- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014, p. 455-467, ANKARA-TURKEY KIRGIZCA VE TÜRKÇEDE GEÇMİŞ ZAMANLI BASİT CÜMLELERDE EŞDEĞER YAPILAR * Ahmet GÜNGÖR ** ÖZET Türkiye Türkçesi ve lehçeler arası dil öğretiminde dilbilgisinin yeri, Türkçenin ses uyumu, eklemeli yapısı ve değişmez söz dizimi gibi temel kurallarından hareketle belirlenebilir. Türk lehçeleri ve Türkiye Türkçesinin temel kurallarının ekseninde; tüm dil düzeylerinin (metin, cümle, tamlama, söz grupları, sözcük, morfem, fonem ve deyim) dizisel ve dizimsel ilişkilerini somut dil normlarına göre betimleyen özgün bir bilimsel gramerin ortaya çıkabilmesi için lehçeler arası karşılaştırmalı gramer çalışmalarına ihtiyaç vardır. Basit ve birleşik cümleler, Türk dilbiliminde yapısal, semantik ve işlevsel yapılanmasına göre İ. Ahmatov 1, B. Sarıev 2 ve M. Musaoğlu 3 nun uygun eserlerinde modelleştirilmiştir. Basit cümle modelleştirmesi Karaçay-Malkar ve Türkmen Türkçeleri, birleşik cümle modelleştirmesi ise Azerbaycan ve diğer Türk yazı dilleri materyalleri temelinde yapılmıştır. Basit cümleye ilişkin söz konusu dilbilimci Türkologlarca sunulan modelleştirmenin şeması son olarak aşağıdaki biçimde çizilmiştir: Kırg.: Асан су ичти. (Asan su içti.) T.Türk.: Hasan su içti. Bu tür basit cümle modelleri, çağdaş lenguistiğe göre aşağıdaki gibi belirlenebilir: Kırg.: Асан су ичти. T.Türk.: Hasan su içti. 1. Şekil bilgisine göre : İ 1 İ 1 F 2. Sözdizimine göre : Ö N Y * A.Ü. TÖMER ve Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesinin düzenlediği 9. Uluslararası Dünyada Türkçe Öğretimi, Çağdaş Türk ve Yazı Dili Öğretimi Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Bişkek, 11-14 Mayıs, 2011). Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Sinop Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, El-mek: gungorelda@hotmail.com 1 Ахматов И. Х., Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке (осовные вопросы теории), Нальчик: Изд-во Эльбрус, 1983, с. 355 2 B. Sarıyev, Odnosostanıe predlojeniya v sovremennom turkmenskom yazıke. Aşgabat,1988, AKD [Çağdaş Türkmen Dilinde Tek İçerikli (basit cümlelerin gerek özne ve yüklemden, gerekse diğer öğelerden oluşan türleri) Cümleler] 3 M. Musaoğlu, Türk Lehçelerinde Birleşik Cümlelerin Sözdizimsel- Anlamsal Bağlılığa Göre Modelleri ve Türleri, A. Ü. TÖMER Dil Dergisi, sayı: 9, Nisan 1993, s.18)
456 Ahmet GÜNGÖR 3. Semantiğe göre : S O P 4. Anlamsal-fonksiyonel par- çalara ayrılmasına göre: T R Kırgızca ve Türkiye Türkçesinden getirilmiş (Kırg.: Асан су ичти.), (T.Türk.: Hasan su içti.) cümlelerde şekil bilgisine göre modelleştirmede isimlerin yani adların hangi hallerde işlendiği sırasıyla (Nom., Gen., Dat., Akk., Lok., Abl. sıralamasında) işaretlenmiştir: İ 1- yalın hal, F- fiili) göstermektedir. Sonraki modelleştirmelerde ise Ö-özneyi, N-nesneyi, Y- yüklemi: S-sübjekti, O-objekti, P-predikatı; T-temayı, R- remayı göstermektedir. Bu kompleks yöntem, bütün yazı dillerinde çeşitli basit cümlelere uygulanabilir. 4 Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde birleşenlerine parçalanamayan eylemler (Kırg.: iç-, kork-, ürk-, bil-, oku-, öl-; T.Türk.: iç-, kork-, ürk-, bil-, oku-, öl- vd.) ve belirli geçmiş zaman eklerinden (Kırg.: -dı/-tı, -di/- ti,-du/-tu, -dü/-tü; T.Türk.: -dı/-tı, -di/-ti,-du/-tu, -dü/-tü) 5 kurulu basit cümle yapıları arasındaki anlam ve yapıya göre belirlenen ilişkilerin leksikolojik, sözdizimsel ve eşdeğerlik özellikleri üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler:basit cümle, eşdeğerlik, ötkön çak, cönököy süylöm EQUIVALENT STRUCTURES IN SIMPLE SENTENCES IN PAST TENSE IN TURKISH AND KYRGYZ ABSTRACT The importance of grammar in language teaching in Turkey Turkishand between the dialects can be determined by the basic rules of Turkish, such as euphony, incremental structure and its invariable syntax. To have an authentic, scientific grammar which describes the serial and syntactic relationship of all language levels (text, sentences, phrases, word