Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER) TÜRKİYE DE 2003 YILINDA YAŞAYAN GELENEKSEL MİMARİ M. Öcal OĞUZ Ezgi METİN Fatih MORMENEKŞE Gazi Üniversitesi THBMER Yayını
GAZİ ÜNİVERSİTESİ TÜRK HALKBİLİMİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ (THBMER) YAYINLARI: 10 Bu kitabın bütün hakları Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi ne aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Ankara 2007 ISBN 978-975-507-210-4
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 6 GİRİŞ... 9 ANA YAPILAR (MESKEN) Abdullah Özen e Ait Mesken (Ankara/Çamlıdere-Kargalar)... 14 Ahmet Gafa ya Ait Mesken (Kırşehir/Mucur)... 15 Ahmet Salih Eseroğlu na Ait Konak (Kastamonu/Tosya)... 17 Ahmet Sopacıoğlu na Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş)... 18 Ali Rıza Tunca ya Ait Mesken (Safranbolu)... 20 Ali Yılmazlar ın Konağı (Kırıkkale/Keskin)... 22 Ayniye Barıönü ne Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma)... 23 Ayşe Altay a Ait Mesken (Kayseri/Gesi-Evreke)... 25 Ayşe İlhan a Ait Mesken (Afyon/Hocalar-Yeşilhisar)... 27 Bayram Yücesan a Ait Mesken (Trabzon/Beşikdüzü)... 30 Bülbül Hoca nın Evi (Bekir Özaşık a Ait Mesken) (Eskişehir/Odunpazarı)... 32 Cemal Kavuncu ya Ait Mesken (Ankara/Haymana-Sinanlı)... 33 Cevat Ağa Konağı (Eskişehir/Sivrihisar)... 35 Çalapverdi Konağı (Ömer Çalapverdi ye Ait Mesken) (Sivas/Divriği)... 38 Çavuşoğlu Konağı (Tokat/Niksar)... 40 Elif Kepikoğlu na Ait Mesken (Antakya)... 41 Elmas Alıcı ya Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş)... 43 Emine Tay a Ait Mesken (Çankırı/Eldivan)... 45 Eyüp Bozdağ a Ait Mesken (Mersin/Tarsus)... 48 Ferziye Yıldız a Ait Mesken (Ankara/Çankara-Karataş)... 50 Feyzullah Narlı ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Pazarcık-Narlı)... 52 Hacı Haydar Ağa nın Evi (Perktaş Ailesine Ait Mesken) (Ankara/Şereflikoçhisar)... 54 Hacı Hüseyin Türkoğlu Konağı (Ankara/Beypazarı)... 55 Hacı Şeyhoğlu Konağı (Çankırı)... 56 Hacının Mehmet Ağa nın Konağı (Ankara/Güdül)... 58 Hasan Çataklı ya Ait Mesken (Zonguldak/Devrek-Çaydeğirmeni)... 60 Hatice Kurt a Ait Mesken (Sakarya/Karaman)... 61 Havva Türkoğlu na Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Kışlacık)... 63 Hayrettin Olcay a Ait Mesken (Ankara/Çubuk)... 65 Hoca Efendi Konağı (Ankara/Ayaş)... 67
Hürü Hanım a Ait Mesken (Elazığ-Pirinççi)... 69 Hüseyin Demirörs e Ait Mesken (Kastamonu)... 71 Hüseyin Katırcıoğlu na Ait Mesken (Bursa/Nilüfer-Hasanağa)... 73 İbrahim Karakök e Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma-Kayabaş)... 74 İbrahim Zorlu ya Ait Mesken (Ankara/Sincan-Peçenek)... 76 İlhan Koman Çiftliği (Edirne)... 77 İlyas Baryanık a Ait Mesken (Ankara/Çubuk-Taşpınar)... 78 İsmail Bayrak a Ait Mesken (Bursa/Cumalıkızık)... 80 Kadir Kaygusuz a Ait Mesken (Çorum/İskilip)... 82 Karakoçlar Konağı (Ankara/Çubuk)... 83 Karakurtlar Konağı (Osmaniye)... 85 Keleşzade Konağı (Ankara/Beypazarı)... 87 Köstekçilerin Evi (Çorum/İskilip)... 90 Lütfiye Aykulteli ye Ait Mesken (İzmir)... 91 Mahmut Şen e Ait Mesken (Kırşehir/Özbağ)... 92 Mehmet Akdemir e Ait Mesken (Ankara/Kızılcahamam-Saraç)... 94 Mehmet Aygün e Ait Mesken (Ankara/Beypazarı)... 96 Mehmet Haydar a Ait Mesken (Ankara/Nallıhan-Karaköy)... 98 Mehmet Ünsal a Ait Mesken (Ankara/Çubuk)... 100 Mehmet Vural a Ait Mesken (Kütahya/Simav)... 102 Meliha Çöme ye Ait Mesken (Bartın)... 103 Muharrem Özbeyoğlu na Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Yazı)... 105 Muhsin Bolat a Ait Mesken (Samsun/Alaçam-Tepebölmesi)... 107 Muhsin Özcan a Ait Mesken (Isparta/Keçiborlu-Yenitepe)... 108 Mustafa Hanedar a Ait Mesken (Çankırı/Ilgaz-Mülayim)... 110 Muzaffer Ereörnek e Ait Mesken (Muğla)... 112 Naile-Esmendar Koyun a Ait Mesken (Aksaray/Güzelyurt)... 114 Nazife Özer e Ait Mesken (Hatay/Dörtyol-Özerli)... 117 Osman Caba ya Ait Mesken (Ankara/Beypazarı)... 119 Osman Özgürler e Ait Mesken (Afyon/Sandıklı)... 121 Ömer Karakaya ya Ait Mesken (Kahramanmaraş/Göksun)... 123 Pembe Kel e Ait Mesken (Kayseri/Develi)... 124 Rabie Akkaya ya Ait Mesken (Yalova/Armutlu)... 126 Ramazan Ertan a Ait Mesken (Nevşehir/Ürgüp)... 127 Rüstemoğlu Evi (Nevşehir/Ürgüp)... 129 Satı Yalçın a Ait Konak (Ankara/Ayaş)... 130 Satılmış Çakıllı ya Ait Mesken (Ankara/Kale Semti)... 132 Sinan Tekin ve Ailesine Ait Mesken (Tokat/Erbaa-Fındıcak)... 133 Siyami Acar a Ait Mesken (Karabük/Yenice-Satuk)... 134 4
