının etknlklen tahmnlemek ve kaaını bu etknlkle ölçüsünde şekllendmek önem taşı. Geçekten de kaa noktalaının etknlk sınaması kaa vec açısından önemld ve kaa vec dğelene nazaan daha az etkn olan kaa noktalaının etknlklenn attıılmasını sağlayacak senayolaın kaaın bütününün etknlğn nasıl değşteceğn blmek ste (http://statstqsel.blogspot.com/achve.html). Bu noktada Ve Zaflama Analz, benze gdle kullanaak çıktı ya da çıktıla otaya koymakla soumlu kaa noktalaının göecel etknlklen değelendmek çn kullanılan ve doğusal pogamlama tabanlı b yöntem olaak tanımlanabl (Coşkun, 29:27). Ve Zaflama Analzn benze amaçlı dğe yöntemleden ayıan temel özellk, çok sayıda gd ve çıktının olduğu duumlada değelendme yapılablmesn sağlamasıdı. Analz sonucunda, he kaa noktasının etknlk değe, etkn olmayan kaa noktalaının hang gd/çıktı oanlaında etknlklenn nasıl attıılableceğ (senayola) ve efeans olaak kullanılablecek kaa noktalaına lşkn blgle elde edleblmekted (Yılmaz ve Kaakadıla, 2:57). Ve Zaflama Analz, göece etkn olmayan kaa veme bmlenn etknlklenn yleştlmes çn nele yapılması geektğ noktasında yönetclee ve kaa veclee yol gösteen b yöntemd. Bu yöntemn özellkle aşağıdak gb sıalanabl (Özden, 28:69):
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Çok sayıda gd ve çıktı değşken kullanmak mümkündü. Doğusal fom dışında, gd ve çıktıla aasında b fonksyonel lşk kumak geekmemekted. Gd ve çıktı değşkenle çn çok faklı ölçü bmle aynı anda kullanılablmekted (ağılık, adet, paasal veya oansal büyüklük gb). Detemnstk b yöntem olması nedenyle assal hataya ye velmedğnden, veleden kaynaklanan hatala (ölçmeden ve ve toplamadan) ayıklanamazsa ve analzde olması geeken değşkenle analz dışı bıakılısa, KVB len göece etknlkle yanlış hesaplanabl. VZA da etknlkle; en y uç değelee göe hesaplandıklaından, bu uç değeleden etklenle. Bu nedenle VZA le hesaplanan etknlk sonuçlaı mutlak olaak değl, göecellk çeçevesnde değelendlmeld. VZA paametk olmayan b yöntem olduğundan, sonuçlaın statstksel olaak test edlmes zodu. VZA, statk b analzd, zamanın tek b duak noktasındak vele kullanaak analz yapa. Zaman çnde etknlğn nasıl gelştğn ncelemek çn, zaman boyutunu da çeen Malmqust toplam faktö vemllğ ndeks le blkte kullanılabl. VZA da gd ve çıktı değşken sayısı olabldğnce az olmalı ve KVB len üetm süecn, doğu olaak veeblmeld. Çünkü çok fazla gd ve çıktı değşken kullanılması, göece etkn ve etkn olmayan KVB len ayıştıılmasını güçleşt. Genelde VZA da az sayıda gd ve çok sayıda çıktı değşken olması tech edlmekted. Ve Zaflama Analznde temel etknlk ölçütü, çıktılaın ağılıklı toplamlaının gdlen ağılıklı toplamlaına bölümüdü. Dğe b deyşle hehang b kaa noktasının etknlk ölçütü (j. kaa noktası), () fomülündek gb tanımlanabl. u y + u2 y2 +... + un yn v x + v x +... + v x 2 2 m m () 59 () fomülünde j. kaa noktası çn n adet çıktı ve m adet gd vadı. Buada, u n n. çıktının ağılığını, çıktının mktaını, v m m. gdnn ağılığını ve x m m. gdnn mktaını göstemekted. y n n. Ve Zaflama Analznde kullanılan yöntemle, gd ya da çıktı odaklı olaak çözülebl. Buada gd odaklılık, çıktı mktalaının sabt tutulaak gd mktalaında meydana gelecek değşmlen ncelenmes, çıktı odaklılık se gd mktalaının sabt