ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI VE ULAŞIM ANA PLANI HAZIRLAMA KILAVUZU

ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI VE ULAŞIM ANA PLANI HAZIRLAMA KILAVUZU Bu kitapçık TBB Ulaşım Çalışma Komisyonun katkılarıyla hazırlanmıştır. Ankara-Mayıs 2014 1

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 4 GİRİŞ... 5 BÖLÜM 1. ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMI... 6 1.1. Tanımlar... 6 1.2. Kurumsal Organizasyon... 7 1.2.1. Belediyelerin Ulaşımla İlgili Organizasyon Modeli... 8 1.3. İdari ve Yasal Mevzuatlar... 9 BÖLÜM 2. ULAŞIM ANA PLANI ÇALIŞMASI... 12 2.1. Ulaşım Ana Planı Tanımı... 12 2.2. Ulaşım Ana Planının Amacı... 12 2.3. Kapsam... 13 2.3.1. Çalışmanın Kapsamı... 13 2.3.2. Çalışma Alanı... 14 2.4. Ulaşım Ana Planı Kısa-Orta-Uzun Hedef Yılları... 14 2.5. Ulaşım Ana Planı Onay Süreçleri... 15 2.6. Hazırlık Çalışmaları... 15 2.6.1. İhale Dokümanlarının Hazırlanması... 15 2.6.2. İş Programı... 15 2.6.3. Teknik Donanım... 16 2.6.4. Proje Kontrol Ekibi... 16 2.7. Ulaşım Ana Planının Yapım Aşamaları... 16 2.7.1. Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi... 18 2.7.2. Yeni Bilgi Toplanması... 19 2.7.2.1. Hanehalkı Ulaşım Anketleri... 20 2.7.2.2. Araç ve Yolcu Sayımları... 22 2.7.3. Verilerin Analizi ve Model Girdileri Hazırlanması... 22 2.7.4. Yolculuk Talep Tahmin Modelinin Kurulması ve Kalibrasyonu... 23 2.7.4.1. Yolculuk Üretim/Çekim... 23 2.7.4.2. Yolculuk Dağıtımı... 24 2.7.4.3. Türel Ayrım... 24 2.7.4.4. Yolculuk Atamaları... 25 2.7.5. Hedef Yılı Projeksiyonları ve Gelecekte Beklenen Darboğazların Belirlenmesi... 25 2.7.5.1. Hedef Yılı Projeksiyonları... 25 2.7.5.2. Yetersizlik Analizi: Mevcut ve Gelecekte Beklenen Sorunların ve Darboğazların Belirlenmesi... 27 2.7.6. Alternatiflerin Oluşturulması ve Modelde Test Edilmesi... 27 2.7.7. Ulaşım Ana Planı Hazırlanması... 28 2

2.7.7.1. Benimsenecek Alternatifin Seçilmesi... 28 2.7.7.2. Seçilen Alternatifin Ulaşım Ana Planı Olarak Geliştirilmesi... 30 2.7.7.3. Ulaşım Ana Planı Raporunun Oluşturulması... 30 BÖLÜM 3. ACİL EYLEM ULAŞIM VE TRAFİK İYİLEŞTİRME PLAN, ETÜT VE UYGULAMA PROJELERİ... 34 3.1. Gerekçe... 34 3.2. Amaç ve Kapsam... 34 3.2.1. Amaç... 34 3.2.2. Kapsam... 34 3.2.3. Çalışma Alanı... 35 3.3. Çalışmanın Yöntemi ve Aşamaları... 35 3.3.1.1. İş Programı... 36 3.3.1.2. Teknik Donanım... 36 3.3.1.3. Proje Kontrol Ekibi... 36 3.3.2. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmaları... 37 3.3.3. Yeni Bilgi Toplanması Çalışmaları... 38 3.3.4. Mevcut Sorunların Ve Yetersizliklerin Değerlendirilmesi... 39 3.3.5. Ulaşım ve Trafik İyileştirme Planının Hazırlanması... 39 BÖLÜM 4. RAYLI SİSTEM HATTI MÜHENDİSLİK ÖN/KESİN PROJELERİNİN VE FİZİBİLİTE ETÜDÜNÜN HAZIRLANMASI... 41 4.1. Raylı Sistem Hattı Mühendislik Ön/Kesin Projelerinin Hazırlanması... 41 4.1.1.1. Jeolojik /Jeoteknik Etüt... 41 4.1.1.2. Topografik Etütler, Haritalama ve Tesisler... 41 4.1.1.3. Güzergâh Belirlenmesi ve İstasyonlar... 41 4.1.1.4. Tip Kesitler... 42 4.1.1.5. Enerji Kaynağı ve Elektrifikasyon... 42 4.1.1.6. Sinyalizasyon ve Haberleşme... 42 4.1.1.7. Ücret Toplama Sistemi... 42 4.1.1.8. Araçlar... 42 4.1.1.9. Kontrol Merkezi, Depo Tesisleri ve Atölye Binası... 43 4.1.2. Raylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün Hazırlanması... 43 4.1.2.1. Projenin Tanımı ve Kapsamı... 44 4.1.2.2. Projenin Teknik Özellikleri... 44 4.1.2.3. Proje Giderleri... 45 4.1.2.4. Proje Gelirleri... 47 4.1.3. Projenin Mali ve Ekonomik Değerlendirmesi... 48 3

ÖNSÖZ Büyükşehir Yasasında değişiklik yapan ve yeni Büyükşehir Belediyelerinin kurulmasına olanak veren 6360 Sayılı Yasanın devreye girmesi ile birlikte mevcut Büyükşehir Belediyelerinin sınırları il sınırlarına kadar genişletilmiş ve yeni Büyükşehir Belediyeleri kurulmuştur. Hızla artan nüfus, plansız kentleşme, köyden kente göç, araç sahipliliğinde artış gibi etkenler günümüzde önemli bir sorun olan kentiçi ulaşım sorunlarını ortaya çıkarmıştır. Ulaşım sorunları; çevre, enerji, sürdürülebilirlik, sosyal denge gibi konular dikkate alınarak öncelikle büyük kentlerde olmak üzere, bilimsel yöntemlerle çözümlenmesi ve düzenlenmesi görevi ile tüm belediyeler karşı karşıyadır. Bu çerçevede kent içi ulaşımın, bugün ve saptanan hedef yıllar için; mevcut stratejik fiziki plan kararları dikkate alınarak analiz edilmesi, düzenlenmesi, toplutaşım sistemlerine ve yaya/bisiklet gibi çevre dostu ulaşım biçimlerine öncelik verilerek, ulaşım ve trafik sorunlarına çözümler getirilmesi ve buna paralel olarak; toplutaşım ve ara-toplutaşım türlerinin entegrasyonu ile bunların durak ve terminal alanlarının düzenlenmesi, özel ulaşım dahil çeşitli ulaşım türlerinin, aktarma olanaklarının geliştirilmesi gerekmektedir. Bu ise ancak bilimsel yöntemlerle hazırlanmış bir ULAŞIM ANA PLANI ile mümkündür. Ne var ki; 5216 sayılı Kanunda öngörülen Büyükşehir Belediyelerinin Ulaşım Ana Planı yapmak ve yaptırmak görevlerini yeterince önemsemedikleri görülmektedir. Ulaşım Ana Planı, imar planına dayanmadıkça çözüm olmaktan uzak kalacaktır. Sık aralıkla değişen imar planları karşısında Ulaşım planları ve ulaşım yatırımları yetersiz ve aciz kalmaktadır. Ulaşım Ana Planına dayanmayan gereksiz harcamalar Belediyelerin mali kaynaklarının yetersizliği, yetkin ve yeterli eleman eksikliği kentiçi toplu taşım yatırımlarının önündeki en büyük engeli teşkil etmekte olup yatırımların yarım kalmasına ve halkın hizmetine sunulamamasına neden olmaktadır. (10. Kalkınma Planı Ulaştırma ve Trafik Güvenliği ÖİK Raporu S.1) Yüksek kapasiteli ve hızlı toplutaşım yatırımlarına temel oluşturacak Ulaşım Ana Planının, yolculuk kestirim modeli kullanılarak oluşturulması ile belediye sınırları (diğer belediyelerde mücavir alan sınırı) içerisindeki ulaşım ve toplutaşım sisteminin bir bütün olarak kısa, orta ve uzun vadeli planlama kararları doğrultusunda yeniden yapılandırılması önem kazanmaktadır. Kısa vadeli öneriler kapsamında; ulaşım ve trafik sistemindeki mevcut sorunların ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ve mevcut kapasitelerin daha etkin ve verimli kullanılmasına yönelik ulaşım talep idaresi ve trafik düzenleme önerileri geliştirilmelidir. Orta ve uzun vadeli öneriler geliştirilirken ise, nazım imar planlarının öngördüğü kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde kentin gelecekte oluşması istenen ulaşım ve trafik sisteminin temel kararları belirlenmelidir. Ulaşım Ana Planı, bu kararların hayata geçirilebilmesi için gerekli ulaşım yatırımlarını ve bunların önceliklerini, ulaşım ve trafik sisteminin işletme ve yönetim politika ve ilkelerini, hedef yılı itibariyle orta ve uzun vadede oluşması beklenen yolculuk taleplerinin toplutaşım ağırlıklı bir ulaşım sistemi ile karşılanabilmesini sağlamalıdır. 4

