2 Gemi Kiralama ve Demuraj-Dispeç Hesapları

Transkript

1 GĠRĠġ Dünya ticareti insanlığın gereksinimleri, yaşam kalitesi ve refahı için vazgeçilmez bir unsurdur, dünya ticaretinin vazgeçilmezi ise ulaşım sistemleridir. Ulaşım sistemleri içinde, çok uzun, kıtalar arası mesafelerde, büyük hacimlerde en ucuz yük taşımacılığı olarak deniz yolu taşımacılığı tek seçenektir. Ülkelerin sürdürülebilir ekonomik dinamizmi, ulaştırmanın ülke içerisindeki etkinliğine, biçimine ve kendisini yenileme gücüne bağlıdır. Bunun için sektörün iyi analiz edilmesi, sorunlar ve çözümlerin tespiti, taleplerin ortaya konulması ve karşılanması önem arz etmektedir. Son yıllardaki küresel rekabet anlayışı, güvenli, dakik, daha kısa sürede ve daha konforlu ulaşım istekleri ulaştırma sektörünün öneminin ve gelişiminin giderek artmasına neden olmuştur, istihdam edilen kişi sayısı da her geçen gün artmaktadır. Ekonomik büyüme bir anlamda taşımacılık talebini yaratan ana unsurdur. Bu noktada dikkati çeken önemli bir husus ise, ticaretin kolay yapılabilir bir hâle getirilmesi yani ulaştırma olanaklarının geliştirilmesinin de taşımacılığı daha fazla büyüten etken olmasıdır. Aynı mantıkla ulaştırmanın ve ticaretin doğru bir şekilde büyütülmesi aslında ekonominin rasyonel büyümesinde öne çıkan bir unsur olur. Ulaştırma, diğer bir deyişle taşımacılık, müşteri ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla üretilen malların ihtiyaç duyulan bölge ve merkezlere zamanında ulaştırılmasıdır. Bu yönüyle taşımacılık, ulaştırma sürecinin yanında yükün taşınması için gerekli evrakın (yük, araç, sürücü, gümrük vb.) hazırlanmasından müşteri deposuna teslimine kadar, çeşitli hizmetleri de içeren daha kapsamlı ve karmaşık bir sektör hâline gelmiştir. 1

2 2 Gemi Kiralama ve Demuraj-Dispeç Hesapları Deniz yolu taşımacılığı özellikle uluslararası ulaştırmada en fazla kullanılan taşımacılık türüdür. Günümüzde dünya ticaretinin değer olarak %90' ı deniz yoluyla gerçekleştirilmektedir. Deniz yolu ile taşımacılığın ucuz olmasının yanı sıra çok miktarda ve hacimdeki yüklerin uzun mesafede taşınmasında çok elverişli bir ulaşım türüdür. Deniz yolu ulaştırmasında kitlesel taşıma kapasitesi maksimum seviyededir, bu nedenle taşımanın birim maliyeti düşüktür. Yüksek güvenlik olanaklarına sahip olan bu sistem ayrıca enerji tüketimi açısından diğer taşıma tiplerine göre orta düzeydedir. Diğer yöntemlere göre gerçekleşme süresi uzun olsa da kıtalar arası taşımacılıkta büyük miktarda yüklerin taşınabilmesi ve ekonomikliği çok büyük bir avantaj olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye, yaklaşık km doğal kıyı uzunluğu ile Avrupa ve Asya ortasındaki jeopolitik konumuyla Doğu-Batı ve Kuzey-Güney koridorları arasında büyük bir ticaret güzergahının kalbi durumundadır. Türkiye bu avantajlı konumu itibarıyla deniz yolu bağlantılı aktarma/transit yükleri limanlarına çekebilecek potansiyele sahiptir. Dış ticaretimizin geliştirilmesi, ekonomimizin dışa açılarak dünya ekonomisiyle bütünleşmesi ve diğer ekonomik hedeflerimizin gerçekleştirilmesi açısından son derece önemli fonksiyona sahip denizcilik sektörümüz yeterli olmamakla birlikte gelişmeye devam etmektedir. Deniz yolu ile taşınan yükler genel anlamda sıvı yük ve kuru yük olarak iki grupta incelenebilir. Kuru yük taşımacılığı deniz yolu taşımacılığı içinde en geniş paya sahiptir ve genel kargo, dökme kuru yük, konteynerde taşınan kuru yük türlerini kapsamaktadır. Dünya deniz ticaret filosunun son 30 yıldaki gelişimi incelendiğinde, kuru yük taşımacılığının deniz yolu taşımacılığı içinde en geniş paya sahip olduğunu ve kuru yük taşımacılığı içerisinde ise en büyük paya dökme kuru yük gemilerinin sahip olduğu görülmektedir. General kargo gemilerinin maliyetleri yüksek olduğundan konteyner gemilerinin navlunları ile rekabet edememekte ve bu tür yükler son dönemde konteyner içinde, konteyner gemileri ile taşınmaktadır. Kitapta Türkiye de kuru yük taşımacılığında ticari olarak gemi işletmeciliğinin temel sorunlarının ve sektörde yaşanılan genel sorunların neler olduğunun bir araştırma ile tespiti, çözüm önerileri ve örnek olay analizi kurgulanarak bir kuru yük gemisinin işletmeciliğinin, bu sorunlardan etkilenmeden, nasıl yapılacağının aşamaları ve yöntemleri anlatılmıştır. Gemi işletmeciliği konusunda, uygulamada sıklıkla karşılaşılan, deneyim, bilgi ve yabancı dil eksikliğinden dolayı yanlış ve/veya eksik olarak yapılan gemi bağlantı/operasyonlarının, hem işletmeye verdiği zararı önlemek hem de limanlarda oluşan bekleme ve gecikmeler sonucunda, diğer işletmelere ve dolayısıyla da ekonomimizi olumsuz