Süleyman Uz a Ait Mesken (Ankara/Beypazarı-Uruş)... 136 Şatırlar Konağı (Bolu/Göynük)... 137 Şerafettin Memiş e Ait Mesken (Adapazarı/Poyrazlar)... 139 Şevki Avcı ya Ait Mesken (Adapazarı/ Doğançay-Geyve)... 140 Şükrü Güller e Ait Mesken (Sivas/Taşlıcak)... 141 Talip Yanık a Ait Mesken (İzmir/Tire)... 144 Tüfekçi Konağı (Ankara/Kalecik)... 146 Yadigar Gülsu ya Ait Mesken (Adana)... 147 Yahya Yar a Ait Mesken (Bolu/Mengen-Akören)... 149 Yenal Şahin e Ait Mesken (Sivas/İmranlı-Boğanak)... 151 Yılmazlar Konağı (Mersin)... 152 Yusuf Uzunoğlu na Ait Mesken (Ankara/Gölbaşı-Gökçehöyük)... 153 YARDIMCI YAPILAR A- MÜŞTEMİLATLAR Ahır (Ankara/Bala-Üçem)... 155 Ahır (Ankara/Kazan-Bitik)... 156 Ahır (Ankara/Sincan)... 157 Alpaslan Ailesi ne Ait Tandır ve Güvercinlik (Ankara/Evren)... 158 Duman Ailesi ne Ait Samanlık (Zonguldak/Ereğli-Heybeler)... 159 Ekmek Evi (Tandır) (Ankara/Kazan-Bitik)... 160 Tandır (Ankara/Çubuk-Ovacık)... 161 Tandırlık (Kırşehir/Çiçekdağı-Haydarlı)... 162 B- GENEL KULLANIMA AÇIK YAPILAR Çamaşırhane (Ankara/Güdül)... 163 Çamaşırhane (Çankırı/Eldivan-Gölbahçe)... 164 Ding (Nevşehir/Nar)... 166 Ekmek Fırını (Ankara/Beypazarı-Uruş)... 167 Emine Akyüz e Ait Değirmen (Ankara/Güdül)... 168 Taş Fırın (Afyon/İhsaniye-Ayazin)... 170 Taş Fırın (Zonguldak/Ereğli-Hasbeyler)... 173 Un Değirmeni (Kırşehir/Kaman-Tatık)... 175 Yunak ve Fırın... 176 FOTOĞRAFLAR... 177 5
ÖNSÖZ Elinizdeki kitap, 2003 yılında Türk Dili ve Edebiyatı 3. sınıf öğrencilerinin, Türk Halkbilimi dersi için, Anadolu nun farklı yerleşim birimlerinde (köy, kasaba ve kent) yapmış oldukları Geleneksel Halk Mimarisi derleme çalışmalarından yola çıkılarak hazırlanmıştır. Bu çalışma, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi nin öngördüğü somut olmayan kültürel miras envanterinin çıkarılmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Çalışma, projeye katılan öğrencilerin seçtikleri yörelerde halk mimarisi özelliği taşıyan yapıların tespiti, derlenmesi, derlenen bu malzemenin orijinal haline sadık kalarak kitap formatına dönüştürülmesi ve bu aşamada yeniden metin oluşturulması, oluşturulan metinlerdeki kelime ve kavramların kaynak kişi ve derleyici bilgileri ile geleneksel halk mimarisi terim ve kavramlarına uygun olup olmadığının ve doğruluğunun tartışılması, metinlerin bağlamlarının görsel açıdan tamamlayıcı nitelikteki fotoğrafların seçimi ve sıralaması aşamalarından geçerek hazırlanmıştır. Geleneksel halk mimarisinin, sosyo-kültürel ve halk tekniği açılarından incelenmeye çalışıldığı bu araştırma ile halk mimarisinin ortaya çıkışında, halkın inanç, ahlak, gelenek gibi kültür unsurlarının etkisi olduğu; halkın teknik olarak kullandığı yöntemleri de coğrafya, iklim ve ekonomik imkânların belirlediği sonucuna ulaşılmaktadır. Geleneksel mimarinin ihtiyaçlar ekseninde geliştiği görülmüştür. Karadeniz Bölgesi nin kıyı kesiminde inşa edilen bir geleneksel halk mimarisi örneği, o bölgenin coğrafya ve iklimine uygun olarak ahşap malzeme seçilerek yapılmıştır. Ahşap malzemenin bölgedeki ormanlardan temin ediliyor olmasının da etkisini hatırlatmak gerekir. Orta Anadolu da Nevşehir-Ürgüp-Göreme 6
civarındaki evlerde, yörede Erciyes Dağı nın tüflerinden oluşmuş kayalar ve bu kayalardan elde edilen taşlar, yöredeki geleneksel halk mimarisinin teknik ve malzeme olarak niteliğini etkilemektedir. Doğu Anadolu da, yörenin soğuk iklimine dayanıklı malzeme ve yapım tekniği kullanıldığı, pencerelerin bu sebepten küçük, duvarlarınsa kalın yapıldığı görülmektedir. Çalışma teknik ve işlev yönünden halk mimarisi sayılabilecek yapıları incelemek üzere kurulmuştur. Farklı yöre ve bölgelerde bulunan yapıların, yöreye has kelime ve anlatımlarında edebi metin oluşturma kaygıları gözetilirken, yerel kullanımlar da dikkate alınmıştır. Bu kullanımlar gerekli görüldüğü yerlerde dipnot ile açıklanmıştır. Dipnotlarda teknik, malzeme ya da bağlam yönünden aynı, ancak adlandırma yönünden farklı ifadelerin, değişik yörelerdeki kullanımlarına da gönderme yapılmıştır. Mimari terimlerin açıklanmasında, farklı kaynaklara ve sözlüklere başvurulmuş, derleyen ve kaynak kişilerin verdiği bilgilerin tutarlılığı bu sayede sağlanmıştır. Çalışmada geçen teknik, malzeme ve bağlam açıklamaları fotoğraflarla desteklenmeye çalışılmış, görsel malzeme metin içerisinde numaralandırılarak çalışmanın sonuna eklenmiştir. Çalışma öncesinde yapılan literatür taramasında bu çalışmadaki kadar bölgesel ve teknik açıdan çeşitlilik gösteren ikinci bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu da çalışmayı, konuya ilgi duyan okuyucular ve halk mimarisi alanında çalışma yapan araştırmacılar için önemli kılmaktadır. Yapıların teknik ve işlev yönünden analizinin yapıldığı bu çalışmada, yapı içinde bulunan araç-gereç ve eşyalar ile somut olmayan kültürel miras kapsamında değerlendirebileceğimiz uygulama örnekleri de bulunmaktadır. Kaynak kişi kimlik bilgileri, yapının adı, yapım yılı, yapının bulunduğu konum, yapım tekniği ve yapının işlevi hakkında bilgiler her bir yapı örneğinin başında verilmiştir. Yapının özel adının olmadığı örneklerde, yapının kullanıcıları veya ev sakinlerinin isimleri tercih edilmiştir.(örn: İsmail BAYRAK a ait mesken) Bu şekilde halk mimarisi konusunda araştırma yürütenlerin kaynak kişilere ve kaynağa kolayca ulaşabilmelerine imkân sağlanmıştır. Kaynağın detaylı adresi verilmemiştir. Ancak Somut Olmayan Kültürel Miras Müzesi Arşivinde çalışmaların orijinalleri ve her 7