GİRİŞ Ulaşım Planlama çalışmalarının hazırlanmasına yönelik bu kılavuz el kitabı belediyelerin ulaşım yöneticilerine yol gösterici olması, ülke genelinde birikmiş deneyimlerin paylaşılması adına yapılmış bir çalışma olarak kabul edilmelidir. Bu çalışmada ilk bölümde, ulaşım planlama çalışmalarının neler olduğu, bu çalışmaların hazırlanması ve uygulanmasının gerektirdiği kurumsal organizasyon ve çalışmalara ilişkin yasal mevzuatlar tanımlanmıştır. İkinci bölümde, Ulaşım Ana Planı nedir ve neden yaptırılmalıdır sorularının cevapları verilirken, kapsamı, süresi ve onay süreçleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümün en önemli başlığı, Ulaşım Ana Planı hazırlatılması ihale sürecinde "Teknik Şartname Oluşturma" konusunda oldukça faydalı olacağını düşündüğümüz Ulaşım Ana Planı Aşamaları dır. Üçüncü bölüm, Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri çalışmalarını tanımlarken, son bölümde raylı sistem hatları ön/kesin projeleri ve fizibilite etütlerinin hangi kriterlere göre yapılacağı aktarılmaktadır. 5

BÖLÜM 1. ULAŞIM PLANLAMA ÇALIŞMALARI KAPSAMI 1.1. Tanımlar Ulaşım planlaması; Karar vericilerin gelecekteki ulaşım sistemlerinin gelişmelerine ait kararları verebilmelerine yardımcı olacak bilgileri geliştiren bir süreç, Kentsel ulaşım altyapısında mevcut durumun analiz ve değerlendirmelerinin yapıldığı, gelecek zaman (hedef yıl ve/veya yıllar) için yatırımların, düzenlemelerin ve işletme yaklaşımlarının belirlendiği, öngörülerin elde edildiği sürdürülebilir planlama yaklaşımı için bir araç veya yöntem olarak tanımlanabilir. Günümüzde, ulaşım plancıları ve mühendisleri; Ulaştırma sistemlerinin gelişimi için ayrılan kaynakların etkili ve verimli bir şekilde kullanımının planlanması, Trafik sıkışıklığı ve ulaşım talebinin yönetilmesi, Tür ve güzergâh seçimine etkiyen faktörlerin belirlenmesi, Toplu taşıma öncelik verilmesi, Kullanıcılar için konforlu ve güvenli sistemlerin oluşturulması, Gürültü ve hava kirliliğinin azaltılmasına Toplu Taşımada optimizasyonun yapılmasına Türler arası entegrasyonun akılcı ve uygulanabilir olmasına yönelik çalışmalar yapmaktadırlar. Türkiye de yapılan Ulaşım Planlama Çalışmaları 3 ana başlık altında toplanabilir: 1- Ulaşım Ana Planı Hazırlanması 2- Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projelerinin Hazırlanması 3- Raylı Sistem/Metrobüs/Kablolu Sistem Hatları Ön/Kesin Projeleri ve Fizibilite Etütlerinin Hazırlanması Ulaşım Ana Planı Çalışması, kent içi ulaşımın, Nazım İmar Planı kararları kapsamında yer alan strateji ve gelişme önerileri çerçevesinde yeniden çözümlenmesi, ulaşım ve trafik altyapısı ve işletmeciliğinin yeniden düzenlenmesi, toplu ulaşım sistemlerine öncelik verilerek, kentte günümüzde yaşanan ve gelecekte oluşması beklenen ulaşım sorunlarının uzun vadeli yaklaşımlar ile çözümüne yönelik geliştirilen planlama karar ve ilkelerinin bütünü kapsamaktadır. Ulaşım Ana Planlarının hazırlanma çalışmaları kapsamında detaylı anket, sayım vb saha araştırmaları, ulaşım talep tahmin modellerinin hazırlanması ve alternatifli planlama çalışmalarının yer aldığından teknik olarak uzun ve ağır süreçler içermektedir. Bu nedenle söz konusu çalışmaların belirtilen nitelikte hazırlanması için öncelikle 250.000 nüfus üzerindeki belediye ve büyükşehir belediyelerin yapması daha faydalı ve verimli olacaktır. 100.000 üzeri ve 250.000 altındaki belediyelerin daha öncelikli olarak kısa vadeli planlama 6

çalışmalarını yapması hem ekonomik hem zaman hem de teknik olarak daha verimli bir uygulama yöntemi olacaktır. Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri, kentin ulaşım ve trafik sistemindeki mevcut sorunların ve yetersizliklerin ortadan kaldırılması ve mevcut kapasitelerin daha etkin ve verimli kullanılmasına yönelik kısa vadeli çözüm önerilerini içeren ulaşım ve trafik düzenleme önerilerini içermektedir. Bu çalışmalar ulaşım ana planı çalışmalarına göre daha hızlı yapılan ve doğrudan uygulama geçebilecek kısa vadeli çözümleri içeren bir kapsamdadırlar. Öncelikle nüfusu 250.000 altındaki belediyelerde böyle bir çalışmanın yapılması, daha sonraki dönemlerde yapılacak ulaşım ana planı çalışmalarının başarıya ulaşması açısından daha verimli olacaktır. Ancak bu çalışmalar Ulaşım Ana Planı çalışmalarına alternatif olmayıp başlangıç için atılması gereken adımları belirleme amaçlı çalışmalardır. Kentiçi Raylı Sistem/Metrobüs/Kablolu Sistem Hatları Ön/Kesin Projeleri ve Fizibilite Etütleri, Ulaşım Ana Planı nda toplu taşıma planlaması kapsamında önerilen Raylı Sistem, Metrobüs, ya da Kablolu Sistem Hatlarının olması durumundan, Ulaşım Ana Planlarının onaylanması sonrasında Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğünün yayınladığı tasarım kriterlerine göre hazırlanacak projelendirme ve mali ekonomik açıdan uygulanabilirliğinin değerlendirilmesi çalışmalarıdır. Şekil 1. Kentiçi Raylı Sistemlerin Planlamadan Uygulamaya Geçiş Süreci Kaynak: ÖNCÜ, E. (2007). Kentiçi Ulaşımda Karar Süreçleri ve Karar Ölçütleri. İMO İstanbul Bülten, sayı 92. İstanbul. 1.2. Kurumsal Organizasyon 6360 sayılı yasa ile yeni büyükşehir belediyeleri kurulmakta daha önemlisi bütün büyükşehirlerin sınırları il mülki sınırları olacak şekilde genişletilmektedir. Bu gelişme ile birlikte büyükşehir belediyeleri il sınırı içindeki tüm nüfusun ulaşımından sorumlu hale 7

