SANAT TARİHİ 2 YAZARLAR

SANAT TARİHİ 2 YAZARLAR Erkan ÖLMEZ Sevinç UYSAL Nursen CEYLAN YILMAZ DEVLET KİTAPLARI ALTINCI BASKI..., 2012

M LLÎ E T M BAKANLI I YAYINLARI...: 4226 DERS K TAPLARI D Z S...: 1143 12.?.Y.0002.3440 Her hakk sakl d r ve Millî E itim Bakanl na aittir. Kitab n metin, soru ve flekilleri k smen de olsa hiçbir surette al n p yay nlanamaz. ED TÖR Süleyman ERYILMAZ Hüseyin YURDAKUL Resimleme Redaksiyon Dizgi - Görsel Tasar m Sayfa Düzeni : Leyla AKTU : Ali Z NGAL : Mehmet Metay ERDO AN : Mehmet Metay ERDO AN ISBN 978-975-11-2771-6 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu nun 31.05.2006 gün ve 187 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 gün ve 3398 sayılı yazısı ile altıncı defa 3.654 adet basılmıştır.

.. MUSTAFA KEMAL ATATURK

Ç NDEK LER 1. ÜN TE TÜRKLER ANADOLU YA GELMEDEN ÖNCE TÜRK SANATININ GEÇ RD EVRELERE GENEL BAKIfi A. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER N N SANATI... 9 1. Hun Sanat... 9 2. Göktürk Sanat... 11 3. Uygur Sanat... 12 B. SLAM M MAR S N N GEL fi M... 15 1. Hz. Muhammed ve Dört Halife Dönemi (Erken Dönem slam Sanat )... 15 2. Emevi Sanat... 15 a. Dini Mimari... 15 b. Sivil Mimari... 17 3. Abbasi Sanat... 19 a. Dini Mimari... 19 b. Sivil Mimari... 21 4. Fatimi ve Memluk Sanat... 22 a. Fatimi Sanat... 22 b. Memluk Sanat... 22 C. SELÇUKLU ÖNCES TÜRK SLAM M MAR S N N GEL fi M... 23 1. Karahanl Sanat... 23 2. Gazne Sanat... 27 Okuma Metni Tac Mahal Türbesi... 29 2. ÜN TE BÜYÜK SELÇUKLU SANATI M MAR... 30 1. Dini Mimari (Cami, Medrese, Türbe)... 30 2. Sivil Mimari (Ribatlar)... 33 3. ÜN TE SELÇUKLU SANATI M MAR... 35 1. Dini Mimari (Cami, Medrese, Mezar An tlar )... 35 2. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Köflkler)... 42 Okuma Metni Türk Tarihinin Zenginli i... 47 4. ÜN TE BEYL KLER SANATI A. BEYL KLER N ORTAYA ÇIKIfiI... 48 B. BEYL KLER N M MAR VE SÜSLEMEYE GET RD YEN L KLER... 48 7

5. ÜN TE OSMANLI SANATI A. D N M MAR (Cami, Medrese, Türbe)... 58 1. Erken ( lk) Dönem Osmanl Sanat... 58 2. Klasik Dönem Osmanl Sanat... 64 a. Mimar Sinan Öncesi... 64 b. Mimar Sinan ve Eserleri... 64 c. Mimar Sinan Sonras... 69 3. Geç Dönem Osmanl Sanat... 70 B. S V L M MAR (Saray, Köflk, Kervansaray, Han, Bedesten, Çeflme, Sebil)... 73 Okuma Metni Atatürk ün Sanata Verdi i Önem... 79 6. ÜN TE TÜRK EL SANATLARI A. Ç N SANATI... 80 1. Türk Çini Sanat na Genel Bak fl (Tan m ve Teknik)... 80 2. Tarihsel Geliflimi çinde Türk Çini Sanat... 82 a. Selçuklu Çini Sanat... 82 b. Osmanl Çini Sanat... 84 B. HALI SANATI... 88 1. Türk Hal Sanat na Genel Bak fl... 88 2. Tarihsel Geliflimi çinde Türk Hal Sanat... 89 a. Selçuklu Hal Sanat... 89 b. Osmanl Hal Sanat... 90 C. HAT SANATI... 92 D. M NYATÜR SANATI... 94 1. Türk Minyatür Sanat na Genel Bak fl... 94 2. Tarihsel Geliflimi çinde Türk Minyatür Sanat... 94 a. Selçuklu Minyatürleri... 94 b. Osmanl Minyatürleri... 95 7. ÜN TE CUMHUR YET DÖNEM TÜRK SANATI A. CUMHUR YET DÖNEM TÜRK M MAR S... 98 B. CUMHUR YET DÖNEM TÜRK HEYKEL SANATI... 102 C. CUMHUR YET DÖNEM TÜRK RES M SANATI... 105 Okuma Metni Milletlerin Tan nmas nda Güzel Sanatlar n Rolü... 114 SÖZLÜK... 115 KAYNAKÇA... 120 8

1.ÜN TE TÜRKLER ANADOLU YA GELMEDEN ÖNCE TÜRK SANATININ GEÇ RD EVRELERE GENEL BAKIfi HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Orta Asya da bugün varl klar n sürdüren Türk devletlerinin isim ve merkezlerini araflt rarak defterinize yaz n z. 2. Orta Asya da kurulmufl Türk devletlerinin dini inan fllar n n sanata etkilerini araflt rarak s n fta tart fl n z. 3. slam sanat n n ilk yap türleri ve bunlar n ortaya ç k fl sebeblerini gösteren bir ödev haz rlay n z 4. Karahanl ve Gazne devletlerinin infla ettikleri an t minarelerin yap l fl amaçlar n araflt rarak s n fta okuyunuz. A. ORTA ASYA TÜRK DEVLETLER N N SANATI Türklerin ana yurdu, Orta Asya ad ile bilinen ; do uda Kingan da lar, bat da Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya, güneyde Hindikufl ve Karanl k Da lar yla çevrili olan bölgedir. I. Hun Sanat Hunlar; Ötüken baflkent olmak üzere Orhun ve Selenga rmaklar çevresinde kurulan ilk Türk Devletidir. (MÖ 220 - MS 216 ) En güçlü dönemini Mete Han zaman nda yaflayan Hun Devleti; onun ölümünden sonra önce ikiye ayr ld, daha sonra da ld. Hun sanat na iliflkin eserlere kurganlarda yap lan kaz larda rastlanm flt r. Bu kurganlar; Güney Sibirya da Altay da lar eteklerindeki Paz r k Vadisinde, Kazakistan n baflkenti Astana, Is kgölü yak nlar ndaki Esik te ve Noin-Ula da yer almaktad r. Çizim 1: Paz r k kurgan kesiti 9

a. Mimari: Sibirya da, Altay Da lar eteklerinde, Paz r k ad verilen bölgede Rus arkeolog Rudenko taraf ndan yap lan kaz larda, çok say da kurgan (Çizim 1) ortaya ç kar lm flt r. (Kurgan; üzerleri toprakla örtülü Orta Asya mezar yap s.) Bu mezarlarda insan ve hayvan ölüleri, ahflap ve madenden birçok eflya, el dokuma ürünleri bulunmufltur. Selenga nehrinin Baykal Gölüne akt yerin yak n nda bulunan Noin Ula bölgesinde üç grup halinde 212 kurgan vard r. Kurganlarda yap lan kaz larda mezar odalar n n tavan ve zeminlerinin ipek, keçe ve yün örtülerle kapland görülmüfltür. Volga n n Selenga nehrine akt yerde bulunan Ulan Ude de etraf surla çevrili bir yerleflim ortaya ç kar lm flt r. Bu yerleflimde bulunan evlerde, zeminlere yerlefltirilen borular n içinden s cak hava ve duman geçirilerek s tma yap ld görülmüfltür. Hipokaust ad verilen bu sistem Romal lar taraf ndan da kullan lm flt r. b. Küçük el sanatlar : Hun el sanatlar na ait önemli örnekler, Altay Da lar eteklerindeki kurganlarda yap lan araflt rmalarda bulunmufltur. A aç, kemik, maden, tafl, deri, keçe ve dokuma eflyalar üzerindeki figürler gerçekçi, hareketler canl d r. Figürlerin bafll calar ; geyik, kartal, da keçisi (Çizim 2) ve aslan gibi hayvanlar ya da grifon denilen kartal bafll, aslan gövdeli, kanatl mitolojik yarat klard r. Çizim 2: Aplike tekni inde da keçisi figürü Resim 1: Paz r k hal s bordür ayr nt s Noin Ula da bulunmufl aplike tekni indeki keçe örtüde, bir grifonla geyik mücadele sahnesi ifllenmifltir. (Aplike; kumafl veya deriden kesilen flekillerin baflka kumafl, keçe veya deri üzerine yap flt r lmas ile oluflan süsleme.) Dokuma ürünleri üzerinde gerçekçi ifllenmifl insan figürleri, su içinde bitkisel motifler aras na yerlefltirilmifl kaplumba a ve bal klar gösterilmifltir. Paz r k ta beflinci kurganda bulunan hal ; inceli i, kalitesi ve motiflerinin zenginli i ile bilinen en eski (MÖ 3. yy.) dü ümlü hal d r. St. Petersburg Ermitaj Müzesi nde bulunan hal n n üzerinde süvari ve geyiklerden oluflan bordürler vard r (Resim 1). Maden ifllemede usta olan Türklerin bu sanatta uygulad klar teknikler ve seçtikleri figürlerle ilgili bilgileri, kurganlardan ç kan eflyalardan ö renmekteyiz. Esik kurgan ndan ç kar lan önemli buluntular aras nda alt ndan bir elbise ve bafll k vard r(mö 6.yy.). Bu mezarlarda bulunan koflum tak mlar, kemer tokalar, silahlar, süs eflyalar, çad r süsü levhalar, a aç ve madenden yap lan birçok eflya üslup birli i gösterir. Bunlar, konular na göre iki grupta incelenebilir : 1. Hayvan üslubu: Geyik (Resim 2), keçi, at, kurt, kaplan ve kufllar tek tek, grup halinde ya da birbirleriyle mücadele ederken gösterilmifllerdir. 10