türlü derleme kaydı saklanmaktadır. Yapılar, işlevlerine göre (Ana Yapılar, Yardımcı Yapılar, a-müştemilatlar b-genel Kullanıma Açık Yapılar) sınıflandırılmıştır. Bu sıralamada alfabetik sıra ile varsa yapının özel adı, yoksa kullanıcısının adı verilmiş, yapının bulunduğu yerleşimin adı da belirtilmiştir. Bu çalışmanın esas sahipleri kuşkusuz Türk Dili ve Edebiyatı lisans öğrencileridir. Ancak onların sağladığı verilerin kitap formatına dönüştürülmesi editörlük mesaisi gerektirmektedir. Bu da ortak karar ve düşüncelerimizin Türk Halkbilimi Yüksek Lisans öğrencileri Ezgi METİN ve Fatih MORMENEKŞE tarafından gerçekleştirilmesiyle mümkün olmuştur. Türk kültürünün zenginliğini sürdüren, geliştiren ve gelecek kuşaklara aktaran Türk halkına, derleme ve yayına hazırlama çalışmalarına katılan öğrencilerime, projeye katkı ve desteğini esirgemeyen herkese, özellikle bu tür çalışmalarımızı her bakımdan destekleyen Gazi Üniversitesi ne Rektör Prof. Dr. Kadri YAMAÇ ın şahsında teşekkür ederim. Prof. Dr. M. Öcal OĞUZ Gazi 2007 8
GİRİŞ El yordamıyla mimarlık Geleneksel Türk halk mimarisinin özelliklerini; yapıların usta-çırak ilişkisi içinde yetişen kişiler tarafından inşa edilmesi, yapı sahibinin inşa sırasında bizzat çalışması, sofa merkezli olması, coğrafya ve iklime bağlı olarak malzeme tercihi ile tercih edilen bu malzemenin bölgenin dokusu ile bütünlük sağlaması, yapı sahibinin ve bölgenin ekonomik uğraşılarına göre şekillenişi, bahçe içerisinde bulunması, inanç değerleri, ev sakinlerinin büyük aile özelliği göstermesi ve buna bağlı olarak yaşam alanları oluşturması, komşuluk ilişkilerinin şekillendirmesi, kiler ve ambar gibi depolama ihtiyacı duyulan anlayışlar şeklinde sıralayabiliriz. Türk halk mimari geleneğinde öne çıkan özelliklere, yapıların eğimli arazi üzerine kurulması, ana yapının ve yardımcı yapıların son derece fonksiyonel olması, sağlamlık ve estetiğin gözetilmesi, ahşap malzemenin ağırlıklı kullanılmasından dolayı esnek olmaları eklenebilir. Geleneksel mimarinin kuramsal olarak karşıtlık ilkesi üzerine kurulu olduğunu öne süren değerlendirmelerin yanı sıra dini anlayış ve kabullerin şekillendirdiği ve etnik-millî kültür bağlamında yaşam tarzının evrimi doğrultusunda şekillendiğini ifade eden çalışmalar da vardır. Ancak yapılan saha araştırmaları ve incelenen evlerin, bu değerlendirmelerin tamamına örnek olacak nitelikte yapılar olduğu sonucuna varılmaktadır. Günümüzde geleneksel mimari niteliği taşıyan yapıların daha çok kırsalda ve az nüfuslu yerleşimlerde bulunduğunu ve üretimine devam edildiği; kentlerde bulunan yapıların ise bir kısmının Eski Eserler Koruma Kanunu kapsamında yaşatılmaya çalışıldığı ve yeni halk mimarisi yapılarının üretilmediği bilinmektedir. 1 Bkz. Ayşen Savaş, El Yordamıyla Mimarlık: Paralaks, Bilinç, İçgüdü ve Steven Holl, Steven Holl, Boyut Yayınları, 2000, s.29-33 9
İnsanın barınma ihtiyacını karşılayan yapıları, geleneksel halk mimarisi bağlamında değerlendirildiğimizde, bu yapıların barınmanın ötesinde, kültürün şekillendirdiği bir yaşam alanı olduğu görülecektir. Doğanın verdiklerine karşı, insanın üretimi olarak kültür, mimari yapıların şekillenişinde de etkili olmuştur. Ağaç kovuğu ve mağaralardan, taşınabilir barınaklara, kolay üretilebilir yapılara, malzeme ve teknik açıdan uzun ömürlü yapılara doğru bir dönüşüm gerçekleşmiştir. Bu dönüşümün, kültürü oluşturan tüm özellikler ve değerlerden etkilenerek gerçekleştiği de aşikârdır. Geleneksel halk mimarisini barınma ihtiyacının ötesinde bir bakış açısıyla değerlendirmek gerekmektedir. Doğan Kuban, Türk şehrinin adsız kahramanları olarak adlandırdığı ev olgusunu, mekân kullanımı ve şekillenmesindeki ortaklıkların ortaya çıkardığını belirtir 2. Dini imar plânı anlayışının da Necdet Sakaoğlu nun Divriği de Ev Mimarisi adlı eserine atıf yapılan çalışmada, kıble faktörünün hayatın her yönüne etkisine değinilmiştir. Ayrıca Türk mimarisinde