gelecektir. Bunun dışında tüm kentlerde nüfus, otomobil sahipliliği ve hareketlilik oranı hızla artmaktadır. Bu nedenle trafik yönetimi, denetimi ve ulaşım planlaması ve koordinasyonu konusunda acil önlemler alınmasını zorunlu kılmaktadır. Oysa ülkemizdeki birçok belediyede bulunan ulaşım birimleri nitelik ve nicelik açısından yetersiz biçimde yapılanmış ve kentlerin artan ulaşım sorunları karşısında yeterli ve etkin hizmet verebilecek düzeyde değildir. Bu gelişmelerle belediyelerde trafik ve ulaşım sistemlerinin yönetim birimlerinin kurumsal yapısı ile ilgili konu daha önem kazanmıştır. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu, gerekse 5393 sayılı Belediyeler Kanunu Belediyelerinin ulaşımla ilgili kurumsal yapılanmasının nasıl olacağı konusunda bir düzenleme getirmemiştir. Sadece 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu UKOME nin sekretarya görevlerini yerine getirmekle görevlendirmiştir. Büyükşehir Belediyelerinde UKOME ile birlikte ulaşımı yönetecek başka birimleri de içeren daha kapsamlı kurumsal yapıya ihtiyaç vardır. Büyükşehir Belediyesi kapsamı dışındaki belediyelerde ise her kentin kendi belirlediği ve çok değişken idari yapılara rastlanmaktadır. Belediyeler mevcut ve gelecekte trafik ve ulaşım sistemini yönetecek, ulaşım planını hazırlayacak ve yürütecek bir kurumsal yapıyı hayata geçirmek zorundadırlar. 1.2.1. Belediyelerin Ulaşımla İlgili Organizasyon Modeli Bu kurumsal yapı; belediye (Büyükşehir) sınırları içindeki tüm ulaşım sistemlerini kapsayan Ulaşım Ana Planını hazırlamak, ulaşımda görev alan işletmelerin bir bütünlük içinde ve entegre şekilde çalışmasını sağlayacak nitelikte olmalıdır. Planlama Fonksiyonu; Orta ve uzun vadeli geleceğe yönelik olarak kentin ulaşım sisteminin gelişme çalışmasına yön vermek üzere yapılan sistematik çalışmaların tümünü kapsayan planlama fonksiyonu aşağıdaki unsurları içermelidir. 1. Kentin Ulaşım Hedeflerini Belirlemek 2. Bu hedefler, ulaşım sistemleri ile arazi kullanımı arasındaki etkileşimi göz önüne alarak kentin sosyal ve ekonomik gelişmesinin şekillendirildiği imar planlaması ile uyum içinde olacak biçimde Belediyenin imar yetkilerinin katılımıyla oluşturulmalıdır. Ulaşım talebine cevap vermenin ötesinde, kentin imar planlarında öngörülen arzu edilir bir şekilde gelişmesinde ulaşım sistemlerinin güçlü bir etken olarak kullanılması düşünülmelidir. Ayrıca tersi bir şekilde, ulaşım altyapısının verimli ve ekonomik olarak planlanabilmesine yönelik olarak imar planlama çalışmalarına yön vermek hedeflenmelidir. 3. Hedefler Doğrultusunda Sistem geliştirme Planları Hazırlamak 4. İmar planlarının projeksiyon yılının ihtiyaçlarını karşılayan metropol ulaşım sistem planını hazırlamak bu kurumun ilk çalışmalarından birisi olmalıdır. 5. Bütüncül Ulaşım Sistemi Yatırım Programı Hazırlamak 8

Etüt Proje Fonksiyonu; 1. Kent içi trafik düzenlemelerini (kavşak- koridor tasarımları) hazırlamak 2. Tahsisli otobüs yolu oluşturmak, 3. Genel trafik dolaşım şeması düzenlemek, 4. Otopark, yaya bölgesi, bisiklet yolu konularında politika oluşturmak ve uygulama projeleri hazırlamak İşletme Fonksiyonu; 1. İşletme Programının Hazırlanması 2. Günlük işletmenin Sevk ve İdaresi (Hareket) 3. İşletme Denetimi 1.3. İdari ve Yasal Mevzuatlar Ulaşım Ana Planının yapımının kent ulaşımı açısından önemi ulusal politikalara yansımış ve bazı yasal düzenlemelerle zorunlun hale gelmiştir. Ulusal politikalarla yasal düzenlemelerin bir kısmı aşağıya çıkarılmıştır. Dokuzuncu Kalkınma Planı nın Kentiçi Ulaşım başlığı altında; 444. Toplumun tüm kesimlerine eşit fırsatlar sunan, katılımcı, kamu yararını gözeten, yurtiçi kaynakların kullanımına özen göstererek dışa bağımlılığı en aza indiren, çevreye duyarlı, ekonomik açıdan verimli, güvenli ve sürekli yaya hareketinin sağlanmasını esas alan kentiçi ulaşım planlaması yapılacaktır. Arazi kullanım kararlarının her ölçekte ulaşım etkileri ile birlikte değerlendirilmesi ve her ölçeğin gerektirdiği kentiçi ulaşım planlarının hazırlanması sağlanacaktır. Sekizinci Kalkınma Planı nın Ulaştırma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Kentiçi Ulaşım Alt Komisyonu Raporu nda; Kentiçi Ulaşımda Yetki ve Sorumluluk Paylaşımı başlığı altında; Belediyeler kendi sınırları içinde imar planlaması ve ulaşım planlaması çalışmalarını yürütmekle ve uygulamakla sorumludur. Dolayısıyla belediyeler bu iki planlama kriter ve süreçleri arasında eşgüdümü ve ulaşım ana planının imar planına uygunluğunu sağlama sorumluluğunu da taşımaktadır. ifadeleri yer almaktadır. 10. Ulaşım Şurası Kent İçi Çalışma Grubu Raporunun Kentiçi Ulaşım Planlaması Sorunlar, Stratejiler ve Eylemler bölümünde, Kentlerde sürdürülebilir ulaşım planlama yaklaşımlarının uygulanmaması sorun olarak tanımlanmış ve stratejiler başlığında Ulaşım Ana Plan (UAP) yapım zorunluluğunun getirilmesi, eylemler başlığında ise Nüfusu 100.000 ve daha büyük her kent için ulaşım ana planı yapılacak ve beş yılda bir güncellenecektir. ifadelerine yer verilmiştir. 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununun 7. maddesi ile bu hususta açık yasal düzenleme yapılmıştır. 9

"Madde 7- büyükşehir belediyesinin görev, yetki ve sorumlulukları şunlardır: f) Büyükşehir ulaşım ana planını yapmak veya yaptırmak ve uygulamak; ulaşım ve toplu taşıma hizmetlerini plânlamak ve koordinasyonu sağlamak; kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmek." Büyükşehir belediyesinin görevleri arasındadır. Diğer yandan da 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanununa dayanılarak 09.06.2008 tarih ve 26901 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Ulaşımda Enerji Verimliliğinin Artırılmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte de bu konuda düzenlemelere yer verilmiştir. Yönetmeliğin Kentsel ulaşım planları başlığı altında; Madde 10 (1) Büyükşehir belediyeleri ve büyükşehir belediyesi sınırları dışındaki belediyelerden Nüfusu yüz binin üzerinde olanlar ulaşım ana planı hazırlarlar. Bu planlar on beş yıllık süreler için yapılır ve her beş yılda bir yenilenir. Şehir planları ile sürdürülebilir kentsel ulaşım planları birlikte ele alınır." denilmektedir. Bu madde ile planlamanın esaslarına ve konularına da kısa bir bakış ortaya konulmuştur. " (2) Kentsel ulaşım planlaması sırasında ilgili kurum/kuruluşların görüşleri alınarak, çevre otoyolları ve Raylı sistem çalışmalarına öncelik veren, yerleşim alanlarının yer seçimi ve bu alanların birbiri ile olan Ulaşımlarını sağlayan üst ölçekli planlar yapılır. (3) Kent içinde yetersiz kalan yollarda sıkışan trafiği rahatlatmak üzere; yol genişletmesi, kavşak Düzenlemesi ve otopark kurulması gibi önlemler alınır. (4) Yeni açılan yolların çevre otoyollarına bağlantısı KGM'nin uygun görüşü alınarak yapılır. (5) Kentsel ulaşım planları yapılırken toplu taşımayı teşvik etmek amacıyla raylı sistem yatırımı artırılır. (6) Kent ulaşımında enerji verimliliğinin artırılması ve yakıt tüketiminin düşürülmesi için trafiğin güvenli ve akıcı olması sağlanır. (7) Belediyeler; kent içi ulaşım güzergâhlarının belirlenmesinde trafik akışındaki yakıt sarfiyatını öncelikle göz önünde bulundurur. Topografik yapısı uygun güzergâhlara bisiklet yolları ve bisiklet park alanları yapar." şeklinde düzenlenmiştir. 5393 sayılı Belediyeler Kanununun belediyenin görev ve sorumluluklarını belirleyen 14. maddesi a) İmar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı; coğrafî ve kent bilgi sistemleri; çevre ve çevre sağlığı, temizlik ve katı atık; zabıta, itfaiye, acil yardım, kurtarma ve ambulans; şehir içi trafik; defin ve mezarlıklar; ağaçlandırma, park ve yeşil alanlar; konut; kültür ve sanat, turizm ve tanıtım, gençlik ve spor; sosyal hizmet ve yardım, nikâh, meslek ve 10