tutulaak çıktı mktalaında meydana gelecek değşmlen ncelenmes olaak tanımlanmıştı. () fomülünden de göüleceğ gb Ve Zaflama Analz b kesl pogamlama süecn çemekted. Ancak kesl pogamlamanın çözümü güçtü. Bu nedenle kesl pogamlama set, () fomülünün paydasının e eşt olacağı ana vasayımı le doğusal pogamlama setne dönüştüülebl ve çözülebl (www.deu.edu.t/useweb/k.../ve.doc). Gd Ve Çıktı Faktölenn Seçm B üetm sstemnde gdle b süeçten sona çıktılaa dönüşü. Çıktıla kaa bmlenn şlemlenn sonucu olaak oluştuulan kazançla olaak tanımlanıken, gdle kaa bmlenn yaalandığı kaynakla veya kaa bmlenn pefomansını etkleyen duumladı (Kecek, 2:79). Gd ve çıktılaın üetm süecne nedensel olaak bağlı ve süec en y şeklde temsl edecek b bleşm olaak seçlmes geek. Etknlk değelendlmesnn sağlıklı b bçmde geçekleşeblmes çn en y temsl eden anlamlı gd ve çıktıla bellenebl (Güçlü, 999:3). Seçlecek olan gd ve çıktı kümes aşağıdak özellkle çemeld; Tüm kaa noktalaı çn otak faktöle olmalıdı.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 İncelenmek stenen tüm faalyet sevyele ve pefomans ölçütlen kapsamalıdı. Ölçülebl, fzksel ve ekonomk kaynaklaın tümünü çemeld. Ve Zaflama Analznde gd sayısı le çıktı sayısının çapımı kada boyut oluşu ve en az boyut sayısı kada da etkn kaa bm olacaktı. Gd ve çıktı sayısı attıkça ayıt edclk özellğ azalı. Aşağıdak fomülde kaa noktası sayısı tanımlanmıştı. En az kaa bm sayısı 2 x Gd Sayısı x Çıktı Sayısı Bu b genel kual olmakla beabe, gd ve çıktıla aasında b koelasyonun da mevcut olmasının geekllğ unutulmamalıdı. Gd ve çıktılada ndeks sayılaının ve nomal ölçümlenn b aada analz edlmes hataya yol aça. Oanla yene oanlanmamış ham vele kullanılısa hata yapma olasılığı azalı. Ve Zaflama Analznde dkkat edlmes geeken b dğe nokta se, gdlen atmasının etknlkte azalışa, çıktılaın atmasının etknlkte atışa neden olmasıdı (http://ks.deu.edu.t/k.yaaloglu/). VERİ ZARFLAMA ANALİZİ YÖNTEMLERİ Ve Zaflama Analz modelle ölçeğe goe sabt veya değşken getl olmak üzee k guba ayılıla. Bu modele yönelmlene göe gd yönelml modelle, çıktı yönelml modelle ve yönelmsz modelle olmak üzee 3 guba ayılıla (Kecek, 2:64). 6 Ve Zaflama Analznde temel olaak üç yöntem kullanılmaktadı. Bu yöntemle; CCR (Chanes-Coope-Rhodes) Yöntem BCC (Banke-Chaenes-Coope) Yöntem Toplamsal Yöntemd. Bu yöntemlen tümünde, gd ya da çıktı odaklılık dkkate alınmak şatıyla kesl pogamlama-doğusal pogamlama dönüşümü kullanılabl (www.deu.edu.t/useweb/k.../ve.doc). CCR (Chanes-Coope-Rhodes) Yöntem Chanes, Coope ve Rhodes (978) taafından gelstlen lk ve temel VZA modeld. Bu model, ölçege göe sabt get vasayımı altında kaa bmlenn toplam etknlk skolaını hesaplamaktadı (Behdoğlu ve Özcan, 29:35). CCR yöntem ölçeğe göe sabt get vasayımına dayanı. Eğe j. kaa bmnn etknlğ h j se amaç, bu değen maksmzasyonu olmalıdı. Bu duumda amaç fonksyonu gd odaklılık vasayımı altında (2) fomülündek gb fade edlebl (Taım, 2). Enbh n j m u v x y (2)