arsa konumu, mahremiyet ve güvenlik özelliklerinin de sıralandığı çalışmada, şehirdeki mimarinin oluşumu anlatılmaktadır. Göçebe geleneğinin geleneksel mimari yapılardaki yansımasını, otağların konumlandırılması ve merkez-çevre bağlamında değerlendirerek, iç mekân olan sofanın ve sofaya açılan odaların bu geleneği devam ettirdiği yönündeki görüşler mevcuttur. Bu hali ile sofa, konumu ve işlevi itibariyle merkezi yapı yı temsil eder ve aynı zamanda bir geçiş/servis alanıdır. Sofaya açılan her bir oda, otağ ın etimolojik kökenine yapılan atıfların yanı sıra 4 birer çekirdek ailenin yaşayabilmesini mümkün kılmaktadır. Her odada bulunan gömme dolaplar ki geleneksel halk mimarisinde vazgeçilmez bir özellik olarak karşımıza çıkar, bu dolaplar içinde gizlenmiş, mahremiyetin ve içe dönüklüğün odalardaki ifadeleri abdesthane/gusülhane/banyoluk yanı sıra ısınmanın sağlandığı ocaklar, odaları çekirdek ailenin yaşadığı küçük birer ev konumuna sokmaktadır. Anadolu nun birçok yerinde odaya ev denilmesinin sebebi de burada aranmalıdır. 2 KUBAN, Doğan; Anadolu Kentlerinin Tarihsel Gelişimi Üzerine Gözlemler, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul, 1982. DEMİREL, Dr. Ömer, TUŞ, Muhuddin, GÜRBÜZ Adnan, Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve Giyim-Kuşam XVI-XIX yy, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay.1992, 703 755. 4 ESİN, Emel; Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul, 2006, s.30. 10
Göçebe geleneğini devam ettirdiği düşünülen bir başka tespit ise, halk mimarisi yapılarının yazlık ve kışlık kat ya da odalar şeklinde karşımıza çıkmasıdır. Yazlık kat ya da odalar, evin durumuna göre ilk ve üst katlarda olabileceği gibi tavanlarının yüksekliği de göze çarpar. Bu özellik hava dolaşımını hızlandırarak içerinin serinliğini sağlamaktadır. Buna karşın pencerelerin küçük, duvarların kalın ve tavanların alçak yapılması soğuk iklim ve bölgelerin tercihidir. Geleneksel halk mimarisinin genel özelliklerini sıralarken dinin etkisinden bahsetmiştik. Dini/tasavvufi anlayışın kullanılan malzemeye yansıması, kalıcı ve gelip geçici özellikte aranabilir. Geleneği, kültürün kendini koruma refleksi olarak kabul eden Ayvazoğlu, geleneksel mesken mimarisinde kullanılan dayanıksız malzemenin fâniye ait olmasına karşın, baki olan/olması gereken mimarinin dini ve sosyal mekânlar olduğu tespitini yabancı bir gezginin görüşünü destekleyerek yapmaktadır 5. Dinin, mimari şekillenmeye katkısı olarak yapıların içinde bulunan kıblegâh lar başka birer örnektir. Geleneksel halk mimarisinin şekillenmesine etki eden bir diğer faktör, suyun yapıların içine kadar taşınabilmiş olmasıdır. Tuvaletin çeşitli sebeplerle yapıların dışında yardımcı yapı olarak inşa edildiği dönemlerde su ihtiyacının avlu, bahçe gibi özel alanlardaki çeşmelerden ya da sosyal mekân özelliği de gösteren ortak kullanıma açık çeşmelerden taşınarak sağlandığı bilinmektedir. Ancak su ve yanı sıra elektriğin yapıların içine taşınarak hayatı kolaylaştırdığı dönemde, tuvalet yapının içine taşınmış, mutfak, banyo gibi bölümlerin yapıların şekillenişinde de etkisi olmuştur. Geleneksel halk mimarisi deyince aklımıza gelenler kuşkusuz konut/ meskendir. Ancak bu kategorideki konutlar yardımcı yapılar ile birlikte bütün oluştururlar. Fırın, tandır, ocak gibi kimi zaman konutun içinde yer alan bu yapılar, kimi zaman da yapının dışında ama ulaşımı ve kullanımı en kolay olacak şekildedir. Ekonomik uğraşın şekillendirdiği ahırlar da aynı şekilde yapıdan ayrı olabildiği gibi yapının içinde de yer alabilir. Yapının giriş katında bulunan ahırların, konutun ısınmasına katkısının yanı sıra, hava muhalefetinin fazla olduğu bölge ve iklimlerde insanların hayvanlarına rahatça ulaşabilmesini mümkün kılmaktadır. Hatta evin içinden yatay kapaklarla kapatılmış merdivenlerle ahıra geçiş sağlanmaktadır. Elinizdeki çalışmada yer alan örnekler Türkiye ile sınırlıdır. Ancak geleneksel Türk halk mimarisi coğrafi olarak Türkiye ye sıkıştırılmamalıdır. 5 AYVAZOĞLU, Beşir, İnsan Ev ve Çevre, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay., 1992, 770-785. 11