groups, word, morpheme, phoneme and phrases) according to concrete language norms, comparative grammar works among dialects are needed. Simple and compound sentences are modeled in the appropriate works of İ. Ahmatov, B. Sarıev and M. Musaoğlu according to the 4 (İ1)yalın hal, (İ2) tamlayan hali (-n/in), (İ3) yönelme hali (-y/ A), (İ4) belirtme hali (-y/ I), (İ5)bulunma hali (- da/ta), (İ6) çıkma hali (- dan/ tan) 5 Kırgızca da geçmiş zaman; aykın ötkön çak, kapıskı ötkön çak, calpı (belgisiz) ötkön çak ve adat ötkön çak olmak üzere dört ana başlık altında ele alınmaktadır. Aykın ötkön çak: İş, eylemin ya da olayın açık seçik gerçekleşmesini bildirir. Ekleri -dı (-di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) olup Türkiye Türkçesinde belirli geçmiş zamanla birebir örtüşmektedir. Örn.: Мен ойлогон максатыма жеттим. T. Türk.: Ben amacıma ulaştım. Kapıskı ötkön çak: İş, eylemin ansızın, beklenmedik bir andagerçekleştiğini bildirir: Ekleri ıp, -ıptır (-ıpır) Örn. Бул китепти мен да окуптурмун. T.Türk. Bu kitabı ben de okumuşum. Calpı (Belgisiz) ötkön çak: İş, eylemin genel ve önceden yapılıp bitmiş olduğunu gösterir. Ekleri: -gan (-gen, -gon, -gön, -kan, -ken, -kon, -kön). Örn. Kırg.: Ал тапшырманы өзү аткарган. T.Türk. O, ödevi kendisi yapmış. Adat ötkön çak: Yapılan eylemin, iş oluşun bir alışkanlık haline geldiğini ya da birkaç kez tekrarlandığını bildirir. Ekleri: çu dur. Singarmonizm (ses uyumu) e göre ekten önce -uu, -üü, -oo, -öö ekleri getirilir. Örn. Келчү- келүүчү, келүчү, келчүмүн, келүүчүмүн Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 457 structural, semantic and functional restructuring in Turkish linguistics. Modeling in simple sentences are made on the basis of Karaçay- Malkar and Turkoman Turkish materials; and modeling compound sentences are made on the basis of Azerbaijan and other Turkish written language materials. The schema of modeling that is presented by the mentioned linguistturcologists about the basic sentence has been eventually drawn in the way below: Kyrgyz: Асан су ичти. (Hasan drank water) Turkey Turkish: Hasan su içti. (Hasan drank water) The models of such simple sentences can be determined as below, according to modern linguistics: Kyrgyz: Асан cy ичти. Turkey Turkish: Hasan su içti. According to morphology: İ 1 İ 1 F According to syntax: Ö N Y According to semantics: S O P According to semantic- functional disassembling: T R In modeling the sentences that are taken from Kyrgyz (AcaH cy ) and Turkey Turkish (Hasansuiçti) according to morphology, in which form the nouns are processed is marked in order ( in the order of Nom., Gen.,Dat., Akk., Lok.,Abl.) : İ1- shows the base form, and Fis verb. In the next modeling, Ö shows the subject, N- object, Y- verb; S- subject, O- object, P- predicate; T- theme and R shows the place. This complex method can be applied to all basic sentences in all written languages. The lexicologic, syntactic and equivalence features of the relations which are determined according to meaning and structure, among basic sentence structures, which are structured by specific past tense suffixes ( Kyrg: -dı/tı, -di/ti, -du/tu, -dü/tü; T. Turkish: -dı/tı, -di/ti, - du/tu, -dü/tü) and indecomposable verbs in Kyrgyz and Turkey Turkish( Kyrg: iç, kork-, ürk-, bil-, oku-, öl-; T. Tukish: iç-, kork-, ürk-, bil-, oku-, öl- etc. ), will be emphasized. Key Words: Simple sentence, equivalence, ötkön çak, cönököy süylöm 1. Giriş Genel Türkçenin karakteristik kurallarının çoğu zaman göz ardı edilmesi ve Türkoloji biliminin şarkiyatın bir bölümü olarak algılanması sonucu Türk yazı dillerinin dilbilgisi araştırmaları Hint- Avrupa grameri geleneklerine göre yapılmıştır. Volume 9/6 Spring2014