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 6 Kısıtla se (3) fomülündek gb göstelebl. m n v u x v y u (3) Yukaıda da değnldğ gb kesl pogamlama setnn çözümü doğusal pogamlamaya göe güçtü. (2) ve (3) fomülle doğusal pogamlama mantığı le fade edldğnde (4) ve (5) fomülle elde edlebl. n j y u Enbh (4) m v x (5), n m v u x v y u (4) ve (5) fomülle gd odaklılık duumu çn düzenlenmşt. Eğe çıktı odaklılık duumu çn CCR yöntem kullanılacaksa bu duumda doğusal pogamlama model (6) ve (7) fomüllendek gb olacaktı (http://ks.deu.edu.t/k.yaaloglu/). m j x v Enkg (6) n u y (7), + n m v u x v y u İste gd odaklı ste çıktı odaklı düşünülsün, b kaa vec kaa noktalaının etknlklene CRR yöntemyle kaa vemek styosa yukaıda tanımlanan model bütün kaa noktalaı çn uygulamalıdı. Kuulan model he b kaa noktası çn çözüldüğünde he b kaa noktası çn toplam etknlk ölçütle elde edlecekt. Bu ölçütle eşt
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 olması kaa noktalaı çn etknlğ, den küçük olmalaı se kaa noktalaının (www.deu.edu.t/useweb/k.../ve.doc). etknszlğn göste BCC (Banke-Chaenes-Coope) Yöntem CCR modelle ölçeğe göe sabt get vasayımı altında kaa bmlenn toplam etknlğn bellemek çn kullanılı. Banke-Chanes-Coope taafından önelen BCC modelle se ölçeğe göe değşen get altında etknlk skounu ölçmekted (Bcan, 2:336). Gdye yönelk BCC model, gdlen oansal azalması boyunca, sını doğultusunda maksmum haeket, çıktıya yönelk BCC modelle se çıktılaın oansal atıımı le sını doğultusunda maksmum haeket amaçlamaktadı (Behdoğlu ve Özcan, 29:36). BCC modeln kullanaak tüm kaa bmle çn ölçeğe göe get tp de bellenebl. BCC sınıı he zaman CCR sınıının altında ye alı. Bu yüzden CCR etknlk skou, BCC etknlk skoundan küçük veya ona eşt olacaktı. BCC modelnn CCR modelnden tek fakı, ölçeğe göe değşken get vasayımı altında he b kaa bm çn çözülecek doğusal pogam sonucu elde edlecek λ (etkn olmayan b kaa noktası çn etkn olası gd çıktı bleşm oluştumak çn geeken blgy sağlayan değe) değelenn toplamının e eşt olmasıdı. BCC yöntemnn model (8) fomülünde velmşt (www.deu.edu.t/useweb/k.../ve.doc). 62 Amaç fonksyonu, Kısıtla, EnkΘ k N j y j λ y Θ N k j x jk k N k j λ j x λ j jk (8) Toplamsal Yöntem Bu model Chanes, Coope, Golany, Sefod ve Stutz taafından 985 yılında gelştlmş olup, gd ve/veya çıktıya yönlendlmeden sonuç üetmekted. Toplamsal model, ölçeğe göe değşken get koşuluna tab olan b modeld. Ölçeğe göe değşken get vasayımı le kaa bmlence oluştuulan muhtemel çözüm alanı dış bükey b yapı oluştumaktadı. Bu model konk zaf oluştuan ölçeğe göe sabt get duumuna göe daha sıkı b dış bükeylk zafı oluştuaak ve noktalaını daha sıkı saa (Bakıcı, 26:42). Toplamsal modeln pmal ve dual fomlaı (9) ve () nolu fadelede veldğ gb göstelebl (Kecek, 2:64).
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Toplamsal Pmal Model Max z es Xλ + s Yλ + s eλ λ, s +, s x y + Kıısıtlayı ıla + es : + (9) Toplamsal Dual Model Mnw vx Kıısıtlayı ıla : vx uy + u e v, u e eλ u sebest uy + u () CCR ve BCC modelle gdye ve çıktıya odaklı olaak değelendmekted. Eğe b model, bu k çeşt + odaklanmayı da beabe değelendyosa toplamsal modeld. Buada asıl amaç, gd fazlası ( s ) ve çıktı eksklğn ( s ) eş zamanlı olaak ele alıp etknlk sınıı üzende etknsz kaa bmne en uzaktak noktaya ulaşmaya çalışmaktı. Etknszlk se (-etknlk) le bulunu. Bu model sonucunda b etknlk skou değe elde edlmez. Kaa bmlenn etkn olup olmadıklaı aylak değşken değelene bakılaak bellen. Eğe he