2. K vr k dal - bitki üslubu: Stilize (flematize) edilmifl bitkisel motiflerin, kendi bafllar na veya hayvan figürlü kompozisyonlara fon olarak kullan lmas ile oluflan üsluptur (Resim 3). Resim 2: Alt n kemer tokas, Ermitaj Müzesi Resim 3: Alt n Levha, Ermitaj Müzesi II. Göktürk Sanat Tarihte Türk ad yla bilinen ilk devlet olan Göktürkler, 552 y l nda Bumin Ka an taraf ndan, Ötüken de kurulmufltur. 582 y l nda; do u, bat olarak ikiye ayr lm fl, 659 y l nda Çinliler taraf ndan y k lm flt r. 681 y l nda kurulan II. Göktürk Devleti, 744 y l nda Uygurlar n Göktürk hakimiyetindeki topraklarda devlet kurmalar na kadar varl klar n sürdürmüfltür. Gök Tanr ya inanan Göktürkler, göçebe yaflam tarzlar na uygun olarak kal c mimarl k yap tlar infla etmemifllerdir. Son y llarda yap - lan araflt rmalarda mezar an tlar yan nda sunak olarak kullan lan bir yap ile tap nak oldu u san - lan kal nt lar, Yenisey Vadisi nde ortaya ç kar lm flt r. Göktürklerde heykelcilik geliflmifltir. nsan figürlü balbal ve an tlar Göktürk heykel sanat n n önemli ürünleridir. (Balbal; kahraman, soylu kifli ya da hükümdarlar n mezarlar na veya an tlar n yan na dikilen insan figürü fleklindeki tafl heykeller.) Güney Sibirya veyakutistan a kadar olan bölgelerde, bu dönemde ayr ca kaya resimlerine de rastlanm flt r. Bu resimlerde av ve süvari tasvirleri yer almaktad r. a. Heykel sanat : Türk heykel sanat n n en önemli örneklerine Orhun Vadisi nde yap lan araflt rma ve kaz larda rastlanm flt r. Burada Türk kahraman Kül Tigin in iki parça hâlindeki bafl (Resim 4), efline ait heykel parçalar ile koç, kaplumba a heykelleri ve balballar (Resim 5) bulunmufltur. Kül Tigin heykeli cepheden gösterilmifl olup bafl ndaki taç üzerine kartal figürü ifllenmifltir. Yüz hatlar Orta Asya resimlerinde görülen tipleme ile benzerlik gösterir. Efline ait heykel ise oturur durumda yap lm fl fakat sadece gövdesi sa lam kalabilmifltir. Resim 4: Kül Tigin heykelinin bafl k sm 11 Resim 5: Balbal örne i

Orhun An tlar : Orhun An tlar, 8. yy.da Orhun Vadisi ile Baykal Gölü çevresine dikilmifltir. 1893 y l nda Danimarkal bilim adam Wilhelm Thomsen taraf ndan okunan an tlardaki yaz lar Göktürk alfabesi ile yaz lm flt r (Resim 6). Tonyukuk An t (720-725): Vezir Tonyukuk taraf ndan yapt r lan bu an t iki ayr tafltan oluflur. Dikdörtgen fleklindeki bu yaz tta Çin e karfl giriflilen ba ms zl k savafl ve vezirin k sa yaflam öyküsü anlat r. Resim 6: Orhun An tlar (yaz ayr nt s ) Resim 7: Kül Tigin An t n n kaidesi Kül Tigin An t (732): Bilge Ka an taraf ndan kardefli ad na diktirilmifltir. Kaplumba a fleklinde bir kaide üzerinde oturan dikdörtgen formundaki tafl n üst k sm kemerle bitirilmifl ve üzerine çift bafll ejder figürü yerlefltirilmifltir (Resim 7). Tafl n bir yüzünde Çin, di er üç yüzünde ise Göktürk alfabesi ile yaz lm fl metinler bulunmaktad r. Etraf duvarla çevrili an ta giden yolun giriflinde karfl l kl iki koç heykeli, iki taraf nda soylu kiflilerin heykelleri yer almaktad r. Bilge Ka an An t (735): Kül Tigin an t n n yak nlar ndaki eser, Bilge Ka an n o lu taraf ndan ölümünden sonra yapt r lm flt r. An tta; ça n olaylar, savafllar, zaferleri Çince yaz lm fl ve üzerlerinde Türkçe aç klamalar nada yer verilmifltir. III. Uygur Sanat Göktürk egemenli inde Orhun ve Selenga nehrinin do u k y s nda yaflayan Uygurlar, 744 y - l nda ayr bir devlet kurarak varl klar n 1226 y l na kadar sürdürdüler. Karabalgasun (Ordu - Bal k) flehrini baflkent yapt lar. Kültür ve sanat alan nda önemli at l mlar yapan Uygurlar, Göktürk alfabesi yerine 14 harfli Uygur alfabesini gelifltirerek bu alfabe ile ilkel matbaa tekni ini kullan p kitaplar bast lar. Artan K rg z bask s yla güneybat ya göç eden Uygurlar, Beflbal k, Turfan bölgesindeki tar m alanlar nda yerleflik hayata geçtiler. Etraf surlarla çevrili flehirlerde ticaret ile u raflan Uygurlar s - ras yla Gök Tanr, Maniheizm ve Budizm e inanm fllard r. Bu dinler için tap naklar ve dinî mesajlar veren resim ve heykeller yapm fllard r. a. Mimari: Turfan, Bezeklik, Ordu Bal k, Befl Bal k, Hoço da yap lan kaz larda; surlarla çevrili flehirler içinde ev, saray, tap nak ve kubbeli mezarlar ortaya ç kar lm flt r. Hoço yak nlar ndaki kubbeli mezar an tlar Türk mimarisindeki ilk türbelerdir. Malzemenin kerpiç ve ahflap oldu u bu yap larda kare planl bölümler kubbe ile örtülmüfl, kubbeye geçifl eleman olarak Türk üçgeni kullan lm flt r. Uygurlar n saray ve tap nak odalar nda uygulad klar bir örtü sistemi de dikdörtgen alanlar kapatan tonozlard r. 12