458 Ahmet GÜNGÖR Günümüze kadar kullanılagelen lehçe, dil, yazı dili, ikinci dil, lehçe sınıflandırması vb. kavramlar ve kavramsal yaklaşımlar; Türkoloji, dilbilim, sosyoloji, felsefe ve kendi iç dinamiğinden hareketle eş ve art zamanlı çalışmaları zorunlu kılmaktadır. 1990 lı yılların başından itibaren Türkiye de olduğu gibi, Türk dünyasında da folklor, edebiyat ve dil sahasında karşılaştırmalı çalışmalar gün geçtikçe hız kazanmaktadır. Lehçeler arasında anlaşılabilirlik (sözcüksel ve sözdizimsel açıdan) düzeyleri konusunda farklı görüşler ve değerlendirmeler ileri sürülmüştür. 6 Lehçe, dil kavramının yanı sıra resmi dil, ikinci dil, yazı dili vb. konular üzerinden hareketle araştırılması gereken bir dizi problemler güncelliğini hâlâ korumaktadır. Bunun en canlı örneği de lehçeler arası çeviri (aktarma) de eşdeğerlikler, yalancı eşdeğerlikler, tuzak sözler gelmektedir. Kırgızca: «Асан курут жеди.», «Асан самсы жеди.» cümlelerini Türkiye Türkçesine 'Hasan kurut yedi.' ve Hasan samsa yedi. biçiminde çevirmek mümkündür. Burada sözdizimsel ve anlamsal açıdan her iki lehçede de örtüşmeyen bir unsur yoktur. Leksikolojik açıdan Kırg. Курут (kurut) ve Kırg. Самсы (samsa) kaynak lehçe Kırgızca da yazı dili, edebiyat dili ve sözlüklerde yer alırken söz konusu iki sözcük Türkiye Türkçesinin Derleme Sözlüğünde yer almaktadır. 7 Buradan hareketle edebi Türkçelerde norm ve normlaşmaya bağlı olarak somut dil birimlerinin (sözcük, ses, kelime parçaları, anlamlı sözdizimsel gruplar vb.) ana varyantları, varyantları ve sözdizimsel-biçembilimsel normları karşılaştırmalı çalışmalarla belirlenmelidir. 2. Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde Basit Cümleler Sözdizimi birimlerinin özellikle basit cümlelerin (kısmen de birleşik cümle ve metinlerin) bir yapı ve onların bütünü olarak bildirişimde araştırılması ise Türk dilbiliminde yeni bir yöntem olup, 70 li yıllardan itibaren söz konusu alandaki araştırmalar hız kazanmıştır. 8 Dilbiliminde ise cümlenin ve metnin anlamsal- fonksiyonel parçalara ayrılması, ilk aşamada basit cümle düzeyinde ele alınmakla birlikte birleşik cümle/ söylem/ metin düzeylerinde de araştırılmıştır. Türk dilbiliminde Berdi Sarıyev in doktora tezinde sözkonusu çağdaş araştırma yöntemi, diğer Türkoloji araştırmalarından farklı olarak, basit cümleye usullerin bütünüyle uygulanmıştır. Yani sözkonusu eserde basit cümlelerin gerek yapısı ve semantiği, gerekse bildirişimde belirlenen anlamsal-fonksiyonel parçalara ayrılması ele alınmıştır. 9 6 Prof.Dr. Talat Tekin, Türk Dili, Cilt XXXVII, Sayı 318, Mart 1978, s.178-184, Genel Dilbilim Dergisi, Cilt II, Sayı 7-8, 1980, s. 72-85 7 КурутIзат. Тоголоктоп кургатылган сүзмө. [Эрмек] агасы берип кеткен курутту эки күнгө чейин түгөтө албады (Абдукаримов) КурутIIкуру этиштин аркылуу мамилеси. Kurut (I) 1. Kurutulmuş süzme yoğurt. (Düzce, -Bo.; *Taşköprü Ks.; *Alucra Gr.; -Sm.; -Ama.; *Maçka Tr.; -Rz.; *Yusufeli Ar.; -Ezm.; -Ezc.; -El.; Gündüzbey Ml.; -Ur.; -Sv.; *Bünyan Ky.) 2. Çökelek (*Şebinkarahisar Gr.; -Rz.; - Dy.; -El.) Kurut (II) Meyve kurusu (* Düzce, -Bo.) (DLT- 3012) Самса, зат. Камырдын ичине эт, пияз салып, дандырга бышыра турган тамак. (КТС- 519) Samsı (I) Parça, bölüm (*Biga Çkl.; -Kü.) Samsı (II) 1. İçine kıyma, patates, haşlanmış yumurta konularak dört köşe katlanan bir çeşit börek. (Ağlı *Küre Ks.) 2. Hamur tatlısı (Limasol, -Kıbrıs) (DLS-3533) 8 Mehman Musaoğlu, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler, T.C. Kültür Bakanlığı, Kültür Eserleri, Ankara, 2002, s.45 9 Mehman Musaoğlu, a.g.e., s. 46, 48-49 Ayrıca bkz. Doç.Dr. Berdi Sarı, Nurcan Güder, Türkmencenin Grameri, MYB, Ankara, 1998 Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 459 Mehman Musaoğlu, basit cümleleri yapısal- anlamsal bakımından iki grupta ele alır a) Basit tek düzeli cümleler b) Basit genişlemiş cümleler, başka bir deyişle özel-birleşik yapıda olmayan ancak yüklemsi sözcük gruplarıyla kullanılan cümleler. 