k aylak değşkenn değe de sıfı se o kaa bm bu modele göe etkn olacaktı (http://ks.deu.edu.t/k.yaaloglu/). UYGULAMA Bu çalışma, Fotune Tükye degs taafından he yıl açıklanan lk 5 büyük fma aasına gen ve gıda sektöünde faalyet gösteen 25 fmayı kapsamaktadı. Bu 25 fmanın bazısı endüstyel gıda malatı yapan bazısı se endüstyel olmayan gıda malatı yapan fmaladı. Fmala Tablo- de göüldüğü gb den 25 e kada velen sayılala numaalandıılmıştı. Fmalaa velen bu numaalaın hehang b sayısal ve öncelk değe yoktu. 63 Tablo-: Son Üç Yılda İlk 5 Fma Aasına Gen 25 Gıda Fması Fma Fma Adı Fma Fma Adı No No Anadolu Efes Bacılık Ve Malt Sanay A.Ş. 4 Tyak Ago Gıda Sanay Ve Tcaet A.Ş. 2 Coca-Cola İçecek A.Ş. 5 Sütaş Süt Üünle A.Ş. 3 Unleve Sanay Ve Tcaet Tük A.Ş. 6 Abalıoğlu Yem-Soya Ve Tekstl Sanay A.Ş. 4 Ülke Bsküv Sanay Tc. A.Ş. 7 Kesknoğlu Tavukçuluk Ve Damızlık İşletmele Sanay Tcaet A.Ş. 5 Et Pazalama San. A.Ş. 8 Eplç Entege Tavukçuluk Üetm Pazalama Ve Tcaet Ltd. Şt. 6 Kent Gıda Maddele Sanay Ve Tcaet A.Ş. 9 Beyp Beypazaı Taımsal Üetm Pazalama Sanay Ve Tcaet A.Ş 7 Şölen Çkolata Gıda San. Ve Tc. A.Ş. 2 Şeke Plç Ve Yem Sanay Tcaet A.Ş. 8 Küçükbay Yağ Ve Detejan San. A.Ş. 2 Beşle Makana Un, İmk Gıda Sanay Ve Tcaet A.Ş. 9 Tük Tubog Ba Ve Malt Sanay A.Ş. 22 Aytaç Gıda Pazalama Sanay Ve Tcaet A.Ş. Edne Yağ San. Ve Tc. A.Ş. 23 Aynes Gıda Sanay Ve Tcaet A.Ş. S.S. Mamaa Zeytn Taım Satış Koopeatfle Blğ 24 Kılıç Denz Üünle Üetm İhacat İthalat Ve Tcaet A.Ş. 2 Göknu Gıda Maddele İthalat İhacat Sanay Ve Tcaet A.Ş. 25 Ma Tüketm Maddele İhacat İthalat Sanay Ve Tcaet A.Ş. 3 Banvt Bandıma Vtamnl Yem Sanay A.Ş. Kaynak: http://www.fotunetukey.com/fotune5
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Ve Zaflama Analz, fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaına at göel etknlkle dkkate alınaak yapılmıştı. Çalışmada 3 gd ve 3 çıktı le VZA yapılmıştı. Gdle; öz kaynak, aktf toplam ve çalışan saysısı değşkenled. Çıktıla se; net satış, kâ, hacat değşkenled. Fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaındak gdye yönelk CCR modelne göe etknlk değele Tablo-2 de velmşt. Tablo-2: Fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaındak Gdye yönelk CCR modelne göe etknlk değele 64 Fma No 29 2 2.75294.983538.5235 2.594674.842333.554744 3... 4.67854.. 5..98795. 6.3824.34832.398 7.5345.524546.494253 8.53863.795838. 9.283558.282435.287496.283558.734..63992.3769.37448 2.52576.. 3...547266 4... 5..755282. 6...6665 7.88983.52375.7924 8.76794..5948 9..929.655 2..996437. 2.87435.543552.836299 22...3294 23.42656.442824.6278 24.4252.984.52566 25.637534.43556. Tablo-2 de CCR modelne göe fmala ncelendğnde 3 ve 4 numaalı fmala 3 yılda da etkn bulunmuştu. Ve, 2, 6, 7, 9,, 7, 2, 23, 24 nolu fmala 3 yılda da etkn olamamıştı. 4, 5, 8,, 2, 3, 5, 6, 8, 9, 2, 22, 25 nolu fmala se en az b yılda etkn bulunmuştu. Bu üç yıl çn otalama etknlk yüzdes % 74 olaak bulunmuştu. Fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaındak gdye yönelk BCC modelne göe etknlk değele Tablo-3 de velmşt.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-3: Fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaındak Gdye yönelk BCC modelne göe etknlk değele Fma No 29 2 2... 