Kubbe ve tonoz Türk sanat nda en önemli örtü sistemleri olarak Selçuklular ve Osmanl lar zaman nda kullan l p, gelifltirilmifltir. Uygur evleri Anadolu daki Türk evlerinin planlar ile benzerlikler gösterir. Merdivenle ç k lan yüksek bir k s m (kaide) üzerinde, iç avluya aç lan odalar ve kiremitli çat dan oluflan bu evlerin malzemesi; kerpiç ve ahflapt r. ndikut ve Karahoça da yap lan kaz larda, Uygur tap naklar n n zemin kaplamalar nda, s rl tu la ve çini malzemenin kullan ld görülür. b. Heykel: Göktürklerle birlikte izlenmeye bafllanan Türk heykel sanat, Uygurlar zaman nda gerçekçi bir üslupla ay rt edici özellikler kazanm flt r. fllenmesi kolay olan alç, toprak, ahflap, tafl ve madenden eserler verilmifltir. K z l da bulunan diz çökmüfl erkek heykelinde; omuzundaki yükün a rl alt nda zorlanan vücut ile tezat oluflturan bir yüz ifadesi verilmifltir (Resim 8). Do ay iyi gözlemleyen Uygurlu heykelt rafl, hayvan heykellerinde çok baflar l d r. Sorçuk ta bulunmufl at (Resim 9) ve fil bafl (Resim 10) alç heykeller önemli örneklerdir. Resim 8: Uygur heykeli, K z l Resim 9: At bafl heykeli, Sorçuk Resim 10: Fil bafl heykeli, Sorçuk c. Resim : Orta Asya Türk resim sanat n n geliflmesi Uygurlar zaman nda olmufltur. Budizm ve Maniheizm dinlerinin ö retileri, sanatç lar taraf ndan duvar üzerinde fresko ve kitap resimleri (minyatür) ile anlat lm flt r. (Fresko; yafl s va üzerine yap lan duvar resmi.) Bu resimlerde Hint, Çin, Bizans ve slam sanatlar n n etkileri görülür. 8.- 9. yy.dan kalan freskler Türk resminin bilinen en eski örnekleridir. Sorçuk, Hoço ve Bezeklik teki tap naklarda bulunan bu resimlerin konusu; rahipler, vak fç lar ve müzisyenlerdir. (Resim 11). Koyu k rm z ve mavi renklerin çok kullan ld freskolardaki figürler simetrik olup, aralar na bitkisel motifler yerlefltirilmifltir. Minyatürlerde dinî ya da günlük hayattan al nm fl konular seçilmifltir (Resim 12). Ifl k ve gölge aray fllar nda Bizans, manzara resimlerinde da, gökyüzü ve denize büyük yer ayr lmas da Çin sanat n n etkileri olarak kabul edilebilir. Uygurlar dönemine ait önemli resimli yazmalar Yeni Delhi Müzesi, St. Petersburg Ermitaj Müzesi ve Berlin Dahlem Müzesi ndedir. 13

Uygur el sanatlar na ait somut veriler olmamas na karfl n; minyatür ve freskolar üzerindeki figürlerin giysilerinden tekstil sanat na, ellerinde tuttuklar çiçeklerden suni çiçek yapma (saç g) sanat na, bafll k ve tak lardan maden sanat na iliflkin bilgiler edilinebilir (Resim 11, 12). Resim 11: Duvar resmi, Bezeklik Resim 12: Minyatür örne i, Hoço Orta Asya Türk Çad r Sanat Göçebe bir kültüre sahip olan Türklerin konut ihtiyac n karfl layan çad rlar, Türk sanat eserlerinin ve yaflay fl fleklinin bütün özelliklerini gösterir. Türk çad r sanat hakk nda budist ma ara resimleri ve minyatürlü el yazmalar ndan bilgi ediniyoruz. Bu çad rlar a aç iskelet üzerine keçe kaplanarak yap lm fl, konik veya yuvarlak planl, yurt ya da alac k denilen çad rlard r. Çad rlar n içindeki eflyalar; yere serilen duvarlara as lan hal ve kilimlerdir. Alt n levhalar veya keçe aplikeler, ahflap direkler, tepelikler çad rlar n d fl süsleridir (Resim 13). Orta Asya Türk çad r sanat flekil ve dekorasyon aç s ndan kümbet mimarisini etkilemifltir. Büyük Selçuklular zaman nda 13. yy.da yap lm fl Radkan ve Kiflmar kümbetleri bu etkileri gösterir. Resim 13: Çad r tepeli i, Paz r k 14

B. SLAM M MAR S N N GEL fi M slamiyet dünyan n önemli bir bölümüne yay lm fl evrensel dinlerden biridir. slamiyetin do uflu ve yay l fl tarihi bir olayd r. Hz. Muhammed in ölümünden (632) sonraki yüzy l içinde islamiyet; Suriye, Kudüs, Mezopotamya, M s r, Kuzey Afrika ve spanya da yay lm flt r. slam mimarisinin ilk örneklerine Mekke de daha sonra di er islam ülkelerinde de rastlan r. slam mimarisinin ibadet mekan olarak oluflturdu u ilk cami yap s, etraf çitle çevrili üstü kapal basit mekand r. Bunlar giderek geliflme göstererek büyümüfllerdir. I. Hz. Muhammed ve Dört Halife Devri (Erken Dönem slam Sanat ): Hz. Muhammed döneminde yap lan ilk camiler, küçük boyutlu ve mescit özelli inde olan yap lard r. Bunlar mimari ve süsleme özellikleri aç s ndan önem tafl mazlar. Hz. Muhammed in evi zaman içinde gelifltirilmifl, böylece ilk cami inflaas gerçeklefltirilmifltir. Medine Camii olarak bilinen bu yap ; kare planl, etraf kerpiç duvarla çevrili sade bir camidir. Erken dönem slam camilerinde Medine Camii flemas tekrarlanm flt r. Dört halife devrinin en eski tarihli camileri Mezopotamya da Basra (632), Kûfe (639), Fustat da Amr (642) camileridir. Bu yap lar kare ya da dikdörtgen biçimli, kûfe( çok destekli ve enlemesine yönelifl gösteren cami tipi) planl d r. II. Emevi Sanat : Dört Halife devrinden sonra yönetime gelen slam hanedan (661-750) Emevîlerdir. lk Emevî halifesi Muaviye; devlet merkezi de fiam d r. Emeviler devrinde slam ülkelerinin s n rlar ; do- uda Türkistan, kuzeyde Azerbaycan, bat da Akdeniz ve spanya ya kadar genifllemifltir. Emevîler fethedilen topraklar n eski kültürlerinden etkilenmifllerdir. Mimaride antik ve Bizans, süslemede Sasani sanat etkileri Emevî sanat n oluflturmufltur. a. Dinî mimari: Tunus, fiam, Kudüs gibi önemli kentlerde yap lan Emevî camileri transept planl yap lard r. (Transept; bir dini yap da orta sahn dik olarak kesen plana haç biçimi veren sah n.) Kayrevan Seydi Ukba Camii (Tunus, 670-726): Mihraba dikey uzanan on yedi sah n n ortas ndaki sah n daha genifl ve yüksek yap lm fl bu da güney duvar na paralel bir sah nla kesiflmifltir. Bu iki sah n n kesiflti i bölümün üzeri kubbe ile örtülüdür. Orta sah n n girifl k sm üzerinde de baflka bir kubbe daha vard r (Plan 1). ki s ra revakl avlunun kuzeybat s nda bulunan kare fleklindeki minare, yukar ya do ru üç k s m hâlinde daralarak kule görüntüsünü al r(resim 14). Çini kaplamal mihrap üzerinde bitkisel, geometrik desenler ve yaz lar vard r. Plan1: Kayrevan Seydi Ukba Camii 15

Resim 14: Kayrevan Seydi Ukba Camii Resim 15: fiam Emeviye Camii fiam Emeviye (Ümeyye) Camii (706-714): Eser, Halife I. Velid taraf ndan bir kilisenin kal nt lar n n üzerine yapt r lm flt r (Resim 15). Enine dikdörtgen caminin, güney duvar na paralel üç sah n ortadan dikey bir sah nla kesilmifl, bu k sma bir kubbe yerlefltirilmifltir. Caminin avlusunun üç taraf revakla çevrili olup (Resim 16) yuvarlak revak kemerlerinin yüzeylerinde mozaik tekni inde resimler yap lm flt r. Bu mozaiklerde konu olarak manzaralar, servi a açlar ve köflkler gösterilmifltir. Kubbetü s Sahra: Halife Abdülmelik taraf ndan 692 y l nda yapt r lm flt r(resim 17). Yap - n n plan, iç içe geçmifl iki sekizgenden oluflmufltur. Merkezdeki sekizgenin üstü kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasna n n içi çini mozaiklerle, yap n n d fl mermer ve renkli tafllarla kapl d r. Kanunî Sultan Süleyman zaman nda onar m geçiren caminin bozulan çinileri znik çinileri ile de ifltirilmifltir. Resim 16: fiam Emeviye Camii avlusu Resim 17: Kubbetü s Sahra, Kudüs Mescid-i Aksa: Halife Abdülmelik taraf ndan Kudüs te bir kilise kal nt s üzerine 702 y l nda yapt r lm flt r. Mihrap duvar na dikey uzanan sah nlar, mihraba paralel bir sah nla kesilmifl mihrap önü kubbe ile örtülmüfltür. 16