10 Kırgız dilcileri basit cümle için (cönököy süylöm) terimini kullanmaktadır. A. Caparov, cönököy süylömleri: Basit kuruluşa sahip olan, bilgi verme amacı taşıyan cümle şeklinde tanımlar. Kasım Tınıstanov ise Daima asıl unsurlarla (özne- yüklem) kurulan cümleye basit cümle (cönököy süylöm) denir tanımını yapar. Türkiye de genel gramercilik anlayışına göre yapısında isim veya fiil cinsinden tek yüklem yani tek yargı bulunan cümle, basit cümledir. Yapısında isim fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil ekleriyle kurulan bir sözcük veya sözcük grubu bulunan cümleleri K. Bilgegil, H. Dizdaroğlu, V. Hatipoğlu, T.N. Gencan birleşik cümleler arasında değerlendirip Girişik cümle adını vermektedirler. T. Banguoğlu ise bu tür cümleleri birleşik cümleler içerisinde değerlendirir. M. Ergin, L. Karahan gibi dilciler ise basit cümle yapıları olarak ele almaktadırlar. Basit cümle; basit cümle, yalın cümle (V. Hatipoğlu), yalınç cümle (T.N. Gencan) vb. terimlerle de kullanılmaktadır. 11 Her iki lehçede de basit cümle yapılarının (özet bölümde verdiğimiz örnekte olduğu gibi) sözdizimsel özellikleri açısından incelediğimizde eşdeğerliklerin olduğu açıkça görülmektedir. Ancak şekil bilgisi açısından bazı fiillerin eylemsel öbekleşmesinin farklı yönleri ortaya çıkmaktadır: Kırg.: Сиз мага жактыңыз. (Siz maga caktınız.) İ 1 İ 4 F T.Türk.: (Ben) sizden hoşlandım ya da (Ben) Sizi beğendim. İ 1 İ 6 F İ 1 İ 4 F Kırgızca жак- fiili, cümledeki eylemsel öbekleşmesinde yönelme ad durum eki almaktadır. Türkiye Türkçesinde ise söz konusu cümle şekil bilgisi açısından farklı bir yapıyla karşılanmakta, hoşlan- ve beğen- fiilleriyle çıkma durumu veya belirtme durumu ekiyle eylemsel öbekleşmeyi oluşturmaktadır. Her iki lehçeyi karşılaştırdığımızda basit cümle ya da diğer cümle yapılarındaki şekil bilgisine dayalı farklı biçimlerin olmasının birçok nedenleri vardır. 12 Bu tür nedenleri bir yana bırakarak fiillerdeki eylemsel öbekleşmelerin biçimsel ve anlamsal özelliklerinin ortaya çıkarılarak lehçeler arası karşılaştırmalı çalışmalar yapılmalı, benzer ve farklı yönleri tespit edilmelidir. 3.1 Eylemsel Öbekleşmeler Türkçe fiillerin yapısal olarak geleneksel Kök Fiiller ve türemiş Fiiller sınıflandırılması bugün artık dilbilimindeki güncelliğini kaybetmiştir. Anlamsal olarak fiilin geçişlilik- geçişsizlik 10 Mehman Musaoğlu, a.g.e., s.312 11 Yrd. Doç.Dr. Nergis Biray, Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesindeki Cümlelerin Çeşitleri Bakımından Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, sayı:10 2004, s.63-81 12 Alıntı sözdizimsel birimlerin dile yerleşmesi, basit ve birleşik cümle modellerinde söz diziminin bozulmasının normlaşması, metin ve birleşik cümle parçalarının yabancı dil sentaksının etkisi sonucunda devrikleşmesi vb. bkz. Mehman Musaoğlu, a.g.e., s.312 Volume 9/6 Spring2014
460 Ahmet GÜNGÖR opozisyonundaki (karşıt pozisyonunda) incelenmesi fiil çatılarının doğru bir yapısal- anlamsal betimlenmesinin yapılmasına olanak sağlamamaktadır. Oldurganlık (fiil çatısı dışındaki bir geçişlilik) faktörü, bunun sonsuz bir kanıtıdır. Bu nedenle fiilin boylamsal özelliklerini oluşturan geçişlilik- geçişsizlik disiplininin yanı sıra, olumluluk-olumsuzluk, zaman, şahıs, kip vb. kategorilerinin ötesinde, dil sisteminin dizimsel olarak belirlenebilen konteksine göre de (edimselsözdizimsel birleşebilirlik, metinbilimsel vb.) yapılmalıdır. Türkçe fiiller; Kök Fiiller, Türemiş Fiiller ve Şekil (Çatı) Ekleriyle Oluşan Fiiller olarak betimlenmesi hem kök ve türemiş fillerin hem de şekil ekleriyle oluşan fiillerin Türkiye Türkçesindeki yapılabilir kullanım istatistiklerinin belirlenmesine olanak sağlayacaktır. Bu tür çalışma, Türkçenin gerek yabancı dillerle, gerekse diğer Türk yazı dilleriyle bilgisayarla çeviri programlarının yanı sıra, yabancılara Türkçe öğretiminde, söz konusu düzenlenecek programlara uygun olarak, ders kitaplarının, çeşitli araç ve gereçlerin de hazırlanmasına alt yapı oluşturacağı kuşkusuzdur. Türkçe Sözlük te kök ve fiillerin yapım ekleriyle türemiş etimolojik birleşenlerine parçalanabilen kök-gövdesi, şekil ekleriyle türemiş etimolojik birleşenlerine parçalanabilen kökgövdesi, fiil gövdesi, yansımalı fiil, ettirgen-oldurgan anlamlı fiil, edilgen fiil gövdesi vb. sayısal istatistikleri çıkarılmıştır. 