beceri kazandırma; ekonomi ve ticaretin geliştirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptırır. ifadelerini içermektedir. 655 Sayılı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğünün görevlerini belirleyen 15. Maddede; c) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idareleri, gerçek ve tüzel kişilerce yaptırılacak (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapılarının proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak. ç) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler, il özel idarelerinin metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemi kurma taleplerini değerlendirmek ve uygun olanlarını Bakanlar Kurulunun iznine sunmak. d) Kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler ve il özel idareleri tarafından yaptırılacak metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin proje ve şartnamelerini incelemek veya incelettirmek ve onaylamak. e) (a) bendinde yazılı ulaştırma altyapıları ile metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin standartlarını ve bunlarla ilgili birim fiyatları belirlemek. f) Bakanlar Kurulunca yapımının üstlenilmesine karar verilen metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemleri ve bunlarla ilgili tesislerin ilgili kuruluşlarla işbirliği yaparak plan, proje ve programlarını hazırlamak, hazırlatmak, incelemek, incelettirmek ve bunları yapmak veya yaptırmak. (2) Birinci fıkranın (f) bendi kapsamındaki metro ve şehir içi raylı ulaşım sistemlerinin Bakanlıkça yapımının tamamlanmasından sonra, Bakanlık bağlı, ilgili veya ilişkili kuruluşları dışında bir kuruluşa mülkiyetinin maliyet bedeli üzerinden devri Hazine Müsteşarlığının uygun görüşü alınarak düzenlenecek protokoller ile gerçekleştirilir. Devralan kuruluş, merkezi yönetim bütçesinden karşılanan proje maliyetlerinin ifa edildiği tarihe kadar, devredilen projeden sağlanan tüm brüt gelirleri Hazine Müsteşarlığınca belirlenen hesaba aktarır. Bu hasılatın protokolle tespit edilen oran esas alınarak belirlenen tutarı, hesabın bulunduğu banka tarafından Hazine Müsteşarlığı hesaplarına aktarılır. Söz konusu oranı belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. Devralan kuruluşun belediye bağlı idaresi, belediye bağlı idaresinin ve/veya belediyenin sermayesinin %50 sinden fazlasına sahip olduğu şirket olması halinde ve herhangi bir sebeple faaliyetlerinin sonlandırılması halinde, bu fıkra kapsamında ilgili kuruluş tarafından yerine getirilmesi gereken tüm yükümlülükler ilgili belediye tarafından üstlenilmiş sayılır. denmektedir. 11

BÖLÜM 2. ULAŞIM ANA PLANI ÇALIŞMASI 2.1. Ulaşım Ana Planı Tanımı Ulaşım Ana Planı; metodolojik bir süreç izleyen ve matematiksel yöntemler ile talep tahmin modellerinin kurulumunu amaçlayan, kentlerin 15-20 yıllık (veya imar planları projeksiyon yılı) hedefler doğrultusunda kapsamlı bir çalışmadır. Bir kentte gerek araçlar ile gerekse yaya olarak bir yerden bir yere hızlı ve güvenli bir şekilde ulaşmak, mevcutta var olan sorun ve darboğazları çözüme kavuşturmak, şehrin fiziksel ve kültürel olarak gelişmesine ulaşım ve trafik şartlarını da sağlıklı ve verimli bir şekilde entegre etmek maksadı ile yapılan stratejik seviyedeki çalışmaların bütününe Ulaşım Ana Planı denmektedir. Ulaşım Ana Planı, stratejik planlama düzeyini belirler. Ulaşım Ana Planının temel fonksiyonu, gerekli olan planlama konseptlerini ve tedbirleri tanımlamak ve bu konuyla bağlantılı olarak bugün ve gelecekte çevreyi ve kaynakları koruyacak şekilde, sosyal açıdan kabul edilebilir biçimde, şehrin imkânlarına ve gelecekte göstereceği gelişime göre uygun ve ekonomik olarak insanların, mal ve hizmetlerin ulaşım ve ulaştırmalarını sağlamak için en uygun olan temel çerçeveleri tarif etmektir. Ulaşım Ana Planı, gerçekleştirme açısından ulaşım yatırımlarının talep tahmin verileri ışığında öncelikleri tespit etmelidir ve söz konusu uygulamaların adım adım en etkili biçimde gerçekleştirilebilmesini sağlayan bir uygulama stratejisi tavsiye etmelidir. Bu anlamda, Ulaşım Ana Planı, bağlayıcı etkisi yüksek olan stratejik bir planlama kılavuzudur. 2.2. Ulaşım Ana Planının Amacı Kentlerde hızla artan nüfus, işgücü, artan araç sahipliği, kentsel kullanım alanlarının genişlemesi ve çeşitlenmesi gibi etkenler, günümüzde önemli bir sorun olan kentiçi ulaşımın çevre, enerji, sürdürülebilirlik, sosyal denge gibi konular dikkate alınarak bilimsel yöntemlerle çözümlenmesi ve düzenlenmesini gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede kentiçi ulaşımının, saptanan hedef yıllara göre; kentin üst ve alt ölçekli plan kararları ve merkezi idareye bağlı kurumların yatırım programları dikkate alınarak ve eş güdüm içerisinde analiz edilmesi, düzenlenmesi, toplutaşım sistemlerine ve yaya/bisiklet gibi çevre dostu ulaşım biçimlerine öncelik verilerek ulaşım ve trafik sorunlarına çözümler getirilmesi ve buna paralel olarak; toplutaşım ve ara-toplutaşım türlerinin entegrasyonu ile bunların durak ve terminal alanlarının düzenlenmesi, özel ulaşım dahil çeşitli ulaşım türlerinin birbirleri ile rekabet etmeyecek ve birbirini tamamlayacak şekilde işletilebilmesi için bir bütün olarak planlanması ve işletilmesini hedeflemelidir. Kentlerin insanlar için olduğu gerçeğinden yola çıkarak kentsel ulaştırmada araçların değil insanların ve yüklerin taşınmasında hareket özgürlüğünü sağlamak ve kentsel etkinliklere erişimlerini kolaylaştırmak; yaya ve bisiklet ulaşımını geliştirmek ve özellikle kent merkezinde otomobil kullanımını azaltmak stratejik hedefler arasında olmalıdır. Belediyelerin uzun vadeli ulaşım planlamaları noktasında, görev ve sorumlulukları çerçevesinde; hedef yıllar içinde arazi kullanım ve nüfus yapısına bağlı olarak, ekonomik açıdan düşük maliyetli ve kentin planlı gelişimine katkı veren; ekolojik açıdan çevreye verdiği zararı minimuma indiren; toplumsal açıdan sosyal eşitlik ilkesine bağlı, kentin tarihi ve 12