b. Sivil Mimari: Emevî sivil mimarisinin önemli yap lar olan çöl saraylar halifeler taraf ndan yönetim merkezleri d fl nda yapt r lm fllard r. Kuseyr Amra Saray : Halife Velid taraf ndan 8.yy.da Ürdün de yapt r lm flt r(resim 18). Bu küçük saray ki bölümden oluflur. Birinci bölüm; üç sah nl kabul salonu, ikinci bölüm ise tonoz ile örtülü hamam k sm d r (Plan 2). Büyük salon duvarlar nda yer alan freskolarda; dans eden kad n figürleri, av sahneleri ve hükümdarlar betimlenmifltir. Plan 2: Kuseyr Amra Saray, Ürdün Resim 18: Kuseyr Amra Saray, Ürdün Kasr ül Hayr ül Garbi (728): Halife Hiflam taraf ndan fiam - Palmira yolu üzerinde yapt r lm flt r. Kare planl yap n n bahçesinde han ve hamam kal nt lar da bulunmaktad r (Plan 3). Mozaiklerle süslenmifl sarayda; müzisyenler, bitki ve hayvan resimleri, av sahneleri konu olarak ifllenmifltir. Resim 19: Kuseyr Amra Saray freskolar -Ürdün Plan 3: Kasr ül Hayr ül Garbi, Ürdün 17

Meflatta Saray (743-744): Kudüs yak nlar ndad r. Saray, kare planl olup d fl duvarlar kulelerle desteklenmifltir (Resim 20). Yap, çok say da küçük oda ve salondan oluflur. 19. yy.da ortaya ç kar lan saray n ön cephe kabartmalar ; bitkisel, geometrik ve stilize hayvan figürleri (kufl,aslan, grifon) ile süslüdür. Dünyaca ünlü bu kabartmalar n tümü Berlin Müzesi ndedir. Resim 20: Meflatta Saray, avludan eyvana bak fl, Kudüs H rbetü l- Mefcer ( 8. yy.): II.Velid döneminde yap lm fl sarayda yap lan araflt rmalarda; insan heykelleri stilize bitki motifleri ile hayvan kabartmalar na(resim 21) ve mozaik parçalar na rastlanm flt r (Resim 22). Resim 21: H rbetü l Mefcer Saray kabartmalar, Ürdün Resim 22: H rbetü l Mefcer Saray mozaikleri, Ürdün spanya da Endülüs Emevî Mimarisi: Endülüs Emevîleri, 8. yy.dan 11. yy.a kadar Avrupa n n güneybat s nda, kültür ve uygarl k alan nda önemli eserler vermifllerdir. Baflkent Kordoba, mimari alanda Avrupa n n en önemli flehri olmufl, tafl kaplamal yollar, evleri ve resmî yap lar yla dikkati çekmifltir. Endülüs te slami etkilerin bölgesel malzeme ile birleflti i iki önemli eser; Kordoba Camii ve Elhamra Saray d r. 18

Kordoba Camii (786): I. Abdurrahman zaman nda infla edilmifltir. Kordoba flehrinde bulunan kûfe planl cami; mihrap duvar na dikey uzanan dokuz sah n ve revakl avludan oluflur. Cami ayr dönemlerde yap lan eklerle büyütülmüfltür. Yap n n çat s ahflaptand r. Yuvarlak yerine dilimli, sivri ve at nal fleklinde kemerler yap lm fl (Resim 23), k rm z tu la ve beyaz tafllar kemerler üzerinde almafl k (belirli bir ritm içinde farkl malzemeler kullan larak oluflturulan duvar tekni i) tekni inde kullan lm flt r. Mermer ve mozaik malzeme ile yap lan süslemelerde, bitkisel motifler ve kûfî yaz bulunmaktad r. Resim 23: Kordoba Camii iç görünüm Resim 24: Elhamra Saray, aslanl havuz Elhamra Saray : 9.yy.da spanya n n Granada flehrinde bir tepe üzerine, kale - saray fleklinde kurulmufltur. Yap, inflas nda kullan lan tu lalar n k rm z olmas nedeni ile Arapça k rm z anlam na gelen Elhamra ad ile tan n r. Saray n bölümleri, birbirine dikey uzanan iki avlunun etraf nda s ralanm flt r. Kullan m amac na göre yap üç bölümden oluflur: 1. Meflver : Sultan n davalara bakt ve halk n kabul etti i bölüm. 2. Divan : Resmî kabullerin yap ld bölüm. 3. Harem : Sultan ve ailesinin yaflad bölüm. Saray; divan ve haremdeki havuzlar, avlular içindeki a açl bölümler, aslanl çeflmelerle donat lm flt r (Resim 24). Dilimli kemerler üzerindeki alç kaplamalarda arabesk süslemeler, geometrik ve bitkisel motifler ile yaz kullan lm flt r. III. Abbasî Sanat (750-1258): Emevilere son vererek halifeli i devralan Abbasîler döneminde Ba dat merkez yap lm flt r. Abbasiler mimarl k malzemesi olarak tu la ve kerpici kullanm fllar, kûfe plan tipini camilerde uygulayarak revakl avluyu ana mekâna eklemifllerdir. Sivri kemer formunu tercih eden Abbasîler, alç dekor (Stuko) ve tu la diziliflleri ile yap lar süslemifllerdir. a - Dinî Mimari : Bu dönem dini yap lar nda; Samarra Ulu Camii, Ebu Dülef Camii ile ilk türbe örne i olan Kubbet- Üs Süleybiye, Kahirede Toluno lu Camii örnek verilebilir. 19

Samarra Ulu Camii (848-852) : Abbasî halifesi Mütevekkil taraf ndan yapt r lm flt r. Kûfe planl yap n n mihrap duvar na dik uzanan 25 sahn vard r (Plan 4). Plan 4: Samarra Ulu Camii Resim 25: Samarra Ulu Camii minaresi Avlunun kuzey cephesi üç, do u ve bat cephesi dört s ra revakl d r. Günümüze malviye fleklinde minaresi (Resim 25) ile tu la d fl duvarlar (Resim 26) kalm flt r. Y k lm fl düz çat s kemersiz olarak sekiz köfleli payeler üzerine infla edilmifltir. Kaz lar s ras nda bitkisel motifli alç süslemeler ve mihraba ait çini mozaik parçalar bulunmufltur. Resim 26: Samarra Ulu Camii d fl duvarlar Resim 27: Ebu Dülef Camii, Samarra Ebu Dülef Camii (861) : Samarra Ulu Camii nin küçük ölçüde bir benzeri olan caminin duvarlar kerpiçten olup minaresi malviye tipindedir(resim 27). 20

Toluno lu Camii (877-879) : M s r da ilk Türk devletini kuran Toluno lu Ahmet taraf ndan eski Kahire de yapt r lm flt r. Kerpiç ve tu la malzeme ile yap lan kûfe planl camide mihrap duvar - na paralel befl sah n vard r (Plan 5). Yap n n düz çat s sivri kemerlerle birbirine ba lanm fl payeler üzerine yerlefltirilmifltir. Minaresinin kaidesi kare, üst k sm ise malviye(spiral) tipindedir. Mermer sütunlu caminin k rm z renkli tu lalar alç süslemelerle kaplanm flt r (Resim 28). Resim 28: Toluno lu Camii, avludan görünüm, Kahire Plan 5: Toluno lu Camii Kubbet üs Süleybiye Türbesi (862) : slam sanat n n ilk türbesi olan yap, Samarra flehrindedir. ç içe iki sekizgen duvardan ve ortada bir kubbeden oluflan plana sahiptir. ki sekizgen duvar aras nda bir çevre koridoru bulunmaktad r. Türbenin d fl sekizgeninin her kenar nda ve iç sekizgeninin karfl l kl dört kenar nda birer kap s olmak üzere oniki kap s vard r. b- Sivil Mimari Halife Harun Reflid in yapt rd ilk planl kent olan Ba dat tan günümüze hiçbir iz kalmam flt r. Halife Mansur; 762-766 tarihleri aras nda Dicle rma kenar nda yuvarlak planl olarak Ba dat flehrini tekrar kurarak baflkent yapm flt r. Bu kentin kuzeyinde 838-883 y llar nda Samarra flehri kurulmufltur. Burada yap lan kaz ve araflt rmalarda, Abbasî dönemine ait cami, saray, cadde ve evler ortaya ç kar lm flt r. Abbasi saraylar plan olarak Emevî saraylar na benzer. Emevî saraylar ndaki tafl ve mozaik süslemeler yerini alç dekorlara b rakm flt r. Ukheydir Saray (778): Halife el - Mansur taraf ndan yapt r lan saray Kerbelâ yak nlar ndad r. Girifl bölümü, tören avlusu ve kabul salonundan oluflan plan Meflatta Saray na benzer. Sivri kemerlerin kullan ld yap - n n niflleri ve stuko (tutgalla kar flt r lm fl alç ve mermer tozundan oluflturulmufl mermere benzer kar fl m)süslemeleri dikkat çekicidir (Resim 29). Resim 29: Ukheydir Saray stuko, Samarra Balkuvara Saray (854): Dicle Irma kenar ndaki saray n etraf surlarla çevrilmifltir. Tören salonlar, arka arkaya s ralanm fl avlular bulunan saray; ahflap, mermer, alç stuko gibi farkl malzemeler ile dekore edilmifltir. Freskolar üzerinde insan ve kufl figürleri bulunur. 21