13 Kırgızca da ise günümüzde de güncelliğini koruyan K.K. Yudahin in Kırgızca- Rusça, Rusça-Kırgızca sözlüğünde yer alan sözcüklerin (fiil, isim vb.) istatistiksel sınıflandırması yapılmıştır. 14 Kırgızca da sözcük grupları (сɵз айкаштары) ve eylemsel sözcük gruplarının (этиштик сɵз айкаштары) kuramsal sınıflandırılması ve analizini Kırgız dilci A. Tursunov yapmıştır. 15 Dilci Kırgızca daki fiillerin öbekleşmesinde, söz aykaşındaki temel unsurun leksiko- gramatik özelliklerine göre birbirleriyle sözdizimsel bağdaşmayı ıktaşuu, başkaruu, kıyışuu yoluyla gerçekleştiğini belirtmektedir. 16 Ayrıca dilcinin bu eserinde Eski Türkçe ve Çağdaş Türk Lehçelerinden karşılaştırmalı olarak fiil öbekleşmelerine yönelik örnekler verilmektedir. 13 Mehman Musaoğlu, a.g.e., s.301-302. Mehman Musaoğlu, fiilleri edimsel-sözdizimsel (olası) birleşimleri üç grupta ele almaktadır: I. Bir birleşimli fiiller: art- (ne?), aksa- (kim, ne?), kayna- (ne?), öl- (kim?), soğu- (ne?), çürü- (ne?) Örnekler: a. Su kaynadı. b. Meyveler çürümüş. Kış girdiğinden beri depoda sakladığımız bütün meyveler çürümüş. II. İki birleşimli fiiller: aç- (kim? neyi?), bak- (kim? neye?), bil- (kim? neyi?), inan-, (kim? kime?), yor- (kim? kimi?), yerleş- (ne? nereye?), sev- (kim? kimi?), temizle- (kim? neyi?) Örnekler: 1.a. Bu taş buraya yerleşmiş. b. Ahmet ayaklarını temizledi. Ahmet eve gelince acele acele ayakkabılarını çamurdan temizledi. III. Üç birleşimli fiiller: ayır- (kim? kimi? Kimden?), at- (kim? neyi? nereye?), ver- (kim? neyi? kime?), de- (kim? neyi? kime?), dile- (kim? neyi? kimden?) Örnekler: 1.a. Ali taşı bağa attı. b. Orhan kitabı babasına verdi. Orhan bugün okulda bir arkadaşından aldığı kitabı babasına verdi. Tahir Kahraman Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları adlı çalışmasında Türkiye Türkçesindeki fiillerin çatıları, geçişli-geçişsiz, durum ekleri ɵ, -i, +le, +siz eklerini almış adlardan oluşan tamlayıcılarla ilişkilerini ele almıştır. Bkz. (TDK Yayınları:654, Ankara, 1996) Ayrıca fiil birleşmeleri ve yardımcı fiillerle kullanılan fiil öbekleşmelerinin kuramsal yönü ve sınıflandırması için bkz. A.V. Gabain Türkçe de Fiil Birleşmeleri, Belleten, Ankara, 1953, s.16-28 14 Dr.Taalay Abdiyev, Kırgızca Fiiller Hakkında Bazı İstatistiki Fiiller Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, No:2, 2001 15 А. Турсунов, Кыргыз тилиндеги этиштик сөз айкаштары, Фрунзе, 1978 16 А. Турсунов, a.g.e., s.18 Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 461 3.2. Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde Basit Zamanlı Cümlelerde Eylemsel Öbekleşmeler Fiillerin işlevsel- anlamsal olarak betimlenmesindeki yapılacak olan ilk iş, kuşkusuz Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde kullanılan fiillerin Türkçe Sözlük üzerinde edimsel- sözdizimsel birleşimleri istatistiklerinin belirlenmesidir. İstatistiklerin belirlenmesi, başlangıçta fiillerin cümledeki sorularına, dolayısıyla sözdizimsel fonksiyonuna ve yerleşimine göre yapılabilir. Fiillerin hem olası hem de ihtiyari edimsel- sözdizimsel birleşimleri istatistiklerinin belirlenmesi; uygun bir dizimsel-istatiksel çalışmada birinci aşamayı oluşturmaktadır. Bütün bu açıklamalardan sonra, basit zamanlı ичүү 17 (T.Türk. iç-) fiilinin edimselsözdizimsel birleşimlerinin cümledeki fonksiyonlarına göre şu örnekleri vermek mümkündür. Асан суу ичти. T.Türk. Hasan su içti. İ 1 İ 1 F İ 1 İ 1 F Малик шарапты ичти. Malik şarabı içti. İ 1 İ 4 F İ 1 İ 4 F Биз пияладан 18 чай ичтик. Biz fincandan çay içtik. İ 1 İ 6 N F İ 1 İ 4 N F Yukarıda da görüldüğü üzere iç-mek fiilinin olası edimsel-sözdizimsel birleşimleri belirtme durum, çıkma durum ekli ve yalın isimlerden oluşmaktadır. Ayrıca Kırgızca sözdizimsel ve anlamsal yapıların Türkiye Türkçesiyle birebir örtüştüğü görülmektedir. Yine iç-mek fiiliyle kalıplaşmış öbekleşmelerde (Kırg. Туруктуу сөз айкаштары) birebir eşdeğerlik söz konusudur. Кан ичүү (T.Türk. kan içmek), Канын ичүү (T.Türk. kanını içmek) vb. Kırgızca da eylemi gerçekleştiren birden fazla varlık ise cümlenin yüklemi olan fiilin sonuna ış (-iş, -uş,-üş) işteşlik ekleri getirilmektedir. Türkiye Türkçesinde ise bu ek getirilmez. Örnek: 17 Ич: 1. зат. 1. Адамдардын, айбандардын ж.