2.797594.923484.924 3... 4.759695.. 5... 6.399683.38647.392322 7.5445.57324.565 8.722872.798389. 9.3887.3666.35449..933762..627264.33838.48383 2... 3...74725 4... 5... 6.92878..666925 7.77685.82774. 8.778395..87993 9..95472.68694 2... 2..754388.9843 22...3255 23.69.52724.6258 24.588.98668.52753 25.84466.44726. 65 Tablo-3 de BCC modelne göe fmala ncelendğnde, 3, 5, 2, 4, 5 ve 2 numaalı fmala 3 yılda da etkn bulunmuştu. Ve 2, 6, 7, 9,, 23, 24 nolu fmala 3 yılda da etkn olamamıştı. 4, 8,, 3, 6, 7, 8, 9, 2, 22, 25 nolu fmala se en az b yılda etkn bulunmuştu. Bu üç yıl çn otalama etknlk yüzdes % 8 olaak bulunmuştu. Gıda Sektöünde 2 Yılı Gıda sektöünde faalyet gösteen 25 fmanın 2 yılına at vele göz önüne alınaak, fmalaın etknlkle VZA yöntem le ölçülmüş ve etkn olmayan fmalaa etkn olablmele çn bell hedefle önelmşt. Fmalaın 2 yılı çn sonuç etknlk değe ve ölçek özellğ Tablo-4 de velmşt.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-4: Fmalaın 2 Yılı İçn Sonuç Etknlk Değele ve Ölçek Özellğ 66 Fmala Toplam Etknlk Değele (CCR) Teknk Etknlk Değele (BCC) Ölçek Etknlk Değele (CCR/ BCC) BCC Ölçek Özellğ.5235..5235 Atan 2.554744.924.6878 Azalan 3... Sabt 4... Sabt 5... Sabt 6.398.392322.9962 Atan 7.494253.565.956925 Atan 8... Sabt 9.287496.35449.83 Atan... Sabt.37448.48383.9669 Atan 2... Sabt 3.547266.74725.738824 Azalan 4... Sabt 5... Sabt 6.6665.666925.923739 Atan 7.7924..7924 Atan 8.5948.87993.6832 Azalan 9.655.68694.889724 Atan 2... Sabt 2.836299.9843.85246 Azalan 22.3294.355.983499 Atan 23.6278.6258.99322 Atan 24.52566.52753.953539 Atan 25... Sabt Tablo- 4 de göüldüğü gb CCR sonucu etkn olan fmala, BCC sonucuna göe de etkn bulunmuştu. 3, 4, 5, 8,, 2, 4, 5, 2 ve 25 nolu fmalaın ölçeğe göe sabt get özellğ göstedğ bulunmuş ve çıktı mktalaı, gd mktalaındak atış le aynı oanda atmıştı. 2, 3, 8 ve 2 nolu fmala ölçeğe göe azalan get özellğ göstemşt. Bu fmalaın gdle aynı oanda attııldığında çıktılaındak atış oanı daha az olmuştu., 6, 7, 9,, 6, 7, 9, 22, 23 ve 24 nolu fmala se ölçeğe göe atan get özellğ göstemşt. Bu fmalada se gdle aynı oanda attııldığında çıktı sevyelendek atışın gd sevyelendek atış oanından fazla olmaktadı. Refeans Kümele CCR ve BCC modelle sonucunda, etkn olmayan fmalaın etkn hale geleblmele çn fmalaın yönetclene öneleblecek hedeflen tespt edlmes çn bellenen efeans kümele ve bunlaa at yoğunluk değele (λ) sıasıyla Tablo-5 ve Tablo-6 de velmşt. Etkn olmayan fmalada b olan 2 nolu fma ncelendğnde, CCR model sonucu etknlk değenn,554 olduğu göülü. Bu fmanın efeans kümesn 4, ve 4 nolu fmala oluştumaktadı. Bu fmalaın yoğunluk değele sıasıyla λ 4.427, λ 6.36, λ 4.93 d. 2 nolu fmanın etkn olablmes çn geekl gd ve çıktı hedefle aşağıdak gb hesaplanabl.