IV. Fatimî ve Memlûk Sanat M s r da kurulan Fatimî ve Memlûk devletlerini ait çok say da dinî ve sivil yap lar bulunmaktad r. Aralar nda yaklafl k bir yüzy la yak n zaman fark bulunmas na karfl l k, bu iki kültüre ait eserlerde malzeme, cephe düzenlemeleri, motif ve iflçilikte ortak özellikler görülmektedir. a. Fat mî sanat : M s rda kurulmufl olan Fat mîler (910-1171); mimarl k alan nda önemli eserler vermifllerdir. Fat mî dönemi mimarisinin en önemli özelli i tafl cephe düzenlemesidir. Cepheler sivri kemerler, istiridye niflli motifler ve mukarnaslarla hareketlendirilmifltir. Nifllerle süslenmifl cephelerin tafl iflçili i dikkat çekicidir. Mehdiye Camii (916): Tunus daki yap n n plan Kayrevan Seydi Ukba Camii ne benzer. Mihraba dik, genifl orta sahn n iki taraf nda dörder sahn bulunan caminin revakl avlusuna at nal fleklinde, üzerinde nifller bulunan bir kemerle girilir. Yap da, antik tap naklardan toplanan devflirme sütun ve sütun bafll klar kullan lm flt r. Plan 6: El Ezher Camii, Kahire Resim 30: El Ezher Camii, Kahire El Ezher Camii (970): Kahire deki yap, M s r fetheden Kumandan Ezher taraf ndan yapt r lm flt r. Bugün üniversite olarak kullan lan eserin plan Toluno lu Camii ne benzer. Camide mihrap duvar na parelel uzanan befl sah n dikey bir sah nla kesilmifl, bu sahn n iki ucuna birer kubbe yerlefltirilmifltir (Plan 6). Fat mî döneminde infla edilmifl di er önemli camiler El Hakim ve El Akmer Camileridir (Resim 30). b. Memlûk sanat : Memlûklar, M s r da bir devlet kurarak (1250-1517), dinî ve sivil yap lar oluflturmufllard r. Fat mî camilerindeki plan tiplerini devam ettiren Memlûklar; cami, flifahane, medrese ve türbe yap lar n bir arada ya da ayn yap da birlefltirerek külliyeler meydana getirmifllerdir. Baybars Camii (1266): Sultan Baybars taraf ndan, Kahire de yapt r lan caminin bugün yanl z duvarlar ayakta kalm flt r. Toluno lu Cami nin plan na benzeyen transept planl yap da; mihrap duvar na paralel alt sah n, üç dikey sah nla kesilmifltir. Mihrap önü kubbeli olan caminin, dikdörtgen fleklindeki avlusu revaklarla çevrilidir. 22

Sultan Kalavun Külliyesi (1285): Cami, medrese, türbe ve flifahaneden oluflan yap lar toplulu udur. Cami ve dört eyvanl medrese, dikdörtgen planl olarak iç içe infla edilmifltir. Kare planl kubbeli türbe ise bunlar n yan na yap lm flt r. Kalavun Külliye sinin plan ve cephesi kar fl k bir üslup göstermektedir. Roman ve Gotik yap lar n hat rlatan cephesinde, at nal ve çifte kemerli pencereleri vard r. Camisinin mihrab yaz kufla ile çevrilmifl, cephedeki sütunlar, sivri kemerler ve nifller, bitkisel motiflerle dekorland r lm flt r. Plan 7: Sultan Hasan Medresesi Resim 31: Sultan Hasan Medresesi, Kahire Sultan Hasan Medresesi (1356-1362): Kahire deki yap da dört eyvanl plan uygulanm flt r. (Plan 7). Ana eyvan n mescit olarak kullan ld yap ya Sultan Hasan n Türbesi birlefltirilmifl, önünden geçen yola uyum sa lamas için portalin bulundu u cephe e imli yap lm flt r (Resim 31). Plan ve portali Selçuklu etkisindedir. Portalin yan nda bulunan çifte minareler Erzurum ve Sivas da yer alan çifte minareli Anadolu Selçuklu medreselerine benzerli i ile dikkati çeker. C) SELÇUKLU ÖNCES TÜRK SLAM M MAR S N N GEL fi M : Asya da kurulan ilk müslüman Türk devletleri olan Karahanl lar ve Gaznelilerin yap tlar, Türk - slam sanat na öncü olmufllard r. Bu dönemlere ait çok say da dini ve sivil mimari yap lar bulunmaktad r. I. Karahanl sanat : Karahanl lar (840-1212 ), Uygur Türkleri taraf ndan Bat ve Do- u Türkistan da kurulmufl ilk Müslüman Türk devletidir. Merkezleri Balasagun flehri olan Karahanl - lar, Samano ullar Devleti nin y k lmas ndan sonra bat ya yönelerek Türklere Akdeniz ve Anadolu nun yollar n açm fllard r. Türk kültür ve tarihi için önemli yaz l eserlerin verildi i bu dönemde yap lan merkezî planl camiler, türbe ve minareler Türk mimarisine örnek olmufl, süslemede alç malzeme kullan lmaya bafllanm flt r. 23

a- Dinî Mimari Camiler: Bu dönem camilerinde, kubbenin yap larda önemli bir mimari eleman olarak öne ç kt görülmektedir. Bölgesel malzemeler olan kerpiç ve tu lan n kullan ld bu camiler, Osmanl klasik mimarisinde M mar Sinan n gelifltirdi i merkezî planl büyük camilerin ilk örnekleri olarak kabul edilirler. Plan 8: Hazer Degaron Camii, Buhara Resim 32: Hazer Degaron Camii, Buhara Hazer Degaron Camii (11. yy.): Buhara daki cami kare planl d r. Yap n n merkezinde, dört silindirik ayak (paye) üzerine yerlefltirilmifl, sivri kemerlerin tafl d bir kubbe bulunur (Plan 8). Köflelerdeki dört küçük kubbe aras nda kalan duvarlarda kerpiç; paye, kubbe ve kemerlerde tu la kullan lm flt r(resim 32). Plan 9: Talhatan Baba Camii, Merv Resim 33: Talhatan Baba Camii, Merv Talhatan Baba Camii (12. yy.): Merv flehrindeki cami dikdörtgen planl d r. Mihrap önü kubbesine geçifl tromplarla sa lanm flt r (Plan 9). Kubbeli mekân n iki yan na üstü çapraz tonozla örtülü bölümler eklenerek cami geniflletilmifltir.tu la malzeme de iflik dizilifl flekilleri ile dekorasyon oluflturmufltur (Resim 33). 24