kültürel kimliği ile uyumlu, erişilebilirlik, konfor, güvenlik, güvenilirlik gibi nitelikleri içeren, sürdürülebilir bir ulaştırma sisteminin kurulması ile kentte yaşayanların ulaşım taleplerinin karşılanması amaçlanmalıdır. Ulaşım ve Trafik alanında sürdürülebilir bir iyileştirme için yapılacak olan çalışmalara ve kentsel kalitenin oluşturulmasına belirleyici bir şekilde katkı sağlamak, Ulaşım Ana Planının en önemli görevidir. Bu gerekliliklerin yerine getirilmesi için, ulaşım planlaması sadece bugünkü ve gelecekteki ulaşım talebine odaklanmamalıdır. Modern bir ulaşım planlama süreci, çok türlü, bütünleşik, kapsamlı, etki esaslı, sonuç elde etmeye açık ve iletişimsel olarak tasarlanmalıdır. 2.3. Kapsam 2.3.1. Çalışmanın Kapsamı Ulaşım Ana Planı, toplanacak mevcut ve yeni bilgilerden yararlanılarak mevcut yapıdaki sorunlar ve yetersizliklerin tanımlanarak uzun dönemli talep tahmin sonuçları doğrultusunda önerilerin geliştirilmesi çalışmasıdır. "Stratejik" planlama aracı olarak bir Ulaşım Ana Planının mevcut olmasına istinaden, münferit tedbirlerin detaylı olarak hazırlanması, belirli teknik ürünlerin seçilmesi gibi konular ulaşım ana planının görev kapsamında değildir. Müteakip projelendirme aşamaları (örneğin, fizibilite araştırmaları, ön proje, uygulamaya yönelik proje) gerektiğinde Ana Plan sonrasında mutlak surette yapılmalıdır. Ulaşım Ana Planında incelenmiş olan planlama senaryoları, fayda etkileri açısından değerlendirilecektir; öyle ki, bu karşılaştırma esas alınarak, tedbirlerle ilgili bir öncelik sıralaması yapılabilecektir. Tedbirleri uygulama planında (İngilizcesi: Implementation Plan) münferit tedbirler gerçekleştirme önceliği açısından kısa, orta ve uzun vadeli tedbirler olarak sınıflandırılacaktır ve bu şekilde tedbirlerin kademeli olarak uygulamaya konulması ile ilgili olarak, bütün gerçekleştirme aşamalarında mümkün olan en büyük etkinliği sağlayan bir konsept geliştirilecektir. Yerleşim birimlerindeki ulaşım, trafik ve toplu taşıma hizmetlerinin bir bütün olarak yeniden düzenlenmesi için kısa, orta ve uzun dönemli ulaşım politika ve stratejilerinin belirlenmesi, Trafik sıkışıklıklarının ve kapasite darboğazlarının tanımlanarak, yaşanan sorunlarla ilgili kısa ve orta vadede ulaşım talep yönetimi, uzun vadede ise ulaşım planlama önerileri ve projelerinin geliştirilmesi, Hazırlanan bu planlama önlemlerin uygulanmasında sürekliliğin sağlanması amacıyla belediyelerin bünyesindeki ulaşım, trafik ve toplu taşıma ile ilgili yapılanma ihtiyaçlarının belirlenerek, gerekli düzenlemelerin yapılması, Yolculuk kestirim modeli kullanılarak belirlenen talep tahminlerine dayalı olarak oluşturulan Ulaşım Ana Planı kapsamında çalışma alanı içerisindeki ulaşım ve toplu taşıma sisteminin bir bütün olarak kısa, orta ve uzun vadeli planlama kararları doğrultusunda yeniden yapılandırılması, Kısa, orta ve uzun vadeli öneriler geliştirilirken kentlerin nazım imar planlarının 13

öngördüğü kentsel gelişme stratejileri çerçevesinde kentin gelecekte oluşması istenen ulaşım ve trafik sisteminin temel kararlarının belirlenmesi, Ulaşım Ana Planı ile bu kararların hayata geçirilebilmesi için gerekli ulaşım yatırımları ve bunların önceliklerini, ulaşım ve trafik sisteminin işletme ve yönetim politika ve ilkelerini, hedef yılı/yılları itibariyle orta ve uzun vadede oluşması beklenen yolculuk taleplerinin toplu taşıma ağırlıklı bir ulaşım sistemi ile karşılanabilmesinin sağlanması hususları amaçlanmalıdır. Arazi kullanım planları ile ulaştırma arasındaki ilişkileri iyi anlayarak ve kentin gelecekteki arazi kullanım yapısını doğru planlayarak gelecekteki ulaşım talepleri azaltılmalı/dengelenmeli, diğer bir deyimle birçok ulaşım sorununun ortaya çıkması önlenebilmelidir. Ulaşım Ana Planlarının Belediyelerin birimleri tarafından işletilebilmeli, güncellenebilmeli ve aktif olarak kentin her türlü ulaşım çalışmalarında aktif kullanımının sağlanacağı bir yapının oluşturulması ve bilgi transferinin sağlanabilmesi amaçlanmalıdır. 2.3.2. Çalışma Alanı Son yapılan yasal düzenlemeler ile büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırlara genişlemiştir. [5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu Madde 5- (değişik: 12/11/2012-6360/6 md.) Büyükşehir belediyelerinin sınırları, il mülki sınırlarıdır.] Dolayısıyla Ulaşım Ana Planı kapsamı Büyükşehirlerde bütün il mülki hudutlarını kapsayacak şekilde diğer (nüfusu 100.000 aşan diğer belediyelerde ) belediyelerde ise belediye sınırlarını ve mücavir alanını kapsamalıdır. İl sınırları genişlemeden önce yapılmış olan Ulaşım Ana Planları; Revize edilebilir (örneğin 1-2 yıl içinde yapılabilir), Yeniden yapılabilir ( örneğin 2-3 yıl içinde yapılabilir), Plan hedef yılı sonuna kadar mevcut plan geçerli sayılabilir. 2.4. Ulaşım Ana Planı Kısa-Orta-Uzun Hedef Yılları Hazırlanacak Ulaşım Ana Planı, mevcut ve gelecek kentiçi ve yakın çevre ulaşım sorunlarına kısa, orta, uzun vadede, akılcı ve uygulanabilir çözüm bulma amacıyla nazım imar planı hedef yılı baz alınarak oluşturulacak ve kent nazım imar planına uyumlu ulaşım gelişmelerini yönlendirecek, uzun dönemli ulaşım yatırımlarını, politikalarını, plan ve projelerini kapsayan ulaşım sistemini ortaya koyacak şekilde (15-20) yıl olarak belirlenmelidir. Yeni Büyükşehir olmuş belediyeler veya daha önce ulaşım planlama ve projelendirmesine yönelik hiç çalışma yapmamış belediyeler öncelikle Acil Eylem Ulaşım ve Trafik İyileştirme Plan, Etüt ve Projeleri çalışmaları yaptırmaları daha faydalı olacaktır. Bu çalışmalar iyi bir ulaşım ana planının hazırlanmasına yönelik bir altlık ve kurumsal yapılanma sağlayacaktır. Ulaşım Ana Planının içeriğinin güvenilir olması ve zaman içerisinde değişen yönetim kadroları nedeniyle kısa vadede değiştirilmemesi son derece önemlidir. Bu 14