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 X 2 (X a ; X b ; X c ) {(972569; 267468648; 728) x.427 + (53628; 449982; 93) x 6.36 + (66692764; 722386; 853) x.93} {(6968882; 2994888; 54)} Y 2 (Y a ; Y b ; Y c ) {(798789943; 988863; 3624368) x.427 + (85988828; 2248849; 22272) x 6.36 + (5639972; 9576; 852564) x.93} {(34753645; 52463383; 96243589)} Aynı şlemle BCC model sonuçlaı çn de geçekleştsek; 2 nolu fma fmanın BCC model etknlk değe.92 olaak bulunmuştu. Bu fmanın efeans kümesn, 3, 4 ve 4 nolu fmala oluştumaktadı. Bu fmalaın yoğunluk değele sıasıyla λ.378, λ 3.426, λ 4.32, λ 4.62 d. 2 nolu fmanın etkn olablmes çn geekl gd ve çıktı hedefle aşağıdak gb hesaplanabl. X 2 (X a ; X b ; X c ) {(32688; 64279; 557) x.378 + (3625984; 2796846; 865) x.426 + (972569; 267468648; 728) x.32 + (66692764; 722386; 853) x.62} {(52652495; 334369233; 7662)} Y 2 (Y a ; Y b ; Y c ) {(476266; 8392; 235934) x.378 + (2984266; 56852534; 25757683) x.426 + (798789943; 988863; 3624368) x.32 + (5639972; 9576; 852564) x.62} {(3442549; 5282582; 96335665)} Analz sonuçlaına bakıldığında, 2 nolu fma çn CCR modelne göe; fma öz kaynağını 6796 TL den 6968882 TL ye, aktf toplamını 3787577 TL den 2994888 TL ye, çalışan sayısını 9244 den 54 e ndmeld. Ayıca net satışını 348583 TL den 34753645 TL ye, kaını 52235 TL den 52463383 TL ye, hacatını se 96276 TL den 96243589 TL ye ndmeld. BCC modelne göe se; fma öz kaynağını 6796 TL den 52652495 TL ye, aktf toplamını 3787577 TL den 334369233 TL ye, çalışan sayısını 9244 den 7662 ye ndmeld. Ayıca net satışını 348583 TL den 3442549 TL ye, kaını 52235 TL den 5282582 TL ye ndmes geekken, hacatını se 96276 TL den 96335665 TL ye çıkamalıdı. CCR model sonucu efeans kümele ve yoğunluk değele Tablo-5 de velmşt. 67
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-5: CCR Model Sonucu Refeans Kümele Ve Yoğunluk Değele 68 Etknlk Refeans Fma Değe Fma λ Fma λ Fma λ Fma λ.523 4.643.67 4 2.23 2.554 4.427 6.36 4.93 3. 3. 4. 4. 5. 5. 6.39 4.2.2 4.23 7.494 4.6.4 4.243 8. 8. 9.287 5.6.6 4.5...374 4.2 5.2.532 2. 2. 3.547 4.9 4.388 4.66 4. 4. 5. 5. 6.66 4.44 5.65 4.267 7.79.49 4.2 2.862 25.282 8.594 4.2 3.66 5.2 9.6 4.2 2.933 4.43 2. 2. 2.836 8.4.75 4.48 22.3 5.2.56 23.62.934 4.57 2.3 24.52 4.9.537 4.23 25. 25. BCC model sonucu efeans kümele ve yoğunluk değele Tablo-6 da velmşt.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-6: BCC Model Sonucu Refeans Kümele ve Yoğunluk Değele Etknlk Değe Refeans Fma λ Fma λ Fma λ Fma λ Fma λ Fm a.. 2.92.378 3.426 4.32 4.62 3. 3. 4. 4. 5. 5. 6.392 3.4 4.3.696 4.26 5.89 7.56.223 2.635 4.4 8. 8. 9.354 5.3.673 2.33...48 4.5.62 2.373 2. 2. 3.74 8.495 4.54 4. 4. 5. 5. 6.666 3.23 4.4.563 5.228 7. 7. 8.87 3.83.86 9.686 3.3.778 4.37 5.53 2. 2. 2.98.92 2.49 4.48 22.32 3.8 5.2.979 23.625.624 4.66 2.6 25.22 24.527 4.6.762 2.4 4.5 25. 25. 69
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-7 de etkn olmayan fmaladan önek k fma çn CCR modelyle elde edlen hedef değele velmşt. Tablo-7: Etkn Olmayan Fmaladan Önek İk Fma İçn CCR Modelyle Elde Edlen Hedef Değele Fma Faktöle Geçekleşen Hedef İyleştme (%) 3 Gdle Öz kaynak (TL) 53834 8284575-45.27 Aktf Toplam (TL) 697293596 386593-45.27 Çalışan Sayısı 3238 772-45.27 Net Satış (TL) 6294969 6294969. Çıktıla Ka (TL) 339 339. İhacat (TL) 868234 8799933.8 7 22 Gdle Öz kaynak (TL) 925883 263222-76.64 Aktf Toplam (TL) 2563298 636697-68.97 Çalışan Sayısı 657 23-68.97 Net Satış (TL) 22467885 22467885. Çıktıla Ka (TL) 539 496475 835.92 İhacat (TL) 2928354 539562 84.2 Tablo-7 dek sonuçlaa bakıldığında, 3 nolu fma çn CCR modelne göe; öz kaynağın 53834 TL den 8284575 TL ye, aktf toplamın 697293596 TL den 386593 TL ye, çalışan sayısı 3238 den 772 ye düşüülmeld. İhacatın se 868234 TL den 8799933 TL ye attıılmalıdı. 