Minareler: Abbasîlerle bafllayan, cami yap s ndan ayr minare yapma gelene i, Karahanl lar zaman nda farkl bir boyut kazan r. Çokgen kaide üzerine silindirik gövdeli an tsal minareler, tu la diziliflleri ile süslenmifltir. 10 ve 12. yy.larda yap lan bu minarelerden Özkent, Tirmiz Car Kurgan ve Buhara Kalan camii minaresi en önemlileridir. Özkent Minaresi: 11. yy.da Özkent te yap lm flt r. Minarenin kal n tu la gövdesi genifl ve dar süsleme kuflaklar ile çevrelenmifl, bunlar n içine geometrik motifler yerlefltirilmifltir. Tirmiz Car Kurgan Minaresi (1108-1109): Sekizgen kaide üzerine yükselen minarenin on alt yivli gövdesi; tu lalar n yat k, dikey ve zikzak dizilmesiyle dekorland r lm flt r. Buhara Kalan Camii Minaresi (1127): Tu la malzemeli minare, afla dan yukar ya do ru incelen silindir biçimindedir. Gövdesi geometrik kabartmal bordürlerle süslenmifltir (Resim 34). Resim 34: Kalan Camii Minaresi, Buhara Medreseler: Karahanl Döneminden kalan tek medrese yap s Semerkant - fiah Zinde yolundad r. 1066 tarihinde Tabgaç Bu ra Han taraf ndan yapt r lm flt r. Harap durumdaki medresede tu la malzeme kullan lm flt r. Bu yap, eyvanl medreselerin ilk örne inin Karahanl lar taraf ndan yap ld n göstermektedir. Türbeler: Karahanl lar an tsal mezar mimarisine önem vererek, tu la malzeme ile kare planl, kubbe ile örtülü, yüksek portalli mezar an tlar infla etmifllerdir. Resim 35: Ayfle Bibi Türbesi, detay, Talas Çizim 3: Arap Ata Türbesi kesiti, Tim 25

Arap Ata Türbesi: Karahanl lardan kalan en eski türbe olan yap ; Özbekistan n Tim flehrindedir. Kare planl tu la yap da kubbenin a rl dört duvara verilmifl, girifl kap s oldukça yüksek tutulmufltur (Çizim 3). Ayfle Bibi Türbesi: 11. yy. sonunda Talas ta infla edilmifl türbe, Sultan Alpaslan n k z ve Karahanl hükümdar n n efli Ayfle Bibi Han m a aittir. Kare planl, kubbe ile örtülü türbe portali, iki köfledeki minareleri ve s rl tu la dekorasyonu ile dikkati çeker (Resim 35). Sivil Mimari : 1. Kervansaraylar (Ribatlar ) lk Türk kervansaraylar n Karahanl lar infla etmifllerdir. Ribat ad verilen bu yap lar; s n rlarda, ticaret yollar nda güvenlik ve konaklama ihtiyac n karfl lamak için yap lm fllard r. Savunma duvarlar yla çevrili ribatlar; mescit, ambar, odalar, ah r, gözetleme kulesi gibi bölümleri ile Türk mimarisinin gelifltirdi i önemli yap tiplerindendir. Ribat- Melik: Buhara - Semerkant yolu üzerindedir. Kervansaray, avlu çevresinde birbirine benzeyen odalardan meydana gelmifltir. Kerpiç ve tu la malzemeli yap n n güney cephe duvar ve portali sa lam kalm flt r. Akçakale Kervansaray : Merv - Amul yolunda 11.yy.da infla edilmifltir. Malzemesi kerpiç ve tu la olan kervansaray dört eyvanl plana uygun olup, revaklarla çevrili iki avlusu vard r. Bu gün güney cephe duvar ile portali ayaktad r (Resim 36). Resim 36: Akçakale Kervansaray, cephe, Merv - Amul yolu Dehistan Kervansaray : 11. yy.da Türkmenistan da yap lm flt r. Kare planl yap n n ortas nda revakl bir avlu bulunur. Kurtlutepe Kervansaray (12. yy.): Kurtlutepe flehir harabelerinde bulunan yap - n n plan nda, önde avlulu k s m, arkada kapal bölüm yer al r (Plan 10). Bu plan, Anadoludaki Selçuklu kervansaraylar n n planlar ile benzerlik gösterir. 26 Plan 10: Kurtlutepe Kervansaray

2. Saray Mimarisi 11. yy. sonunda infla edilmifl, Karahanl dönemine ait Tirmiz Saray, avlulu ve dört eyvanl - d r. Giriflin karfl s ndaki tonozla örtülü anaeyvan taht salonu olarak kullan lm flt r. Duvar ve payeler; terrakota(de iflik renklerde, tu la ve kiremitden daha düzgün ince dokulu piflmifl toprak malzeme), renkli cam, madalyonlar ve rozetlerle süslenmifltir. Konu olarak kufllar ve süvari tasvirleri ifllenmifltir. II. Gazne Sanat : Gazneliler; Afganistan, Horasan ve Kuzey Hindistan da kurulan (962-1186) ve baflkentleri Gazne olan müslüman Türk devletidir. Gazneliler Sultan Mahmut zaman nda; medrese, cami, kütüphane gibi sosyal ve dinî eserler yap m na h z vererek eski Türk sanat özelliklerini Hint ve islam sanatlar yla birlefltirmifllerdir. a. Camiler: Son y llarda yap lan kaz larda ortaya ç kar lan cami kal nt lar Gaznelilerin, Karahanl lar n plan özelliklerini devam ettirdiklerini göstermifltir. Malzeme olarak ahflap kullanm fllar, Anadolu da 13. yy.da geliflen ahflap direkli camilere kaynak oluflturacak yap lar infla etmifllerdir. Camilerine tu la üzerine kûfî (en eski köfleli slam yaz s )kitabeler, çeflitli bitki motifleri ve geometrik flekillerden oluflan süslemeler yapm fllard r. Leflker-i Bazar Ulu Camii: Plan 11: Leflker-i Bazar Ulu Camii, Afganistan Afganistan daki yap 11.yy. da infla edilmifltir. Mihrap duvar na paralel iki sah n, mihrap önünde dikey bir sah nla kesiflmifl ve üstüne kubbe yerlefltirilmifltir (Plan 11). Karahanl lar ve Gazneliler an t minareler yapm fllard r. Gazneli Sultan III. Mesud minaresinin (1115), alçak silindirik kaide üzerinde y ld z biçiminde yükselen gövdesi, çerçeve içine al nan kûfî yaz larla ve geometrik motiflerle süslenmifltir (Resim 37). b. Türbeler: Gazneli türbeleri kare planl d r ve kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiflte trompun (kare planl bir mekan n üzerine kubbenin oturtulabilmesini sa layabilmek için köflelere yerlefltirilen geçifl ögesi) kullan ld bu yap lar n, esas malzemesi tu lad r. Süslemelerinde de tu lalar n de iflik s ralanmas ndan oluflan bir dekor görülür. En önemli örnek Tus Valisi Aslan Cazib in (997-1028) yapt rd Sengbest flehrindeki türbesidir. Resim 37: Sultan III. Mesud minaresi, Gazne 27

c. Saraylar: Leflker-i Bazar Saray (1036): Afganistan n Bust flehrindeki yap y Sultan I. Mesud yapt rm flt r. Dört eyvanl plan n uyguland sarayda temeller tu la, duvarlar kerpiçtir (Plan 12). En önemli bölüm tören ve kabul salonudur. Bu bölümde duvarlar n üst k sm tu la diziliflleri ile süslenirken alt k s m Gazneli Sultan Mahmut un askerlerini tasvir eden freskolarla süslenmifltir. Bunlar Uygur tap naklar nda görülen freskolarla benzerlik gösterir. Figürlerin elbiseleri detayl flekilde verilmifl, aralar na da bitkisel motifler ve kufl resimleri yerlefltirilmifltir. Sultan III. Mesud Saray (1099-1115): Sultan III. Mesud taraf ndan Gazne de yapt r lan saray dört eyvanl d r. Avluyu çeviren tu la duvarlar n üst taraflar ndaki terrakota ve stuko kaplamalarda; sar, k rm z ve mavi renkli geometrik süslemeler, yaz lar vard r. Duvarlar n alt taraflar ndaki mermer kaplamalarda kitabeler bulunur. Plan 12: Leflker-i Bazar Saray Resim 38: Ribat- Mahi, Tûs-Serahs yolu d- Kervansaraylar: Gaznelilerin yaflad bölgenin co rafî özellikleri ve savafllar, ribat ad verilen kervansaraylar n sa lam olarak günümüze ulaflmas n engellemifltir. Bilinen tek yap Ribat- Mahi olup Tûs - Serahs yolunda 1019-1020 tarihlerinde Gazneli Sultan Mahmut taraf ndan yapt r lm flt r (Resim 38). Kervansaray, dört eyvanl avlu etraf nda s ralanan mekânlardan oluflmufltur. Kare planl, tu la süslemeli yap ; eyvan kubbe birleflmesinin, Büyük Selçuklulardan önce Gazneliler taraf ndan gerçeklefltirildi ini göstermektedir. DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI 1. Orta Asya Türk devletlerinde yer alan geleneksel el sanatlar ndan bugün devam ettirilenler hangileridir? 2. Uygur mimarisinde kullan lan daha sonra Selçuklu ve Osmanl mimarisinde gelifltirilen üst örtüye geçifl elemanlar ve örtü sistemleri nelerdir? 3. Emevî ve Abbasî sivil mimarisinin önemli yap lar olan çöl saraylar n n yap m amaçlar nelerdir? 4. slam sanat nda önemli fonksiyonlar bulunan külliyeler toplumdaki hangi ihtiyaçlar karfl lamak üzere yap lm fllard r. 28