б. ичек- карды орношкон бөлүгү, курсагы. Көзүӊ ооруса- колуӊду тый, ичиӊ ооруса- таьмагнды тый (макал) 2. Курулуштун, имараттын, көлөмдүү нерселердин ички бөлүгү, ички жагы, ички тарабы. Тамдын ичи акталбаган (Жантөшөв). Үй ичи жыткырып, электр күйүп турат (Шүкүрбеков) 3. Көпчүлүктүн, токойдун ж.б. арасы. Эл ичи чуру-чуу толкуду (Бейшеналиев). Жылтырайт бак ичинен айдын көзү, Узарган алда кайда көлөкөсү (Шүкүрбеков). Душмандын сыртында болгончо, ичинде бол (макал). 4. Кийимдин астары, кийимдин өӊүнүн экинчи жагы, сыртына карама-каршы жак. 5. Белгилүү бир убакыттын, мезгилдин аралыгы. Кыш ичинде. Бир сааттын ичинде. *. ич эт к. Эт 1. Ичи жылуу- ийигүү, жакшы көрүү, ыраазы болуп калуу. Ичи кеӊ- пейли кенен, кеӊ пейил.... Ич IIэтиш. 1. Суюктуу, суюк тамакты жутуу. Жайлоодогу биз ичкен Баймал бээнин бал кымыз (Осмонов). Кымызды ким ичпесин, кызды ким сүйбөсүн (макал) 2. Тамактануу, Тамак ичтик. * Ант ичүү ант кылуу 18 Kırg. «Пияла» sözcüğü Farsça dan Kırgızca ya asıl anlamını yitirerek çay, sütlü çay, kımız vb. içecekler için kullanılan kap bir tür fincan olarak geçmiştir. (пияла зат. Чай ичүүгө жаана башка суук тамактарды куюуга арналган идиш, чыны. КТС. 499) Türkçe Sözlük te piyale: a. (piya:le) esk. Şarap bardağı, içki kadehidir. Volume 9/6 Spring2014
462 Ahmet GÜNGÖR Алар кымыз ичишти. Onlar kımız içti(ler). İ 1 İ 1 F İ 1 İ 1 F Türkiye Türkçesinde Ali sigara içti. cümlesindeki içmek eyleminin Kırgızca da anlamsal eşdeğerliği чегүү (T.Türk. çek-mek) fiilidir. Tütün ve tütün benzeri maddelerin ağız yoluyla kullanım biçiminde iç-mek ve çek-mek eyleminin her iki lehçede farklı leksemlerle karşılandığı görülmektedir. Ali sigara içti. (Kırg. Али тамеки чекти.) Talas ve Güney bölgelerinde чек- fiili kullanılırken Kuzey bölgesinde тарт- fiili kullanılır ( Али тамеки тартты.) Kırgızca iki birleşenli fiil olan же- (T.Türk. ye-mek) fiiliyle olası edimsel-sözdizimsel birleşimli cümle yapılarına da aşağıdaki örnek cümleler verilmiştir: Мен алма жедим. T.Türk. Ben elma yedim. İ 1 İ 1 F İ 1 İ 1 F Сен курут жедиӊ. Sen kurut yedin. İ 1 İ 1 F İ 1 İ 1 F Сиз жүзүмдү жедиӊер. Siz üzümü yediniz. İ 1 İ 4 F İ 1 İ 4 F Алар нандан жешти. Onlar ekmekten yedi (ler). İ 1 İ 6 F İ 1 İ 6 F Görüldüğü üzere ye-mek fiilinin birleşenleri, Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde aynı yapısal ve anlamsal özellikleri taşımaktadır. Ancak burada iç-mek fiilinde olduğu gibi yemek fiilinin bazı anlamsal eşdeğerlikleri söz konusudur. Ayşe yoğurt yedi Kırg. Айша айран ичти. Türkçe yoğurt sözcüğünün eylemsel öbeğinde yer alması gereken ye- fiilidir. Kırgızca da yoğurtun karşılığı ayran 19 sözcüğüdür ve Kırgızca eylemsel öbeğinde iç- fiili yer alır. Kırgızca ve Türkiye Türkçesinde fiillerin eylemsel öbek oluşturması ve birleşenlerinin istatiksel özelliklerini bütün yönleriyle ortaya çıkarmak için «ev» (kırg. үй) sözcüğünün ad durum ekli pozisyonuna göre fiil birleşenlerinin sözdizimsel özelliklerini karşılaştırmalı olarak ele alalım: 19 Айран I зат. Сүттөн уютулган ачкыл тамак. (КТС. 30) Türkiye Türkçesinde ayran sözcüğü, Kırgızca da чалап (çalap) sözcüğüyle karşılanmaktadır. Lehçeler arası bu tür sözcüklere Tuzak Sözler denir. Bkz. Таалай Абдиев, Гулзат Чолпонкулова, Нутук-Геп китебиндеги которуу ыкмалары, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:15, 2006, s. 61-67 Ayrıca her iki lehçede yer alan süzme, süzme yoğurt biçimsel-anlamsal eşdeğerli sözcüklerdir. Сүзмөзат. Айрандан, жуураттан сүзүп (суусун сарыктырып) алынган азык жана анын сууга эзилгендегиси. Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 463 үй (İ1) тик* сатып ал алмаштыр сал кур тап оңдо Мен бозүй тиктим Ben boz ev diktim (kurdum).