3 Giriş 3 yönde etkilenmesini engel olabilecek, sorunsuz bir seferi kurgulayan örnek olay analizi yapılmıştır. Araştırma ve örnek olay analizinin, kolayca anlaşılabilmesi için, Birinci Bölümde Deniz Yolu Taşımacılığı başlığı altında; deniz yolu taşımacılığının genel özelikleri, dünyada ve Türkiye de deniz yolu taşımacılığı, filo analizi, taşımacılık türleri, yük ve gemi türleri, navlun piyasası, uluslararası denizcilik örgütleri vb. konulara değinilmiştir. İkinci bölümde Gemi İşletmeciliği başlığı altında; gemi işletmeciliği firmalarında, işletme yönetimi fonksiyonlarının, yönetim sürecinin ne şekilde çalıştığı gemi kiralama ve ticari operasyonu süreçleri, gemi kiralama ve ticari operasyonu ile bu süreçte karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri, kira sözleşmeleri ve yük ile ilgili evraklar anlatılmıştır. Üçüncü bölümde Türkiye'de kuru yük taşımacılığında, gemi işletmeciliği sorunlarının tespitine yönelik bir araştırma ve çözüm önerilerine yer verilmiştir. Dördüncü bölümde sorunsuz gemi işletmeciliği yapılabilmesi için, bir kuru yük gemisinin bağlantısının ve operasyonunun aşamalarını kurgulayan örnek olay analizi gerçekleştirilmiştir. Beşinci bölümde ise demuraj-dispeç hesaplarına dair örnek uygulamalara yer verilmiştir. Gemi işletmeciliğinin uluslararası ve spesifik bir iş olması nedeniyle, gemi bağlantısı olarak adlandırılan kiralama süreci ve gemi operasyonu sırasında taraflar Türk firmaları dahi olsa, yazışma dili olarak İngilizce mesleki kısaltmalar; jargon kullanılmaktadır lü yılların başından itibaren Londra da üniversitelerde eğitimi verilen gemi işletmeciliği, brokerlik gibi konular, ülkemizde ancak son yıllarda, üniversitelerimizde okutulmaktadır. Bu nedenle iyi bir kaynak olabileceği düşünerek, örnek olay analizinde taraflar arasındaki yazışmalarda İngilizce mesleki kısaltmalar; jargon kullanılmış olup, parantez içinde kısaltmaların İngilizce açılımı ile Türkçe tercümesi yer almaktadır. İşletmeciliğin esası olan yönetim fonksiyonları; planlama, organizasyon, insan kaynakları, yürütme ve kontrol, başarılı bir şekilde gemi işletmeciliği yapan firmalarda da uygulanmaktadır. Planlama aşamasında; ticari olarak, firmanın sahip olduğu ve/veya işleteceği gemilerin hangi bölgelerde çalıştırılacağı, hangi yüklerin taşınabileceği, taşıtan olarak hangi tip firmaların tercih edileceği, gemi bazında hedeflenen günlük kâr oranları belirlenirken, teknik olarak; gemi bakımlarının ne kadar sürede, ne zaman, nerede gerçekleşeceği, tedarikçi firmaların kimler olacağı, personel olarak; gemi ve ofis personelinin niteliklerinin ne olması gerektiği vb. konular belirlenir. Organizasyon aşamasında; planlamada belirlenen iş niteliği ve yoğunluğuna göre bir organizasyon şeması yapılır. İnsan