22 nolu fma çn CCR modelne göe; öz kaynağın 925883 TL den 263222 TL ye, aktf toplamın 2563298 TL den 636697 TL ye ve çalışan sayısının da 657 den 23 e düşüülmeld. Ayıca, kâın 539 TL den 496475 TL ye, hacatın da 2928354 TL den 539562 TL ye çıkatılmalıdı. Etkn olmayan fmaladan önek k fma çn BCC modelyle elde edlen hedef değele Tablo-8 de velmşt.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 Tablo-8: Etkn Olmayan Fmaladan Önek İk Fma İçn BCC Modelyle Elde Edlen Hedef Değele Fma Faktöle Geçekleşen Hedef İyleştme (%) 3 Gdle Öz kaynak (TL) 53834 22745-25.93 Aktf Toplam (TL) 697293596 5637868-25.95 Çalışan Sayısı 3238 67-8.25 Net Satış (TL) 6294969 6294969. Çıktıla Ka (TL) 339 52953444 6.37 İhacat (TL) 868234 52665939 494.86 Öz kaynak (TL) 925883 995944-78.45 22 Gdle Aktf Toplam (TL) 2563298 6423699-68.75 Çalışan Sayısı 657 25-68.75 Net Satış (TL) 22467885 22467885. 7 Çıktıla Ka (TL) 539 5853 858.56 İhacat (TL) 2928354 55393 72.47 Tablo-8 dek sonuçlaa bakıldığında, 3 nolu fma çn BCC modelne göe; öz kaynağın 53834 TL den 22745 TL ye, aktf toplamın 697293596 TL den ve 5637868 TL ye ve çalışan sayısının da 3238 den 67 ye düşüülmeld. Kaın 339 TL den 52953444 TL ye ve hacatın 868234 TL den 52665939 TL ye attıılmalıdı. 22 nolu fma çn BCC modelne göe; öz kaynağın 925883 TL den 995944 TL ye, aktf toplamın 2563298 TL den 6423699 TL ye ve çalışan sayısının da 657 den 25 e düşüülmeld. Ayıca kaın 539 TL den 5853 TL ye ve hacatın 2928354 TL den 55393 TL ye attıılmalıdı. Dğe etkn olmayan fmala çn de hesaplamala aynı şeklde bulunabl. SONUÇ Bu çalışmada Ve Zaflama Analz, Tükye de gıda sektöünde süekl faalyet gösteen en büyük 25 fmanın 29, 2 ve 2 yıllaına at göel etknlkle dkkate alınaak yapılmıştı. Çalışmada 3 gd ve 3 çıktı le VZA yapılmıştı. Gdle; öz kaynak, aktf toplam ve çalışan değşkenled. Çıktıla se; net satış, kâ ve hacat değşkenled. Fmalaın 29, 2 ve 2 yıllaına at gdye yönelk CCR ve BCC modelne göe etknlkle bulunmuştu. Bu üç yıla goe etknlk otalamalaına da bakılmıştı. 2 yılında etkn olmayan fmalaın pefomanslaının yleştlmes çn yapması geeken hedefle bellenmşt. Bu hedefle hesaplamak çn VZA nın özel yazılımlaından olan DEA Solve (Data Envelopment Analyss Solve) paket pogamı kullanılmıştı. Fmalaın değelendlmesnde gdye yönelk olaak VZA modellenden CCR ve BCC modelle kullanılmıştı. Analzde öncelkle 3 yıl çn etknlkle bellenmşt. Gdye yönelk CCR modelne göe 3 ve 4 nolu fmala he üç yılda da etkn bulunuken, gdye yönelk BCC modelne göe, 3, 5, 2, 4, 5 ve 2 nolu fmala etkn
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 bulunmuştu. Ayıca bu üç yıl çn CCR modelne goe otalama etknlk %74 bulunuken, BCC modelne goe %8 bulunmuştu. Fmalaın bu yılladak etknlklenn faklılıklaı bulunmuş ve buna sebep olan duumla youmlanmıştı. Daha sona bu üç yıldak sonuçladan 2 yılı çn b öngöü oluştuulmuştu. Bu öngöü ışığında analzlee başlanmıştı. 