Hatta bu görüşü daha iddialı bir yaklaşımla değerlendiren çalışmasında Tayla, Anadolu daki bu mimari örneklerine sahip çıkılıp korunmadığı takdirde, Türk mimarisini görmek için Balkanlara gidilmesi gerekebileceğini ifade etmiştir 6. Bu bağlamda kültürün siyasi sınırlara sığdırılamayacağı düşünüldüğünde, geleneksel mimari, Osmanlı coğrafyasında işlev, teknik ve diğer özellikleri ile aranabilecektir. Sözünü ettiğimiz coğrafyada görülen, geleneksel yapıların Türk evi olarak tespit edeceğimiz örneklerinde, cumba diye de bilinen çıkmalar görülür. Çıkmalar evin sokağa açılan parçalarıdır. Aynı zamanda sokağı üç cepheden görebilen çıkmalar, egemenliğin ifadesi olarak da kabul edilirken, güvenlik açısından da önemlidirler. Çıkmaların bir başka özelliği ise mahremiyet ihtiyacına göre şekillenişidir. Dışarıdan ızgara kafes ile evin içinin görülmesi engellenmektedir. Türk halk mimarisinde, gayr-i Türk ve gayr-i Müslim unsurlarla karşılıklı etkileşimden de bahsedilebilir. Bu etkileşimi mimarinin evrim çizgisinde izah eden bir çalışmada, 19. yy da batılı etkiden kaynaklanan şehirleşmede dış denetim söz konusu iken geleneksel yapının kendine özgü iç denetimi benimsenir 7 tespiti yapılmıştır. Aynı çalışmada ev mimarisinin anıtsal mimariyi kapsayan bir tarihsel süreçte değerlendirebileceği ifade edilmiştir. Bu yorum kuramsal olarak mümkün olmakla birlikte, bu çalışma geleneksel mimari örneklerini anıtsal mimarinin dışında kalan, sivil mimari diye de tanımlanan halk üretimleri/yapıları üzerinden yürütüldü. Nitekim anıtsal mimari devlet eli ile gerçekleştirildiğinden, kapsam ve sınırlılıklarımız dışında kalmıştır. Tüm bu değerlendirmelerin sonunda mimari üretim gerçekleştirilirken kimi uygulama ve inanışlar (inşaatın temeline kurban kesilmesi, dua edilmesi vb.), yapıların iç ve dış tasarımlarında kullanılan inanç yansımaları (geyik boynuzu, at nalı, nazarlık vb. asılması), yapı bölümlerinin işlevlerindeki sayısız örnek ile geleneksel halk mimarisi, somut olmayan kültürel miras örneği olarak günümüzde yaşamakta, modern kentlerdeki modern yaşam alanlarına aktarımları da hem kültürel hem sosyal olarak devam etmektedir. 6 TAYLA, Hüsrev, Türk Evlerinin Belgelenmesi, Türk Halk Mimarisi Sempozyum Bildirileri 5 7 Mart 1990, Konya, Kültür Bakanlığı Yayınları, 201 204. 7 TANSUĞ, Sezer, Türk Ev Mimarisin Değişimi ve Gelişme Çizgisi, Sosyo Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, 1992, 756 769. 12
ANA YAPILAR (MESKEN) 13
Abdullah Özen e Ait Mesken (Ankara/Çamlıdere-Kargalar) Derleyen: Ayşe ÖZEN Derleme Yeri: Ankara/ Çamlıdere-Kargalar Köyü Kaynak Kişi: Abdullah ÖZEN, 1961, taksi şoförü Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, taş Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde Yapım Yılı: 1940 Yapım Tekniği: İki katlı olan yapının birinci katı taş, ikinci katı ise ahşaptır. Kanatlı ve ahşap odaların duvarları kis denilen toprak ile sıvanmıştır. Isı yalıtımı için, ahşaplar kimi zaman dik, kimi zaman eğimli şamdolma denilen teknikle yerleştirilmiştir. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Alt katında ahır bulunmaktadır. Birinci kat ahırın üzerine yapılmıştır. Bu katta hayvanların giriş çıkışı için büyükçe kanatlı bir kapı, bunun yanı sıra insanların giriş çıkışı için küçük bir kapı daha bulunmaktadır. Giriş kısmın hemen bitişiğinde, evin ustası ve ilk sahibinin çalışma odası olarak yapılmış olan oda, bugün odunluk olarak kullanılmaktadır. Evin giriş kısmında bir tane çeşme vardır. Ahırda biriken hayvan dışkılarını dışarı atmak için yapılmış pencereye temek denilmektedir. Yapının tuvaleti üst kattadır. Büyükbaş hayvanların barınağı dam, yem yedikleri kısım ise ahır olarak adlandırılmaktadır. Evin çatı kısmında yiyecek kurutabilecek bölüm bulunmaktadır. Bacalar taştan yapılmıştır. Yıpranınca tuğla ile örülerek restore edilmiştir. Evin içinden direkt dama inilen merdivenler bulunmaktadır. Merdiven altları odunluk olarak kullanılır. Yapının birinci katında üç oda, bir tuvalet bulunmaktadır. Odalar ve tuvaletin açıldığı alan, hanay diye adlandırılmaktadır. Hanayda bir küçük, bir büyük ambar bulunmaktadır. Küçük ambar kiler olarak kullanılmakta, büyük ambara ise ekin vb. mahsullerin konulmaktadır. Oturma odası olarak kullanılan odada 3 4 raflı kısım bulunmaktadır. Önceleri güğüm, su kapları, helke vs. konulan raflara ihtiyaca göre bugün radyo, telefon gibi araçlar konulmaktadır. Pencerenin önünde bulunan sedire musufa denilmektedir. Ocak günümüzde işlevini kaybetmiştir. Çiçeklik adı verilen vitrin, bunun üzerinde duvar boyunca uzanan raf (sergen) bulunmaktadır. Pencerelerde göze hitap eden süslemeler, oymalar bulunmaktadır. Her odada pencere vardır. 14