* İ1 İ1 F İ1 İ1 F Нурдин үй сатып алды. Nurdin ev satın aldı İ1 İ1 F İ1 İ1 F үйгө (İ3) бар, кел, кайт, алып кет жибер, телефон чал кат жаз, кабар бер, ташта, кара, бак, жет, ыргыт кайтып кел жакын кел үйгө (İ3) Асан кечинде үйгө барды. Hasan eve akşam vardı. Батма тез эле үйгө келди. Batma çabuk eve geldi. Жазгүл үйгө нан алып келди. Cazgül eve ekmek getirdi. Алинин атасы үйгө чай, сахар жиберди. Alinin babası eve çay, şeker gönderdi. Тойчу үйгө кат жазды. Toyçu eve mektup yazdı. Мехмет үйгө тезирек телефон чалды. Mehmet eve acele telefon etti. Сиз үйгө кабар бердиңиз. Siz eve haber verdiniz. Алар үйгөкитептерин ташташты. Onlar eve kitaplarını bıraktı. Сиз үйгө карадыңыз. Siz eve baktınız. Айша үйгө жетти. Ayşe eve ulaştı. Нурия топту үйгө ыргытты. Nurdin topu eve attı. Бейшен үйгө кайтып келди. Beyşen eve döndü. Мурат үйгө жакын келди. Murat eve yakınlaştı. Volume 9/6 Spring2014
464 Ahmet GÜNGÖR үйдү үйдү(i4) (İ4) бёо, ремонт кыл тап бил көр жык, сатып ал, текшер тик* Асан үйдү боёду. Hasan evi boyadı. Кемелдин үйдү ремонт кылды. Kemeldinevi tamir etti. Марат үйдү бат эле тапты. Marat evi hemen buldu. Айша үйдү билди. Ayşa evi tanıdı (bildi). Айша үйдү көрдү. Ayşa evi gördü. Милиция үйдү жыкты. Polis evi yıktı. Көчмөндөр кыштакта боз үйлөрдү тигишти.göçebeler kışlaktaboz evleri kurdular. Жумакадыр үйдү текшерди. Cumakadır evi kontrol etti. үйдө (İ5) жаша, бол, тур иште, эс ал, жат, укта отур көр сүйлөш кал* үйдө (İ5) Биз бул үйдө жашадык. Biz bu evde yaşadık. Али, Асан күндө үйдө болушту. Ali, Hasan her gün evde oldular. Мээрим беш жыл бул үйдө турду. Meerim beş yıl bu evde kaldı. Мээрим беш жыл бул үйдө калды. Meerim beş yıl bu evde kaldı. Биз эки жыл тиги үйдө иштедик. Biz iki yıl o evde çalıştık. Гүлнар үйдө эс алды. Gülnar evde dinlendi. Сиздер үйдө жаттыңыздар. Siz evde yattınız. Асан үйдө тыптыныч уктады. Hasan evde sessizce uyudu. Марат үйдө отурду. Marat evde oturdu. Айша алгачкы жолу сүйгөн жигитин бул үйдө көрдү. Ayşa ilk defa sevdiği genci bu evde gördü. Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 465 Айша менен жигити үйдө сүйлөшүштү. Ayşa ile sevdiği evde konuştu. Айша менен жигити үйдө жолугушту. Ayşa ile sevdiği evde buluştu. үйдөн (İ6) ал бер алып кел жибер куу кайт телефон чал, кабар ал үйдөн(i6) Мен үйдөн акча алдым. Ben evden para aldım. Али Айшага үйдөн алма берди. Ali, Ayşe ye evden elma verdi. Нурбек үйдөн досуна белек алып жиберди. Nurbek evden arkadaşına hediye gönderdi. Күйөөсү жубайын үйдөн кууду. Kocası eşini evden kovdu. Мен үйдөн тезирек чыктым. Ben evden çabucak çıktım. Мен үйдөн кайттым. Ben evden döndüm. Мен үйдөн келдим. Ben evden geldim. Айша, Асанга үйдөн телефон чалды. Ayşa, Hasan a evden telefon etti. Биз үйдөн жакшы кабар алдык. Biz evden güzel haber aldık. Yukarıda verilen örneklerden anlaşıldığı üzere her iki lehçede de fiilin edimselsözdizimsel birleşimlerinin, cümledeki fonksiyonlarına göre belirlenmesi söz konusudur. Böyle bir belirlenmeyle Kırgızca ve Türkçe sözlüklerde yer alan bütün fiillerin edimsel- sözdizimsel birleşimleri istatistiklerin yapılması mümkündür. Fiilin cümledeki olası edimsel- sözdizimsel birleşimleri, onun sözdizimsel ortamdaki diğer bir sözcükle veya sözcüklerle zorunlu kullanım gereksinimine bağlıdır. Aksi halde olası edimselsözdizimsel birleşimlerin dışındaki bir cümle; tamamlanmamış, eliptik veya kesik olur. Bu bağlamda Kırgızca ve Türkiye Türkçesindeki fiillerin sözlükler üzerine yapılacak bir edimselsözdizimsel birleşimleri istatistiklerinin belirlenmesi de öncelikle fiilin sözdizimsel ortamdaki olası birleşebilirliğine göre yapılmalıdır. 4. Sonuç Kırgızca ve Türkiye Türkçesinin belirli geçmiş zaman basit cümle yapılarının semantik, yapısal, işlevsel ve fiil bileşenlerine göre (Kırg. этиштик сөз айкаштары) senkronik betimlemeyle incelenmeye çalışılmıştır. Her iki lehçede incelediğimiz cümlelerde şekil bilgisi, sözdizimi, semantik, anlamsal ve fonksiyonel parçalarına göre birebir eşdeğerliklerin olduğu açıkça görülmektedir (Örn. Kırg.: Биз бул үйдө жашадык. T. Türk.: Biz bu evde yaşadık). Şekilbilgisi açısından Kırgızca da II. Tekil şahısta сен sen adılının yanısıra сиз siz adılının; II. Çoğul şahısta силер siler ve сиздер Volume 9/6 Spring2014