kapsamda gerekli teknik ekiplerin yetiştirilmesi sağlanmalı ve AYGM mevzuatı doğrultusunda da Ulaşım Ana Planı, yaklaşık 5 yıllık zaman aralıklarıyla mutlak surette güncellenmelidir. 2.5. Ulaşım Ana Planı Onay Süreçleri Ulaşım Ana Planı; En başta Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Altyapı Yatırımları Genel Müdürlüğü (AYGM) nce onaylanır. AYGM onayı sonrasında Büyükşehir Belediyelerinde UKOME (Ulaşım Koordinasyon Merkezi) ve Belediye meclisinde Büyükşehir belediyesi olmayan yerel yönetimlerinde ise Belediye Meclisinde onaylanarak yürürlüğe girer. Projelerin yatırımı için dış finansman temin edilebilmesinin ön koşulu, projenin Kalkınma Bakanlığı tarafından yayımlanan Yıllık Yatırım Programında dış kredili proje olarak yer almasıdır. Bu çerçevede, Hazine Müsteşarlığı aracılığıyla yapılan dış finansman başvurularında Kalkınma Bakanlığı nın görüşü alınır. 2.6. Hazırlık Çalışmaları 2.6.1. İhale Dokümanlarının Hazırlanması Ulaşım Ana Planın hazırlanmasına yönelik alınacak hizmet işine ilişkin olarak Kamu İhale Kanunu ilgili ve yönetmelikleri doğrultusunda gerekli hazırlıkların yapılmasına dikkat edilmelidir. Kanun kapsamında tanımlanan Danışmanlık Hizmet Alım yöntemi, bu tür teknik niteliği çok yüksek çalışmalar için uygun Danışman Firmanın seçimi konusunda çok yararlı usullere sahiptir. Bu kapsam teknik seçim kriterlerin belirlenmesi konusunda detaylı bir hazırlığın yapılması şarttır. 2.6.2. İş Programı Ulaşım Ana Planı Hazırlanması İşi kapsamında çalışmanın aşamaları ayrı İş Paketleri olarak tanımlanmalıdır. Tanımlanan İş Paketleri birbirinin devamı niteliğinde olup, birbirine bağlı olan işlerdir. Yüklenici tarafından teslim edilen bir İş Paketi, İdare tarafından değerlendirip, onayladıktan sonra, bir sonraki iş paketine ait çalışmalara başlanması gerekmektedir. Bu süreç, işin doğru ve eksiksiz yürütülmesi açısından önem arz etmektedir. İdareler, bu konuda hassasiyet göstermeli ve konu ile ilgili hükümlere Teknik Şartnamede yer verilmelidir. Tablo 1. Ulaşım Ana Planı Paketleri Örnek Ulaşım Ana Planı Hazırlanması İşi Paketleri Paket-1: Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-2: Yeni Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Raporu Paket-3: Ulaşım Talep Tahmin Modeli Kurulması ve Kalibrasyonu 15

Paket-4: Hedef Yılı Projeksiyonları ve Hedef Yılı Yapısındaki Darboğazların Belirlenmesi Paket-5: Alternatiflerin Geliştirilmesi ve Modelde Test Edilmesi Paket-6: Seçilen Alternatifin Ulaşım Ana Planı Olarak Hazırlanması 2.6.3. Teknik Donanım Ulaşım Ana Planı çalışmasının başından sonuna kadar özellikle de en önemli teknik çalışmalarının bulunduğu Model Kalibrasyonu ve Alternatif Senaryoların Oluşturulması aşamalarında kullanılmak üzere idarenin yeterli sayıda modelleme yazılımını temin etmesi gerekmektedir. Modelleme yazılımları hem plan yapım sürecinde hem de planın uygulama işletilmesi sürecinde zorunlu olarak var olması gereken teknik donanımlardır. Ancak bu yazılımların alınmasının dışında aktif kullanacak ekibin yetiştirilmesine yönelik eğitim ve seminer faaliyetleri Ana Plan çalışması kapsamında tanımlanmalıdır. 2.6.4. Proje Kontrol Ekibi Ulaşım Ana Planı çalışması teknik bir çalışmadır. Bu nedenle proje kontrol ekibinin konu ile ilgili teknik personellerden oluşması gerekmektedir. Çalışmada farklı idari birimlerden personellerin görev alması gerek veri temininde gerekse planlama sürecinde projenin devamlılığını sağlayacak önemli bir konudur. Bu kapsamda, sürece ulaşım planlama biriminin haricinde imar/şehircilik/planlama ve kent bilgi sistemi (varsa), toplu taşıma birimlerinden de teknik personellerin katılımı sağlanmalıdır. Ulaşım Ana Planı teknik bir çalışmadır ancak karar verme süreci idarenin üst düzeyinde tartışmalar gerektirir. Bu nedenle çalışmanın başından sonuna kadar karar verici üst düzey yöneticilerin bilgilendirilmesi ve sürece dahil edilmesi gereklidir. İlgili Birim kapsamında mutlak surette ayrı ekip oluşturularak söz konusu çalışmaların sağlıklı kontrolünün sağlanması amaçlanmalıdır. Bu ekip aynı zamanda planın devam eden süreçte işletme ve güncelleme çalışmalarını da yürütecektir. 2.7. Ulaşım Ana Planının Yapım Aşamaları Ulaşım ana planı çalışmaları kapsamında yapılması gereken iş kalemleri aşağıda belirlenmiştir. Bu çalışmaların teknik detayları açık ve net olarak ilgili dokümanlarda tanımlanmalıdır. Ulaşım Ana Planı çalışması genelde yedi temel aşamada ele alınmaktadır. 1- Mevcut bilgilerin toplanması ve değerlendirilmesi 2- Yeni bilgilerin toplanması ve değerlendirilmesi 3- Ulaşım talep tahmin modeli kalibrasyonu ve validasyonu 4- Hedef yılı girdileri tahmini (hedef yılı projeksiyonları) 5- Yetersizlik Analizi: Toplanan bilgiler ve kalibre edilen modeller kullanılarak mevcut ve hedef yılı yapısındaki sorunların ve darboğazların belirlenmesi 6- Alternatif toplu taşıma yol ağı-tür planlarının geliştirilmesi ve ulaşım modeliyle test edilmesi 7- Seçilen alternatifin Ulaşım Ana Planı olarak hazırlanması: Ulaşım ana planı önerilerinin ve projelerinin stratejik ölçekte tanımlanması ve programlanması 16

Şekil 2. Ulaşım Ana Planı Çalışmasının Akış Şeması Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Altyapı Bilgileri İşletme Bilgileri Yeni Bilgilerin Toplanması Trafik Sayımları Konut Anketleri Yolculuk Talep Tahmin Modeli Kurulması ve Kalibrasyonu Hedef Yılı Girdileri Tahmini Sosyal Yapı Demografik Yapı Mali Bilgiler Diğer Anketler Arazi Kullanımı Darboğazlar Şebeke Bilgileri Ekonomik Yapı Kısa ve Orta Dönem Acil Eylem Proje ve Önerileri Hazırlanması Otobüs İşletmeciliği Ara Toplutaşım Geliştirilmesi Trafik düzenlemeleri Otoparklar Bisiklet Ulaşımı Yaya Ulaşımı Kentiçi Yük Taşımaları Kentlerarası Ulaşım Terminalleri Çevre Yerleşmeler Otobüsleri Kurumsal ve İdari Yapılanma Mevcut Yapıdaki Darboğazların Belirlenmesi Hedef Yılı Yapısındaki Darboğazların Belirlenmesi Alternatiflerin Geliştirilmesi ve Modelde Test Edilmesi Seçilen Alternatifin Ulaşım Ana Planı Olarak Hazırlanması Öncelikli Raylı Sistem Hattı Avan Projesinin Hazırlanması Öncelikli Raylı Sistem Hattı Fizibilite Etüdünün Hazırlanması Kaynak: Bursa Büyükşehir Alanı Kentiçi Ve Yakın Çevre Ulaşım Ana Planı Yapılması İşi Teknik Şartnamesi 17