4 4 Gemi Kiralama ve Demuraj-Dispeç Hesapları kaynakları organizasyon yapına uygun nitelik ve nicelikteki gemi ve ofis personeli alımını ve eğitimini gerçekleştirir. Yürütme aşamasında; her bölüm kendi görev tanımında belirtilen işleri yerine getirir. Kontrol aşamasında ise üst yönetim gerçekleştirdiği toplantılarda, muhasebe kayıtlarını esas alarak, işletmenin var oluş amacı olan, her gemi için günlük, yıllık kârlılık olarak belirlenmiş hedeflerine ulaşılıp ulaşılamadığı kontrol edilir. Eğer ulaşılamamış ise nedenleri saptanır buna göre yeni stratejiler belirlenerek uygulamaya konulur. Gemi işletmeciliği ticari ve teknik gemi işletmeciliği olarak iki ayrı grupta düşünülebilir. Karşılıklı anlaşmaya bağlı olarak, armatör gemisinin teknik bakımını kendisi üstlenip, ticari olarak işletmesi için başka bir firmayı yetkili kılabileceği gibi, tam tersi olarak teknik bakımından işletilmek üzere başka bir firmaya verirken ticari olarak kendi işletebilir veya hem teknik hem ticari olarak başka bir işletmeye verebilir veya tamamen kendisi işletebilir. Kurumsal gemi işletme firmaları, klasik işletmelerde olduğu gibi, genellikle ticaret, teknik, sigorta, muhasebe, insan kaynakları, hukuk departmanları var olup, genel müdüre bağlıdır. Genel müdür şirket sahibi veya profesyonel bir yönetici olabilir. Şirketin gelir getiren tek departmanı olması nedeniyle can damarı olan ticaret departmanında, gemi kiralama işleri brokerlar tarafından yapılır ve genellikle ticaret departmanı müdürü de brokerdır. Daha küçük işletmelerde ve/veya aile işletmelerinde de mutlaka profesyonel broker veya brokerlar olmak zorundadır ve doğrudan şirketin sahibine bağlı olarak çalışmaktadır. Gemi kiralama ve ticari operasyonu brokerlar tarafından gerçekleştirilirken, geminin bakım, onarım, malzeme, yakıt vs. içeren teknik operasyonu, güverte, makine enspektörleri gibi teknik elemanlarca gerçekleştirilir. Deniz ticaretinde taraflardan hiçbirine, vekil, acente gibi bir sıfatla sürekli olarak bağlı kalmaksızın ücret karşılığında sözleşmelerin akdi hususunda aracılık yapmayı meslek edinen kimse veya kurumlara broker denir. Broker, tariflerden anlaşılacağı gibi bilgi, beceri ve ticari itibarıyla iş görmektedir. Bu sebeple anlaşmanın konusu olan şeye sahip olmasına, onu bizzat taşımasına depolamasına gerek olmadan pazarlama ihtiyacını temin eden, bilgisini satan, karşılığında ücret alan kişidir. Burada bilgi satılması, istihbarat ve piyasaya hâkimiyeti ile tarafların anlaşmasının temini olarak anlaşılmalıdır. Deniz ticareti ile uğrasan firmaların işlerini en seri ve en iyi şekilde yürütebilmeleri için her birinin bu işler için bir departman kurması ekonomik değildir. Bazı durumlarda, brokerlik hizmeti veren kuruluşlar deniz ticareti yapan firmalara brokerlik departmanı kurması için gerekli olandan çok daha düşük bir ücretle, kaliteli hizmet sağlamaktadırlar.

5 Giriş 5 Deniz yolu taşımacılığı, gemilerin kiralanması ile gerçekleşebilmektedir. Gemilerin kiralanma süreci, koşulları farklı seçenekler oluşturacak şekilde hazırlanmış sözleşmelerle başlamaktadır. Türk Ticaret Kanunu'nunda navlun (deniz yolu ile yük taşıma) sözleşmeleri; çarter sözleşmesi ve kırkambar sözleşmesi olarak ikiye ayrılmıştır. Kırkambar sözleşmesinde gemide yer tahsisi olmaksızın belirli bir yükün taşınması söz konusudur. Taşıyan yükü gemide, güverte dışında, istediği yere koyabilir, güverteye koyabilmek için taşıtanın teyidi alınmalıdır. Çarter veya navlun sözleşmesi; taşıyanın navlun karşılığında yükü, geminin tamamını, bir kısmını veya bir bölümünü tahsis ederek veyahut gemi tahsisi olmaksızın deniz yolu ile taşımayı üstlendiği sözleşme olarak tanımlanabilir. Navlun sözleşmesiyle taşıyan, navlun karşılığında, geminin tamamını veya bir kısmını yahut belli bir yerini taşıtana tahsis ederek yükü denizde taşımayı taahhüt eder ki buna Çarter Sözleşmesi veya Kira Sözleşmesi denmektedir. Çarter sözleşmeleri üç şekilde yapılabilmektedir. Bunlar; Çıplak Gemi Sözleşmesi, Zaman Sözleşmesi, Sefer Kiralama Sözleşmesi şeklinde sıralanmaktadır. Kitapta yer yer çarter sözleşmeleri, diğer adıyla; kira sözleşmeleri olarak geçmektedir. Kira sözleşmelerinin tarafları; taşıtan ve taşıyan firmalardır. Yük alım satımını gerçekleştiren ithalatçı, ihracatçı firmalar veya yük alım satımına aracılık eden trader firmaları, taşıtan veya kiracı sıfatını alırken, gemi sahibi armatör firma veya armatörün gemisini zaman esasıyla kiralayan firmalar veya işletme yetkisi alan gemi işletmecisi firmalar da taşıtan olarak adlandırılabilir.