466 Ahmet GÜNGÖR sizder adılının kullanıldığı görülmektedir [ Örn.: Kırg.: Сиз үйгө кабар бердиңиз. T.Türk.: Siz eve haber verdiniz. (eylemi gerçekleştiren tek şahıs); Сиздер үйдө жаттыңыздар. T.Türk.: Siz evde yattınız. (eylemi gerçekleştiren II. Çoğul şahıs, Сиздер: kibarlık ve nezaket gereği kullanılmaktadır]. Ayrıca Kırgızca da III. Çoğul şahsın yükleminde fiile işteşlik ыш, -иш, -уш, - үш getirilir. (Örn.: Kırg.: Алар үйгө кат жазышты. T.Türk.: Onlar eve mektup yazdılar.) Bu yönüyle baktığımızda Kırgızca da Türkiye Türkçesinden farklı olarak (şekilbilgisi açısından) farklı kullanım biçimleri olduğu açıkça görülmektedir. Konuyu bu yönden ele aldığımızda basit ve birleşik cümle, söylem ve metin bağlamında lehçelerarası karşılaştırmalı çalışmaların sonucunda leksiko-semantik ve sözdizimsel eşdeğerlikler ve farklı kullanım biçimlerinin ortaya çıkarılması dil öğretimindeki becerilere (okuma-anlama, dinleme- anlama) katkı sağlayacaktır. Kısaltmalar: Kırg.: Kırgızca T.Türk.: Türkiye Türkçesi KTC: Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү, «Мектеп» басмасы, Фрунзе, 1969 DLS: Derleme Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara,1963 KAYNAKÇA ABDİYEV, Taalay, Kırgızca Fiiller Hakkında Bazı İstatistiki Fiiller Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, No:2, 2001. BİRAY, Nergis, Türkiye Türkçesi ile Kırgız Türkçesindeki Cümlelerin Çeşitleri Bakımından Karşılaştırılması Üzerine Bir Deneme, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, s.614 GABAİN, A.V., Türkçe de Fiil Birleşmeleri, TDAY, Belleten,1953. GÜLTEKİN, Mevlüt, Kırgız Atasözlerinin Cümle Yapısı Üzerinde Bazı Gözlemler, International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish and Turkic Volume 8/1 Winter, p. 1495-1509,, Ankara, Turkey, 2013. İLERİ, Esin, Türkçe de Fiillerin Birleşim Değeri, VIII. Uluslarası Türk Dilbilimi Konferansı Bildirileri, 7-9 Ağustos 1996, Ankara 1997. KAHRAMAN, Tahir, Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları adlı çalışmasında Türkiye Türkçesindeki fiillerin çatıları, geçişli-geçişsiz, durum ekleri ɵ, -i, +le, +siz eklerini almış adlardan oluşan tamlayıcılarla ilişkilerini ele almıştır. Bkz. (TDK Yayınları:654, Ankara, 1996. KUBATOV, E.K., Kırgız ve Türkiye Türkçelerinde Fiil Kipleri, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 1, 2001. MUSAOĞLU, Mehman, Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler, T.C. Kültür Bakanlığı, Kültür Eserleri, Ankara, 2002., Türkçe nin İşlevsel Dilbilgisi ve Metin Kompozisyonu, A.Ü. TÖMER Dil Dergisi, sayı: 120, Ankara, 2003. Volume 9/6 Spring 2014
Kırgızca Ve Türkçede Geçmiş Zamanlı Basit Cümlelerde Eşdeğer Yapılar 467, Avrasya Türkçelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi, A.Ü. TÖMER Dil Dergisi, sayı: 124, Ankara 2004., Ortak Türkçe Anlayışı ve Türk Dilbiliminin Problemleri, A.Ü. TÖMER Dil Dergisi, sayı: 113, Ankara, 2002. SARI, Berdi, Güder, Nurcan, Türkmencenin Grameri, MYB, Ankara, 1998. TEKİN, Talat, Türk Dili, Cilt XXXVII, Sayı 318, Mart 1978, Genel Dilbilim Dergisi, Cilt II, Sayı 7-8, 1980. ÜSTÜNOVA, Kerime, Yüklem, Yalnız Özneyi mi İçinde Taşır?, Uludağ Üniversitesi, Fen- Edebiyat fakültesi, CII, 2, 2006. KIRGIZCA KAYNAKLAR: БИЯЛИЕВ, А., Кыргыз адабий тили жана анын адабий нормасы, Бишкек, 2002. ДАВЛЕТОВ, С., Кудайбергенов, С., Азыркы кыргыз тили, морфология, Фрунзе, «Мектеп», 1980. ЖАКЫПОВ, Ы., Азыркы кыргыз тилинин синтаксиси, «Мектеп», 1975. КУДАЙБЕРГЕНОВ, С., Кыргыз тилиндеги ыӊгай категориясы, Труды института языка и литературы, Выпуск IX, Фрунзе 1957. САГЫНБАЕВА, Б., Азыркы түрк тилдериндеги морфологиялык парадигматика, Бишкек, 2006.,Түркологиялык адабияттардагы жөндөлүш типтеринин парадигмасы, Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 16, 2006. САПАРБАЕВ, А., Синтаксистик окуунун негиздери\ Бишкек, 1997. ТУРСУНОВ, А., Кыргыз тилиндеги сөз айкаштары, Фрунзе, 1976., Кыргыз тилиндеги этиштик сөз айкаштары, Фрунзе, 1978. Volume 9/6 Spring2014