OKUMA METN Tac Mahal Türbesi TAC MAHAL Hindistan n kuzeyinde, Agra kenti yak nlar nda, Hint-Türk mparatoru fiah Cihan n 1631 de ölen kar s Begüm Mümtaz Mahal için yapt rd büyük bir türbedir. 1666 da ölen fiah Cihan da burada gömülüdür. Tac Mahal, Camna Irma n n güney k y s nda, yüksek duvarlarla çevrili genifl bir bahçenin içindedir. Türbeye giden yol k rm z kum tafl yla döflelidir. Servi a açlar aras ndan geçen dört kanal türbenin önündeki büyük havuzda birleflir. Tac Mahal, biri k rm z kum tafl ndan 1.30 metre yüksekli inde, öteki beyaz mermerden 6 metre yüksekli inde iki kaidenin üzerine oturtulmufltur. Üstteki kaidenin köflelerinde üçer flerefeli, dantel gibi ifllenmifl dört minare yükselir. Minareler 39 metre yüksekli indedir. Ortada yer alan, beyaz mermerden, sekizgen biçimli türbe dünyan n en büyük kubbelerinden biriyle örtülüdür. So an biçimli kubbenin üst kaideden yüksekli i 75 metredir. Çevresinde dört küçük kubbe daha vard r. Türbenin içinde sekizgen planl mekan n ortas nda, fiah Cihan ile Mümtaz Mahal n 2 metre yüksekli indeki lahitleri yer al r.türbenin iç duvarlar de erli tafllardan kakmalarla bezenmifltir. Çeflitli slam ülkelerinden gelen mimarlar n kat l m yla gerçeklefltirilen yap n n bafl mimar Muhammed sa Efendi dir. Yap m na 1632 de bafllanan türbe 20 bini aflk n iflçinin çal fl m yla yaklafl k 1650 de tamamlanm flt r. Yap da çok say da yap ustas ndan baflka kakmac ve hattat gibi sanatç lar da çal flm flt r. 29 Temel Br tann ca Ans. Cilt 16 - Sayfa 293

2.ÜN TE BÜYÜK SELÇUKLU SANATI M MAR 1. Dini Mimari 2. Sivil Mimari HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Büyük Selçuklu Devleti nin s n rlar n ve etkilendi i kültürleri araflt ran bir yaz haz rlay n z. 2. Büyük Selçuklu döneminde hangi yap türlerinin uyguland n araflt r n z. 3. Kervansaraylar n ticari ve kültürel iliflkiler aç s ndan tafl d klar önem konusunda bir ödev haz rlay n z. 4. 44 Medreselerin Türk- slam Kültürüne katk lar n s n fda tart fl n z. Orta Asya dan gelen O uz Türkleri, Selçuk Bey komutas nda Horasan da, Büyük Selçuklu Devleti ni kurmufllard r. S ras yla Arslan Yabgu, Tu rul Bey, Alparslan, Melikflah, Berkyaruk, Muhammed Tapar ve Sultan Sencer yönetiminde; ran, Mezopotamya, Suriye ve Anadolu yu alarak önce Niflabur, sonra Rey flehrini baflkent yapm fllard r. Büyük Selçuklular 1040-1157 tarihleri aras nda cami, medrese, türbe gibi birçok mimari eser meydana getirmifllerdir. Karahanl ve Gaznelilerin sanat ve kültür alan nda bafllatt klar geliflmeleri sürdürmüfl, mimaride dört eyvanl plan gelifltirerek; bu plan cami, medrese ve kervansaraylarda da uygulam fllard r. M MAR 1. Dinî Mimari Büyük Selçuklular; ran da, Türk mimarisinde Karahanl lar ve Gaznelilerle bafllayan mihrap önü kubbesinin önem kazand cami plan n gelifltirerek büyük camiler infla etmifllerdir. Yap malzemesi olan tu lay dekoratif bir anlay flla kullanm fllard r. Selçuklular taraf ndan meydana getirilen dinî yap lar n birço- u Mo ol istilas yla yok olmufltur. Camiler sfahan, Zevvare, Ardistan, Damgan ve Kazvin de yap lan Büyük Selçuklu dönemine ait camiler; dört eyvanl ve aç k avlulu plan tipindedir. Plan 13: Isfahan Mescid-i Cuma 30

Isfahan Mescid-i Cuma (1121): Caminin en önemli k s mlar Melikflah zaman nda, 1072-1092 tarihleri aras nda yap lm flt r. 1121 tarihinde yanan tarihî camiyi Selçuklu sultan Sencer 1157 tarihinde tekrar yapt rm flt r. De iflik zamanlarda yap lan onar mlarla günümüze kadar gelen yap, medrese - cami birlefliminin ve dört eyvanl cami tipinin ilk örne idir. Ana eyvan n arkas ndaki mihrap önü mekan kubbe ile örtülüdür (Plan 13). Caminin iki yan nda yer alan tu la minareler zengin dekorludur(resim 39). Resim 39: Isfahan Mescid-i Cuma Plan 14: Zevvare Mescid-i Cuma Zevvare Mescid-i Cuma (1136): ran da Büyük Selçuklu camileri ile bafllayan yeniliklerin tamam n üzerinde bulunduran cami, mihrap önü kubbesini dört eyvanl plan ile kaynaflt ran en önemli eserdir (Plan 14). Kubbeye geçifl kavsaral tromplarla sa lanm flt r. Ardistan Mescid-i Cuma: ran da 1158-1160 tarihlerinde infla edilen yap ; mihrap önü kubbeli ve dört eyvanl plan tipindedir. Süslemede alç ve tu la malzeme kullan lm flt r (Resim 40). Damgan Mescid-i Cuma: En eski Selçuklu yap s olan camiden; Tu rul Bey zaman nda yap lm fl olan 1058 tarihli minare kalm flt r. Selçuklular n ilk çinili mimari eseri olan minarede; tu lalar geometrik motiflidir. Mavi ve firuze renkli çinilerden oluflmufl kûfî yaz l bir kitabesi vard r. Resim 40: Ardistan Mescid-i Cuma tu la süslemeleri Resim 41: Kazvin Mescid-i Cuma 31

Kazvin Mescid-i Cuma: 12. yy. bafllar nda Melikflah n o lu Ebu fiüca Muhammed taraf ndan yapt r lm flt r (Resim 41). Eyvanl ve aç k avlulu plandan oluflan caminin ana malzemesi tu lad r. Geçiflin tromplarla sa land mihrap önü kubbesi bitkisel motifli yaz frizleri ile süslenmifltir. Medreseler Büyük Selçuklular Döneminde yap lan bu ö retim kurumlar, genifl bir devlet teflkilat hâline getirilmifltir. Devlet memurlar bu yat l okullarda yetifltirilmifltir. Bunlardan ilki Niflabur da kurulmufltur. Daha sonra Ba dat, Tûs, Basra, Isfahan, Herat ve Belh flehrinde medreseler yap lm flt r. Vezir Nizamülmülk taraf ndan 11.yy. bafl nda kurulan Ba dat Nizamiye Medresesi nden bugüne hiçbir fley kalmam flt r. Büyük Selçuklular n Hargird ve Rey flehirlerinde infla ettikleri medreseler, kare planl bir avlunun her kenar n n ortas na yerlefltirilmifl, tonozlu eyvanlardan oluflur. Karahanl ve Gazneliler zaman nda Horosan da gelifltirilen dört eyvanl plan ; önce medrese, sonra da camilerde uygulam fllard r. Plan 15: Rey Medresesi Rey Medresesi (11. yy.): Melikflah devrinde yap lm flt r. Kare planl bir avlu çevresinde dört eyvan n yer ald medresede, ders yap lan eyvanlar aras nda kalan odalar, ö rencilere ayr lm flt r (Plan 15). Hargrid Medresesi: Melikflah zaman nda yap lan medrese büyük ölçüde harap olmufltur. Günümüze tonozu y k lm fl bir eyvanla, kare avlunun çevresindeki eyvan duvarlar n n bir k sm ulaflm flt r. Sar renk tu ladan, yüksek kabartma olarak yap lm fl çiçekli kûfî kitabesi Tahran Müzesi ndedir. Mezar An tlar Büyük Selçuklu mezar an tlar, Kümbet ve türbe olmak üzere iki de iflik formda infla edilmifltir. Mezar yap lar n n kare veya çokgen gövde üzerine kubbe ile örtülü olanlar na türbe, silindirik veya çokgen planl bir gövde üzerine konik ya da piramidal çat dan oluflanlar na kümbet ad verilir. Üst örtü sistemleri ne olursa olsun iç k - s mda ikinci bir kubbe yer al r. Kümbetlerin merdivenle inilen bodrum k s mlar, mezar odas olarak kullan l rken, mihrap bulunan üst kat mescit niteli i tafl r. Genellikle tu lan n yap ve süsleme malzemesi olarak kullan ld Büyük Selçuklu mezar an tlar n n en önemli örnekleri flunlard r: 32 Plan 16: Kümbed-i Surkh, Meraga