2.7.1. Mevcut Bilgilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi Bu iş kapsamında, çeşitli resmi ve özel kurumlarda mevcut olan bilgiler toplanır ve bu bilgiler değerlendirilerek, eksiklikleri ve tutarsızlıkları, güncelleştirilmesi gerekenler belirlenir. Bu iş tanımı çerçevesinde kentin bölge içindeki yerini ve farklı kentsel arazi kullanımları arasındaki ilişkileri sayısal olarak belirleyecek nitelikteki bilgiler toparlanmalıdır. Kentin geçmişteki özelliklerinin yanı sıra mevcut yapısının açıklanmasına yardımcı olacak nüfus, iş gücü, gelir dağılımı, oto sahipliliği, arazi kullanımı, gelişme eğilimleri gibi demografik, sosyoekonomik ve mekânsal veriler ile planlanan ve devam eden proje ve yatırımlara ilişkin bilgiler kamu ve özel kuruluşlardan toplanılabilecektir. Kentin ulaşım yapısını ve özelliklerini tanımlamak için gerekli olan kent içi ve kentler arası, kentle çevre yerleşmeler arası ulaşım bilgileri ilgili merkezi ve yerel kamu kuruluşlarından ve özel kesim kaynaklarından elde edilmelidir. Bu çerçevede orta ve uzun vadede kent dışı ve kent içi yük ve yolcu hareketleri, yük cinsleri, yolculuk türleri, başlangıç ve bitiş noktaları gibi bilgiler toplanmalıdır. Toplanan tüm verilerin bir araya getirilip sayısal bir veritabanına işlenmesi gerekmektedir. Veritabanına işlenen sayısal veriler, kendi içlerinde karşılaştırmalarının yapılması tutarsızlıklar veya eksiklikler tespit edilmelidir. Tüm bu veriler bir rapor ile değerlendirmeli ve analiz edilmelidir. Veri teminine ilişkin görüşme ve/veya yazışma yapılabilecek kurumlar şu şekilde olabilir; - Belediyeye ait birimler - Valiliğe ait birimler, - Merkezi İdareye ait birimler, - İlgili Sivil Toplu Örgütleri (Odalar, Dernekler vb) Tablo 2. Mevcut Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı Kentin Genel Yapısı Karayolu Ulaşımı Belediye Otobüs Kentin mevcut arazi kullanım yapısı Ulaşım ve trafik talep düzeylerini ve düzenini etkileyen fiziki, sosyal ve demografik özellikler (merkez alanları, sanayi, depolama, okullar, çalışan sayıları gibi) Trafik dolaşım şeması (yolların tek ve çift yönlü trafik için kullanımları, yol kademelenmesi), mevcut trafik hacim bilgileri, trafiğin davranış özellikleri, yolların kapasite kullanım oranları, kapasiteyi olumsuz etkileyen noktalar, darboğazlar ve uygulamaların tespit edilmesi, Yol altyapı ve işaretleme envanterleri (yol geometrik özellikleri, yatay ve dikey işaretleme ve yol yüzeyi kullanımı, alt yapı özellikleri) Trafik işaretleme özellikleri (sinyal sistemi özellikleri, diğer kontrol ekipmanları ve uygulamaları, kamera, dedektör gibi tesisler, trafik polisi ve trafik zabıtasının uygulamaları) Belediyenin yol alt yapı ve işletme sistemleri (işaretleme, sinyalizasyon gibi) yapımı, bakım, onarım ve işletme konularındaki yapılanması, kadrolaşması, teçhizatlanması, eğitim, planlama, işletme uygulamaları, büyükşehir ve ilçe belediyeleri arasındaki görev dağılımı Kentteki taşıt sahipliliği düzeyi ve gelişimi Yasal ve idari yapılanma (işletme hakkı, satın alma ve personel alımı, personel ücretleri ve taşıma bedellerinin belirlenme yetki ve yöntemleri, kadrolar vb.) 18

İşletmesi Çevre Yerleşimlerin Toplutaşım Servisleri Şehirlerarası Terminaller Kent İçi Yük Taşımaları Ara Toplutaşım İşletmeciliği Bisiklet ve Alt Yapısı Yaya Ulaşımı Personel, uzmanlık, ücret ve eğitim durumu Hat yapısı ve güzergâhlar, duraklar ve diğer işletme alt yapısı (hatların ve seferlerin dağılımları, güzergâh özellikleri, hareket noktaları, toplu taşımaya ayrılmış yol ve şeritler, vb.) İşletme özellikleri (gün içindeki sefer sayıları, sefer türleri-ring, öğrenci servisi gibi, yolcu yoğunlukları, hatlarda ve seferlerde yolcu indi-bindi oranları, seferlere verilen araç özellikleri, doluluk oranları, duraklardaki sıkışıklar, sefer programlarına uyum, vb.) Tamir, bakım ve onarım faaliyetleri (depo ve atölyelerin kapasiteleri ve teçhizatlanması verimlilikleri, uygulamaları, arıza türleri ve oranları, araç türlerine göre sorunlar, vb.) Bilet teknolojisi ve fiyatlandırma sistemi (fiyatlandırma yaklaşımları ve bilet teknolojisinin diğer türlerle entegrasyonu, istatistiki bilgi toplanması yöntem ve uygulamaları) Filo özellikleri (filonun tarihsel gelişimi, mevcut filonun yaş, güç ve kapasite gibi özellikleri, filo verimliliği, filo geliştirme ve yenileme programları, vb.) Yolcu özellikleri, hatlara ve kent yerleşimlerine göre yolcuların sosyal ve ekonomik özellikleri, talep düzeyleri talepteki periyodik değişmeler, vb. Planlama ve performans değerlendirme kriterleri (hat ve sefer planlama, sürücü ve araç tahsisi kriterleri, hat, işletme, vb.) İşletmenin mali yapısı (gelir, giderler, muhasebe işlemleri vb.) Özelleştirme uygulamaları ve yaklaşımları (işletme, tamir bakımı ve diğer konularda özel kesimden hizmet alım uygulamaları ve sorunlar), Kent merkezi ile günlük ilişki içinde olan çevre iller, ilçeler, beldeler ve köyler arasında işletilen belediye ve özel toplutaşım (otobüs, midibüs, minibüs) taşımalarının Mevcut yapıdaki hatlar ve seferler (güzergâhları, kent içi ulaşımla ilişkileri, hizmet duplikasyonları, bütünleşme, durak ve terminal noktaları, yolcu ve talep özellikleri Araç filosu ve özellikleri (sayı büyüklükleri) Kentin diğer kentlerle ilişkisini sağlayan şehirlerarası otobüs, demiryolu, havayolu yolcu ve yük terminalleri ve taşımalarının; Tarihsel gelişimi, terminallerin kapasitesi, hizmet özellikleri, talep düzeyleri ve özellikleri Gelecekle ilgili planlar ve projeler Sefer sayıları, kentiçi karayolu bağlantı özellikleri ve kentiçi trafiğe etkileri Terminallerin ara toplu taşım ve toplu taşım türlerine bağlantıları Transit trafiğin nitelikleri, hacmi, kentiçi trafiğe etkileri Yük taşıma talebi üreten arazi kullanımlarının dağılımları ve yük taşımalarına ilişkin mevcut uygulamalar (ambarlar, trafiğin saatli kısıtlamaları, yük trafiği düzeyleri) Araç parkı, kargo taşıma faaliyetleri, kentiçi trafik içinde payları Belediyenin mevcut otobüs taşımacılığı dışında kalan tüm yolcu taşıma hareketlerine (taksi, dolmuş, minibüs, özel halk otobüsü, okul ve işyeri servislerine ilişkin bilgilerin toplanması Taksi yolcu taşımacılığı durak, park yeri ve sayıları Ara toplutaşım türleri durak, güzergâh, terminal tesisleri ve diğer toplu taşıma ilişkileri, yolculuk talepleri, hatları, sefer sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, araç sayısı ve özellikleri İşyeri ve okul servis araçlarının hatları, güzergâhları, sayıları, özellikleri, taşıma bedelleri, yolcu sayıları, araç sayıları, durak yerleri, taşıt bedeli, plaka maliyeti, vb. Bisiklet park yerleri ve diğer alt yapı düzenlemeleri (bisiklet yolu ve şeridi vb.) Bisiklet kullanıcılarının örgütlenmeleri ve etkinlikleri Bisiklete yasaklanmış yollar ve alanlar Yaya alt yapı özellikleri, yaya güvenliğini ve ulaşım koşullarını olumsuz etkileyen faktörler Yaya potansiyeli olan alanların tanımlanması Mevcut yayalaştırılmış yollar ve alanların özellikleri Yaya ulaşımına yönelik mevcut altyapı ve işaretleme envanterleri 2.7.2. Yeni Bilgi Toplanması Planlama Çalışmasının ilerdeki aşamalarında özellikle "mevcut yapının modellenmesi" ve "hedef yılı projeksiyonlarında" belirtilen işlerin gerçekleştirilmesi sırasında gerekli olacak eksik bilgilerin tamamlanması, eski bilgilerin güncelleştirilmesi ve genelde veri tabanının güvenirliğinin arttırılması ve tutarlılığının sağlanması amacıyla ulaşıma yönelik bir dizi sayım, anket ve araştırmanın yapılması gerekmektedir. Bu çalışmaların amacı kentsel yolculuk yapısının tanımlanmasına yönelik olarak nüfusun, iş gücünün, işyeri dağılımının, diğer sosyoekonomik değişkenlerin, ulaşım sistemlerinin kullanım miktarlarının (özel araç, yaya, toplu taşıma, servis vb) belirlenmesi gibi ilave bilgilerin güncel olarak toplamasıdır. 19