Ahmet Gafa ya Ait Mesken (Kırşehir/Mucur) Derleyen: Süleyman ÖZCAN Derleme Yeri: Kırşehir/Mucur Kaynak Kişi 1: Ahmet GAFA Kaynak Kişi 2: Ömer GAFA Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, toprak, saman, su, ahşap Yapının Bulunduğu konum:- Yapım Yılı: 1908 Yapım Tekniği: Yapı kerpiç yığma tekniği ile yapılmıştır. Balçık özelliği olan kırmızı toprak tan yapılan kerpiç kullanılmıştır. Tavanlar ise sırık adı verilen uzun kavakların evin üzerine döşenmesi ve bunun üzerine sap, sazlık konulması, bunların üzerine de su emme kapasitesi güçlü olan, yağmur sularının mekâna akmasını engelleyen pişirik adı verilen çamurun döşenmesiyle yapılmıştır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Evin en alt kısmında kiler, kömürlük, tandır ve ambar, üst bölümde misafir odası, yatak odası, banyo ve lavabolar, evin yan kısmında ise ahır ve samanlık bulunmaktadır. Evin giriş kapısı ahşaptır ve yeşile boyanmıştır. Evin kapısının yeşil olmasının sebebi, ev sahibinin hacca gitmiş olduğunun bir göstergesidir. Evin sol tarafında hayvanların giriş kapısı bulunmaktadır. Bu kapının ayrı olması, hayvanların kokusunun evin içine sızmasının önüne geçmek içindir. Evin giriş kapısından ileride bulunan kapı evin hayatına açılır. Ahır ve samanlığa bu kapı aracılığıyla ulaşılır. Evin kiler bölümünde yazın kurutulmuş sebze, meyve ve turşu reçel gibi yiyecekler saklanır. Ambarda ise ürün fazlası ve tohumluk arpa, buğday depolanmaktadır. Tandır bölümünde bir ocak ve taka adı verilen bölümler bulunmaktadır. Takaların içerisine odun vb. malzemeler konulur. Tandırın duvarlarında kazık adı verilen çivi benzeri asacaklar bulunmakta ve bunlara elek, kalbur gibi gereçler asılmaktadır. 15
Evin üst katına tahta merdivenlerle çıkılır. Merdivenlerin hemen sağ tarafında oturma odası bulunmaktadır. Bu odada iki tane sedir vardır. Sabah ve akşam yemekleri bu odada yenilir. Koridorun biraz ilerisinde misafir odası vardır. Bu odada üç tane sedir bulunmaktadır. Bu odada yemek sunumu, erkekler için masada, kadınlar içinse yerde yapılır. Mutfak ve koridor arasında yatak odası bulunmaktadır. Bu odada karyola, yüklük ve sedir vardır. Sedirin altında ise hamam ya da banyo adı verilen bölüm yer almaktadır. Mutfak düz bir koridor şeklindedir ve burada sele adı verilen bir dolap ve lavabo bulunmaktadır. Mutfağın yanında kiler olarak kullanılan bir oda bulunmaktadır ve bu oda evin en soğuk bölümüdür. Bu kısımda tereyağı vb. bozulacak yiyecekler saklanmaktadır. Mutfakta bulunan kapı ile iç hayat arasında bağlantı kurulmaktadır. Yemek kokusunun eve sinmemesi için yemekler tandırda pişirilerek mutfağa getirilmektedir. (F:1) 16
Ahmet Salih Eseroğlu na Ait Konak (Kastamonu/Tosya) Derleyen: Sadık Tecelli ŞEN Derleme Yeri: Kastamonu/Tosya Kaynak Kişi 1: Ahmet Salih ESEROĞLU, 1965 Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç Yapının Bulunduğu konum: Avlu içerisinde yer almaktadır. Yapım Yılı: 1700 1750 yılları arası bir tarihte yapıldığı tahmin edilmektedir. Yapım Tekniği: Kolonlar, direkler, tavan, taban ahşap malzeme kullanılarak yapılmıştır. Duvarlar ise kerpiçten yapılmıştır. Konağın hiçbir yerinde çimento kullanılmamıştır. Konak, belli bir yüksekliğe kadar kis adı verilen toprak üzerine oturtulmuş, geri kalan kısım ise kerpiçle örülmüştür. Kis kullanılmasının nedeni depreme karşı dayanıklılığın sağlanmasıdır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve üç katlıdır. Yapının avlu kapısı ve giriş kapısı olmak üzere iki kapısı vardır. Evin giriş bölümünde geçmişte odunluk olarak kullanılan ancak günümüzde işlevini kaybetmiş bir bölüm bulunmaktadır. Aynı şekilde girişte sol bölümde, günümüzde işlevini yitirmiş olan ahır vardır. Evin birinci katında avluya bakan ahşap balkon bulunmaktadır ve bu balkonda fırın vardır. Evin tavanları ahşaptır. Birinci ve ikinci katta günümüzde yatak odası, çocuk odası, salon olarak kullanılan odalar, bununla birlikte her katta, mutfak, tuvalet, lavabo bulunmaktadır. İkinci katta bulunan mutfağın camının önüne uzun bir sedir yaptırılmıştır. Evin bütün odalarında gömme dolaplar vardır. Ahşaptan dolapların bir kısmı elbise dolabı bir kısmı ise yatak dolabı olarak kullanılmaktadır. Bunlarla birlikte yatak odası olarak kullanılan odalarda gusül dolabı adı verilen banyolar bulunmaktadır. Evde bulunan odaların bazılarının üç duvarında da cam bulunmaktadır. 17