Kümbed-i Surkh (Meraga 1147): Kare planl, üzeri içten kubbe, d fltan konik çat ile örtülmüfltür (Plan 16). Yap ya ismini veren k rm z tu lalar, dekoratif bir anlay flla yan yana getirilmifltir. Horasan da Radkan (Resim 42) ve Kiflmar kümbetleri eski Türk çad rlar n n tu ladan yap lm fl örnekleri olarak kabul edilirler. Bu kümbetlerin mimari biçimlerinin yan s ra, gövde üzerindeki süslemeleri ve konik çat n n saçak süsleri Türk çad rlar n n üzerindeki bezemelerle benzerlikler gösterir. Resim 42: Radkan Kümbeti, Horasan Resim 43: Sultan Sencer Türbesi, Merv Sultan Sencer Türbesi (Merv 1157): Son Selçuklu sultan Sencer için yap lm flt r (Resim 43). Mimar, Muhammed Ats z olan eser; Büyük Selçuklu mezar an tlar ndaki geliflmenin son basama d r. Sultan Sencer Türbesi, Selçuklu türbe mimarisinin o zamana kadar gerçeklefltirdi i geliflme ve yenilikleri bir arada toplar. Tu la malzeme ile yap lan türbe, kare planl gövde üzerinde galerilerin çevreledi i üst bölümü örten iç içe iki kubbeden meydana gelmifltir. Restore edilen türbenin d fl kubbesine geçifl tromplarla sa lanm fl, kal n duvarl olarak infla edilmifl türbenin süslemelerinde, firuze renkli s rl tu lalar kullan lm flt r. 2. Sivil Mimari Karahanl ve Gaznelilerde oldu u gibi Büyük Selçuklular da ticaret kervanlar n n geçti i yollar üzerinde, güvenli i sa lamak, konaklama ihtiyac n gidermek amac yla ribat ad verilen kervansaraylar infla etmifllerdir. Ribatlar (Kervansaraylar) Selçuklu ribatlar dört eyvanl plana uygun olarak yap lm flt r. Portalleri tu la süslemelidir. Ribat- Anuflirvan (12. yy): Tu rul Bey zaman nda infla edilmifltir. Damgan, Simnan yolu üzerindedir. Kare planl yap n n revakl avlusu, dört eyvan ve avlu etraf nda s ralanan odalar bulunmaktad r. Yap d fltan kulelerle desteklenmifltir. Ribat- Zafarani (12. yy) : Melikflah zaman nda Niflabur - Sebzevar yolunda infla edilmifl yap, dört eyvanl bir avluya simetrik olarak s ralanm fl odalardan oluflmaktad r. Giriflin sa nda, camisi de bulunan ribat bugün tamamen harap olmufltur. 33

Resim 44: Ribat- fierif portali Plan 17: Ribat- fierif Ribat- fierif (1114-1115): Terken Hatun taraf ndan Niflabur-Merv yolu üzerinde yapt r lm flt r (Resim 44). Selçuklu kervansaraylar n n en önemli örne i olan yap iki bölümden oluflmufltur. Birinci bölüm dört eyvanl avlu çevresinde s ralanm fl mekânlardan meydana gelirken, ikinci bölüm bunun önündeki dikdörtgen avludur (Plan 17). D fl görünüflü kaleye benzeyen yap n n içi saray gibi zengin dekorludur. Saraylar: Merv flehrinde kale içindeki kal nt lar, saraylar hakk nda fikir vermektedir. Buradaki saray; dört eyvanl plan n uyguland, 50 odal, etraf sur ve hendeklerle çevrili bir yap d r. Süsleme Sanat Selçuklu mimarisinin ana malzemesi olan tu la, bu özelli ini süsleme sanat nda da göstermifltir. Tu la diziliflleri ile dekoratif bir yüzey oluflturulmufl; y ld z, baklava dilimi, haç, çokgen gibi motifler geometrik anlay flla bir araya getirilmifltir (Resim 45). Kûfî yaz ile kaynaflt r lm fl firuze renkli s rl tu lalar, k rm z ve sar tu lalar aras nda güzel komposizyonlar oluflturmufltur. ç yüzeylerde kullan lan alç kaplamalar; av sahneleri, saray e lenceleri, hayvan figürleri ile bunlar aras na yerlefltirilmifl bitkisel süslemelerden meydana gelmifltir. Selçuklular, köfleli ve yuvarlak yaz formlar n terrakotalar ve stukolar üzerinde baflar yla uygulam fllard r. Resim 45: Tu la diziliflleri ile oluflturulan süsleme DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI 1 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan lan malzeme ve yap türleri nelerdir? 2 - Büyük Selçuklular n gelifltirdikleri cami tipi ve bunun önemli örnekleri hangileridir? 3 - Kümbet ve türbe yap lar n n fark n belirterek birer örnek veriniz. 4 - Selçuklu ribatlar hangi amaçlarla yap lm flt r? Önemli ribatlar hangileridir? 5 - Büyük Selçuklu mimarisinde kullan lan süsleme teknikleri nelerdir? 34

3.ÜN TE TÜRK YE SELÇUKLU SANATI M MAR 1. Dinî Mimari 2. Sivil Mimari HAZIRLIK ÇALIfiMALARI 1. Türkiye haritas üzerinde Anadolu Selçuklular n n yerleflim bölgesi ve merkezlerini iflaretleyiniz. 2. Çevrenizde Türkiye Selçuklu Döneminden kalma eser olup olmad n araflt r p, tart fl n z. 3. Türkiye Selçuklular n n mimariye ve süsleme tekni ine getirdikleri yenilikler nelerdir? Araflt r n z. 4. Türkiye Selçuklu yap lar nda yer alan portallerin, tafl süslemelerinde kullan lan motif ve figürlerin ne olduklar n araflt r n z. TÜRK YE SELÇUKLU SANATI Merkezi Konya olan Türkiye Selçuklu Devleti, 1077-1308 tarihleri aras nda Anadolu da önemli sanat eserleri meydana getirmifltir. Türkiye Selçuklu sanat ; Karahanl, Gazneli ve Büyük Selçuklu sanatlar ndan ve Anadolu da daha önce yaflam fl uygarl klardan etkilenmifltir. Anadolu Selçuklular bat ya do ru ilerlerken do uda Büyük Selçuklulara ba l Türk beylikleri kurulmufltur. Anadolu da ilk Türk mimari eserlerini meydana getiren beylikler ve yerleflim alanlar flöyledir: Daniflmentliler(1080-1178); Sivas, Kayseri ve Malatya. Mengücekliler(1080-1228); Tokat, Niksar, Erzincan, Kemah ve Divri i. Saltuklular(1072-1202); Erzurum. Artuklular(1102-1409); Diyarbak r, Mardin, Harput ve Hasankeyf. I. Dinî Mimari Camiler 13.yy.dan itibaren ahflap direkli ve tafl destekli camiler yap lmaya bafllanm flt r. Bu dönemde uygulanan plan tipleri ve bu tiplerin önemli örnekleri flunlard r: 1 - Transept planl camiler: Mihraba yönelik dik bir sahn n kesti i yatay sah nlardan oluflan camilerdir (Plan 18). Bu tipin en önemli örne i Diyarbak r Ulu Cami dir. 35