Toplanan eski ve yeni bilgiler ortak bir veri tabanına getirilerek işlenir, tutarlılığı ve güvenirliliği sağlanır. Eksiklikleri tamamlanmış ve güncelleştirilmiş bu bilgiler ışığında kentin ulaşım yapısı, araç ve yolcu hareketlerinin özellikleri ortaya çıkartılıp yorumlanır ve değerlendirilir. Toplanacak bu bilgiler, bunlarla sınırlı kalmamak üzere aşağıdaki bilgileri kapsayacaktır: Tablo 3. Yeni Bilgilerin Toplanması Çalışmalarının Kapsamı Hanehalkı Ulaşım Anketi Yurt Anketleri (Kurumsal Nüfus) Karayolu Trafik Sayımları Dış İstasyon Anketleri Karayolu Altyapı Envanteri Karayolu ve Toplutaşım Hız Etütleri Bisikletli ve Motosikletli Anketleri Yaya Anketleri Otopark Anketleri Hane ve hanehalkı özellikleri (gelir, oto sahipliliği, yaş, iş, vb.) Yolculuk özellikleri (yolculuk zamanı, süresi, ulaşım türü, aktarmalar, beklemeler, yolculuk amaçları, başlangıç-bitiş, vb.) Devlet ve özel öğrenci yurtlarında yaşayan öğrencilerin yolculuk özellikleri Gereken ayrıntıda ve kapsamda araç grupları ve doluluklar itibari ile taşıt kesit, kordon ve perde hattı sayımları Gerekli olan yerlerde kavşak araç sayımları Sürücü Anketleri Havalimanı, Otogar ve Gar vbyolcu Anketleri Ulaşım talep tahmin bilgisayar modelinde yer alacak karayolu şebekesindeki bağlantılar için aşağıdaki veriler toplanacaktır; Yol bağlantılarının uzunluğu, eğimleri, kaplama genişliği, cinsi, kalitesi Yol tipi (bölünmüş, bölünmemiş, tek yön, çift yön vb.) Kaldırım genişliği, refüj genişliği ve kesintiler (refüjlü bağlantılar için ) Yol üzeri park etme durumu Yol kenarındaki kullanım biçimleri (ticaret, sanayi, konut, vb.) Bağlantı üzerindeki toplutaşım durakları Kavşakların fiziki durumu Karayolu şebekesi ana bağlantılarında ve kavşaklardaki hız ve gecikmeler Toplutaşım şebekesi ana bağlantılarındaki hız ve gecikmeler Bisiklet ve motosiklet yolculuklarının ve kullanıcılarının yapısı (çevre koşullarına göre talepteki değişimler, kullanıcı özellikleri, yolculuk amaçları, uzunlukları, park etme süreleri, aktarma özellikleri) Merkez alandaki yaya hareketlerinin düzeni Yaya yolculuklarının özellikleri (süre, sorunlar, vb.) Yol boyu ve yol dışı otoparkların mevcut kullanım özellikleri (doluluk, süre, talebin gün içinde değişimi gibi) Burada dikkat edilecek konu tüm bu çalışmaların titiz bir şekilde, istatiksel olarak bilimsel kurallara uyularak yapılması gerekliliğidir. Yapılacak birçok araştırma türünden biri olan hane halkı ulaşım anketleri ve perde/kordon araç ve yolcu sayımları, toplu taşım ve özel taşım yol ağının belirlenmesi, trafik analiz bölgelerinin oluşturulması ve uygun modelin seçilmesi Ulaşım Ana Planı için olmazsa olmazlardandır. Bu çalışmaların metodolojisinde, yönteminde, kapsamında, zamanın ve analizin yapılacak hatalar ve/veya eksiklikler tüm plan çalışmasının hatalı ve eksik olarak sonuçlanmasına neden olacaktır. 2.7.2.1. Hanehalkı Ulaşım Anketleri Hanehalkı Ulaşım Anketleri, Ulaşım Ana Planının en önemli bölümlerinden biridir. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar Ulaşım Talep Tahmin modelinin girdisini oluşturmakta olup, Ulaşım Ana Planının temelini oluşturmaktadır. Bu neden bu süreçlerin titizlik yapılması ve kontrol edilmesi gerekmektedir. 20

Hanehalkı Ulaşım Anketleri Araştırmasının süreçleri: Hanehalkı Araştırmalarında araştırmaya uygun bir örneklem seçimi çalışmanın ön koşuludur. Örnek evreni bireysel elemanlardan oluşmaktadır. Bu elemanlar hanehalkı için en alttan üste doğru sırasıyla Bireyler Hanehalkı Mahalleler İlçeler İller Ülkeler şeklinde oluşabilir. Çalışma alanının toplam nüfusu örneklem evrenini oluşturmaktadır. Ulaşım Ana Planı çalışmalarında örneklemenin en küçük birimi için mahallelerden farklı olarak trafik analiz bölgeleri (zonlar) oluşturulması önerilmektedir. Bireyler, hanehalkı araştırmasında en alt örneklem birimi olan hanehalkını meydana getiren topluluğun bir üyesidir. Bireylerin yolculukları ile ilgili bilgiler kendileri ile yüz yüzü görüşülerek bizzat kişinin kendisinden alınması gerekmektedir. Çalışmalarda örneklem dışı hataları en aza indirmek için şu 3 konu üzerinde yoğunlaşmalıdır. o Araştırmadaki personelin eğitimli olması merkez ve saha personeline iyi bir eğitim vermek, o Araştırmada kullanılacak olan araştırma enstrümanlarını (soru kâğıtları, haritalar, takip formları vs.) iyi bir şekilde hazırlamak, o Araştırma organizasyonu yer ve zaman takvimini aksamadan yürütüleceği şekilde düzenlemek. Ulaşım araştırmalarında dikkat edilmesi gereken bir diğer konu ikame ve yerine cevaplama prensipleridir. Bu iki prensip çalışmanın güvenilirliği için dikkat edilmesi gereken temel prensiplerdir. o İkame: Çalışmada kullanılan bir diğer yaklaşım da ikame almamaktır. Evde bulunmayanların yerini, bir sonraki evde bulunan kişileri ikame etmek, araştırma bulgularına yanlılık getirecektir. İkame almak yerine tekrar ziyaretler (en az 3 kere) yaparak cevaplama oranlarını yükseltmek olması gerekendir. o Yerine Cevaplama: Ulaşım araştırmalarında kaçınılması gereken bir diğer önemli konu yerine cevaplamadır. Haneye girildiğinde evde bulunmayan bir kişi ile görüşmek için tekrar ziyaretler gerçekleştirmek gerekmektedir. Doğru bilgi ancak kişilerin kendisi ile görüşülerek sağlanacaktır. Aksi takdirde yolculuk oranları, araç türleri ve seyahat sürelerinde yanlılık artacaktır. Ulaşım araştırmaları için birçok ülkede de kabul edilen kent nüfusuna bağlı olarak %3-5 oranında belirlenen örneklem sayısı uygulanmalıdır. Örneklem büyüklüğü Ulaşım Ana Planı verilerine %95 lik güvenilirlik sağlayacak %5 lik hata payına göre hesaplanmalıdır. Tanımlanacak bölgeler itibariyle model çalışması için gerekli diğer sosyoekonomik veriler ile yolculuk karakteristiklerine ilişkin değerlerin elde edilmesi amacıyla yapılacak konut anketlerinde; hareketlilik oranı, yolculukların trafik analiz bölgeleri itibariyle başlangıç 21