Ahmet Sopacıoğlu na Ait Mesken (Çankırı/Çerkeş) Derleyen: Seda TÜRKOĞLU Derleme Yeri: Çankırı/Çerkeş- İdris Mah. Kaynak Kişi 1: Ahmet SOPACIOĞLU, 1956, Çerkeş Kaynak kişi 2: Cem KARACAOĞLU, Ankara Üniversitesi Öğretim Üyesi Kaynak kişi 3: Şükrü TARHAN, Bld. Bşk. Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap, demir Yapının Bulunduğu konum: - Yapım Yılı:1893 Yapım Tekniği: Dışı cephe taş, içi ahşaptan yapılan ve kagir adı verilen teknikle yapılmıştır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Ön kısmında iki tane kapı bulunmaktadır. Kapılar ahşap ve demir sürgülü kilitlidir. Kapılardan bir tanesinin üzerinde el şeklinde iki tokmak bulunmaktadır. Bu tokmaklardan beyaz olanı kadınlar tarafından, siyah olanı ise erkekler tarafından kullanılır. Ev sakinleri dışarıdan gelen kişinin erkek veya kadın olduğunu bu tokmak seslerinden anlamaktadırlar. (F:2) Yapı üç kat yapılmasına rağmen, 1944 yılında meydana gelen depremde oluşan çatlaklar sonucu üçüncü kat yıkılmıştır. Günümüzde ev iki katlıdır. Birinci kat ara kattır ve kışlık olarak kullanılır. Burası günlük hayatın geçtiği yerdir. Yemek yapılan ve yemek yenilen yer iken, günümüzde evde yaşayan aile fertlerinin sayısı azaldığından bu kat kiler olarak kullanılmaktadır. Birinci katta en köşede hamam vardır. Ailenin kalabalık olduğu dönemde banyo ihtiyacı bu hamamda karşılanmaktadır. Hamamın yeşil ve üzerinde iki ay ve ortasında bir yıldız işleme bulunan ahşap kapısı vardır. (F:3) Evin mutfağı da birinci katta yer almaktadır. Mutfakta ahşap raflar bulunmakta ve üzerine çeşitli araç-gereçler konulmaktadır. (F:4) Yazlık adı verilen ikinci katta ise büyük bir salon bulunmaktadır. Bu salona hayat da denilir. Bu bölümde sedir veya peyke adı verilen Kapı tokmaklarının çıkardıkları sese göre, farklı cinsiyet kullanımına bu örnekle renk özelliği de eklenmiştir. 18
divanlar yer almaktadır. Sedirler pencere önüne gelecek şekilde köşeli olarak yerleştirilmiştir. Sedirlerin üzeri renkli iplerle işlenmiş yastıklarla süslenmiştir. Aynı şekilde sedirlerin alt tarafına da dantelli örtüler örtülmüştür. (F:5) İkinci katta bulunan odaların tamamının kapısı hayata açılmaktadır. Her odanın kapısında eski döneme ait el yazmaları bulunmaktadır. Odaların tavanları ahşap işlemelidir. Odaların bütün tavanları göbekli olup, göbekler kök boya ile boyanmıştır. Evin ikinci katında diğerlerine göre daha geniş olan ve başoda adı verilen oda bulunmaktadır. Odanın girişinde mağara girişini anımsatan ahşap küçük bir bölme bulunmaktadır. Bu bölme kış aylarında odun ve kömür koymak amacıyla yapılmıştır. Odada bulunan divanların üzeri ince kilimlerle kaplıdır. Bunun yanında divanlarda büyük divan yastıkları kullanılmıştır. Odanın içerisinde diğer odalara açılan pencereler bulunmaktadır ve bu pencereler işlemeli kalın örtülerle örtülmüştür Her odada yüklük adı verilen ahşap dolaplar bulunmaktadır. Bu dolaplardan bir tanesi gusülhane olarak kullanılmaktadır. Bunun dışındaki dolaplara genellikle yatak, yastık, yorgan, gibi eşyalar konulabildiği gibi yakacak depolanan bölümler de vardır. (F:6) Yüklüklerin kenarlarında gözgöre adı verilen ahşaptan küçük bölmeler bulunmaktadır. Buralara sık kullanılan gaz lambaları konulmaktadır. (F.7) Odalarda bulunan bir diğer bölüm ise ocaklık tır. Kenarlarına lamba veya mum koymak için şinanay adı verilen yerler bulunmaktadır. Şinanay: İdare lambası. (www.tdk.gov.tr) Bu çalışmada idare lambası ya da mum konulan raflara verilen ad. 19
Ali Rıza Tunca ya Ait Mesken (Safranbolu) Derleyen: Bilgen SARIKAYA Derleme Yeri: Safranbolu Kaynak Kişi: Ali Rıza TUNCA, 1957, emekli işçi, Safranbolu-Yörük köyü Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap Yapının Bulunduğu Konum:- Yapım Yılı: Yaklaşık olarak iki yüz elli senelik olduğu tahmin ediliyor. Yapım Tekniği: Yapının temelinde taş kullanılmıştır. Üst katlar ise ahşap direklerle birbirlerine destek olacak şekilde inşa edilmiştir. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapıda başoda misafirleri ağırlamak için kullanılmaktadır. Yaklaşık olarak 125 yıllık bir cam küre odayı aydınlatmakta, gündüzleri gelen ışığın yansıyarak odanın aydınlık olmasını sağlamaktadır. Bununla birlikte odada bulunan herkesin görüntüsü de cam kürede yansımaktadır.(f:8) Odanın tavan ve duvar süslemelerinde kök boya kullanılmıştır. Kök boyadan yapılmış kalem işlemeleri ile maşallah ve evin yapılış tarihleri gibi yazılar yazılmıştır. Başodadan ** bakıldığında dış cephe ve manzara görülmektedir. Odada bulunan perdelerdeki dantel işlemeler el yapımıdır. Başodada yüklük, yatak, banyo amaçlı kullanılan birkaç adet dolapta bulunmaktadır. Bunlarla birlikte bu oda da ocak başı, şömine, mangal ve oturmak için 60-70cm kalınlığında ahşap sedir vardır. Konağın diğer bir odası ise yazlık adı verilen odadır. Bu oda yaz aylarında çay ve kahve içmek amacıyla kullanılır ve buraya cumba adı da verilmektedir. Bu bölümde kirmen, çeyiz sandığı, eski bir halı ve gramofon ile bir radyo bulunmaktadır. Yatak odasında ise el yapımı yatak ve beşik, bunlarla birlikte gardırop ve ayna bulunmaktadır. Mutfakta ise kullanılmayan mutfak malzemeleri bulunmaktadır. Kalem işlemeleri: Kalemkâr tarafından duvar ve tavanlara fırça ile süs yapılması. Kalemkâr nakkaş.(hasol, 1998) ** Başoda: Eski Türk evlerindeki en büyük ve en süslü oda. Evin büyüğü burada oturur ve konuklar burada kabul edilirdi. (Hasol,1998) 20