2 yılında CCR modelne göe fma etkn bulunuken, BCC modelne göe 2 fma etkn bulunmuştu. Etkn bulunmayan fmala çn efeans kümele bulunmuş ve buna göe fmalaın etkn olablmes çn hedefle hesaplanmıştı. Refeans kümele ışığında CCR ve BCC modellene goe etkn olmayan k önek fma çn hedefle bellenmşt. Genel olaak etkn olmayan fmalaa bakıldığında bu duumun; öz kaynak, aktf toplam ve çalışan sayısındak dengeszlkten kaynaklandığı söylenebl. Hesaplamala yapıldığında fmalaın bu 3 gd değele, olması geekenden fazla olduğu bulunmuştu. Çıktı değele se olması geekenden daha düşük bulunmuştu. Modellen sonuçlaı youmlanıken sonuçlaın göel etknlk değelene göe yapılmıştı. Hehang b fmanın % etkn olması sadece bellenmş olan gd ve çıktıla göz önüne alınaak dğe fmalaa göe % etkn olduğunu fade etmekted. Gd ve çıktıla değştldğnde faklı sonuçlaın alınableceğ unutulmamalıdı. KAYNAKÇA BAKIRCI, F. (26). Üetmde Etknlk ve Vemllk Ölçümü Ve Zaflama Analz Teo ve Uygulama, Atlas Yayın Dağıtım, İstanbul. 72 BEHDİOGLU, S. ve ÖZCAN, G. (29). Ve Zaflama Analz ve Bankacılık Sektöünde B Uygulama, Süleyman Demel Ünvestes İktsad ve İda Blmle Fakültes Degs, C.4, S.3 s.3 326. BİRCAN, H. (2). Ve Zaflama İle Svas İl Mekez Sağlık Ocaklaının Etknlğnn Ölçülmes, Cumhuyet Ünvestes, İktsad ve İda Blmle Degs, Clt 2, Sayı, Svas. COŞKUN, Y. S. ve BALATAN, Z. (29). Küesel Mal Kzn Bankacılık Sektöüne Etkle Ve Tük Bankacılık Sektöünün Ve Zaflama Analz İle Blançoya Dayalı Mal Etknlk Analz, Ege Ünvestes İktsad Ve İda Blmle Fakültes İşletme Bölümü 2. İktsat Öğencle Konges, İzm. GÜÇLÜ, A. (999). Tük Slahlı Kuvvetle Hastanelende Teknk Vemllk Ölçümü: Ve Zaflama Analz Uygulaması, Yayınlanmamış Doktoa Tez, Gülhane Aske Tıp Akadems Sağlık Blmle Ensttüsü, Ankaa. Kaacae, Ş. (998). Antalya Yöesndek 4 ve 5 Yıldızlı Otellede Toplam Etknlk Ölçümü: B Ve Zaflama Analz Uygulaması., Yüksek Lsans Tez, Hacettepe Ünvestes, Sosyal Blmle Ensttüsü, Hazan, Ankaa. KECEK, G. (2). Ve Zaflama Analz Teo ve Uygulama Öneğ, Syasal Ktabev, Ankaa. ORUÇ, K. O. (28). VZA le Bulanık Otamda Etknlk Ölçümle ve Ünvestelede B Uygulama, Süleyman Demel Ünvestes Sosyal Blmle Ensttüsü, Doktoa Tez, Ispata. ÖZDEN, Ü. H. (28). Ve zaflama analz (VZA) le Tükye dek vakıf ünvestelenn etknlğnn ölçülmes, İstanbul Ünvestes İşletme Fakültes Degs, Clt:37, Sayı:2, s.67-85, İstanbul. TARIM, A. (2). Ve Zaflama Analz, Matematksel Pogamlama Tabanlı Göel Etknlk Ölçüm Yaklaşımı, Sayıştay Yayın İşle Müdülüğü, Aaştıma/İnceleme/Çev Dzs:5, Ankaa. ULUCAN, A. (2). İSO 5 şketlenn etknlklenn ölçülmesnde ve zaflama analz yaklaşımı: faklı gd çıktı bleşenle ve ölçeğe göe get yaklaşımlaı le değelendmele, Ankaa Ünvestes Syasal Blgle Fakültes Degs, s.86-22, Ankaa.
Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23 YILMAZ, K. N. ve KARAKADILAR, İ. S. (2). Tük Otomobl Pazaında Yel Üetm ve İthal Aaçlaın Vemllklenn Ve Zaflama Analz İle Değelendlmes Mamaa Ünvestes İktsad ve İda Blmle Fakültes Degs, Clt:XXVIII, Sayı I, s. 499-52, İstanbul. www.deu.edu.t/useweb/k.../ve%2%2zaflama%2analz.doc, Eşm:.2.22 http://statstqsel.blogspot.com/22_5 achve.html, Eşm: 7.2.22 http://ks.deu.edu.t/k.yaaloglu, Eşm: 5..22 http://www.fotunetukey.com/fotune5-29/, Eşm:..22 http://www.fotunetukey.com/fotune5-2/, Eşm:..22 http://www.fotunetukey.com/fotune5-2/, Eşm:..22 73
74 Dumlupına Ünvestes Sosyal Blmle Degs Sayı 36 Nsan 23