Çalışma odası adı verilen bölümde ise kütüphane ve aile fotoğrafları bulunmaktadır. Konağın bir başka odası ise aydınlık odadır. Bu odanın duvarlarında ve tavanında kökboyası ile boyanmış, kalem işi ile işlenmiş, çiçek desenleri bulunmaktadır. Odada el işlemesi olan kapı tutamağı, oyma dolap ve perde bulunmaktadır. Oyma dolap yatak ve yorganları koyma amacıyla kullanılmaktadır. Odada çiçeklik adı verilen ve gaz lambası koymak amacı ile yapılmış bölümler de bulunmaktadır. (F:9) 21
Ali Yılmazlar ın Konağı (Kırıkkale/Keskin) Derleyen: Ömer ÖZBEY Derleme Yeri: Kırıkkale/ Keskin- Bozkurt Mah. Kaynak Kişi 1: Osman YILMAZ, 1907, Kırıkkale/Keskin, emekli öğretmen Kaynak Kişi 2: Hatice YILMAZ, 1927, Kırıkkale Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, tuğla Yapının Bulunduğu Konum: Bahçe içerisinde bulunmaktadır. Yapım Yılı: 1879 1890 yıllar Yapım Tekniği: Çatı, kapılar, pencere çerçeveleri ve zemin ahşap malzemeden yapılmıştır. Dış kapının demir kilit sistemi, duvarlardan destek alacak şekildedir.(f:10) Duvarlar kerpiçle örülmüştür. Ancak sonradan dış cephe tuğla ile örülmüş, beton harç ile sıvanmıştır. Duvar kalınlıkları 60 70 cm kalınlığındadır. Tavanlar yüksek yapılmış, ilk şeklinde oymalı ahşap pencere çerçeveleri deforme olduğu için değiştirilmiştir. Dış cephe boyası da bugün kırmızı, ilk rengi ise beyazdır.(f:11) Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Bahçe içerisinde olup, bahçede ahır, garaj, tandır, tuvalet, havuz gibi bölümler bulunmaktadır. Bahçenin ve konağın iki ayrı girişi bulunmaktadır. Büyük ve küçük diye adlandırılan girişlerden büyük olanı kullanılmamaktadır. Bahçede bulunan ahır bugün için işlevini yitirmiş, depo olarak kullanılmaktadır. Tandır, kullanılmayan eşyaların ve toplanan meyvenin fazlasının depolandığı yerdir. Pekmez yaparken üzümlerin ezildiği bahçedeki havuz ve tuvalet de işlevini kaybetmiş, kullanılamamaktadır. Yapıya büyük girişten girildiğinde salon ve mutfak göze çarpmaktadır. Mutfakta bulunan banyo erzak depolamak için kullanılmaktadır. Salona açılan oturma odaları da dayalı döşeli olmasına rağmen kullanılmamaktadır. Bu odalar fazla kullanılmadığından pencereler orijinalliğini korumuştur. Yapıya küçük girişten girildiğinde ise geniş bir mabeyn ve kömürlük bulunmaktadır. Yapının üst katında salona açılan geniş bir mutfak, bir misafir odası, bir yatak odası, bir oturma odası, bir banyo ve tuvalet bulunmaktadır. Misafir odasının tavanı süslü, kapısı oymalı ahşaptır. Misafir odası, oturma odası, yatak odalarında, kapakları süslemeli yüklükler bulunmaktadır. Hemen her odada tavana yakın kısımlarda bölmeler bulunmaktadır. Buralarda eskiden kışlık kavun-karpuz saklanmış, sonraları evlilik çağındaki kızların çeyizleri saklanmıştır. 22
Ayniye Barıönü ne Ait Mesken (Zonguldak/Çaycuma) Derleyen: İlkem ASLAN Derleme Yeri: Zonguldak/ Çaycuma-İnönü Mah. Kaynak Kişi 1: Ayniye BARIÖNÜ,1939-Çaycuma Kaynak Kişi 2: Işık BARIÖNÜ Kaynak Kişi 3: Songül ODABAŞ, Çaycuma Bld. Mimar Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, tuğla, ocak tuğlası, ahşap Yapının Bulunduğu konum:- Yapım Yılı: 450 500 sene önce yapıldığı tahmin ediliyor. Yapım Tekniği: Yapı yığma tekniği kullanılarak yapılmıştır. Giriş kat taşlarla, birinci kat taş ve tuğlalarla örülmüştür. Birinci katta orijinal tuğlalar kullanılmakla birlikte dolgu malzemesi olarak günümüzde kalorifer veya barbekü tuğlası olarak bilinen, ocak tuğlası kullanılmıştır. (F:12) Taşıyıcı sistem olarak ahşap direkler kullanılmış, evin çatısı ahşap iskelet üzerine yapılmış ve oluklu kiremitler kullanılmıştır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır. İki ayrı aile yaşayabilecek şekilde yapılmıştır. Evin giriş katı geçmiş yıllarda hayvan barınağı olarak kullanılmış ancak günümüzde bölümlere ayrılarak dükkân ve kahvehane şekline dönüştürülmüştür. (F:13) Yapıda zaman içerisinde meydana gelen hasarlar nedeniyle bazı tamirler yapılmıştır. Evin birinci katında yıkılan duvar briketlerle yeniden örülmüştür. İkinci kata ise zarar gören bölümler tuğla ve ahşapla tamir edilmiştir. Evin dış kapısında herhangi bir kilit sistemi bulunmamaktadır. Kapı içeriden kapatıldığında nertek adı verilen bir odun parçası kapının arkasına dayandırılmaktadır.(f:14) Girişin sol tarafında evin içerisine giden merdivenlere açılan ahşap bir kapı bulunmaktadır. Bu kapıdan içeri girilmeden önce kapının yanındaki duvarda bir boşluk bulunmaktadır. Niş adı verilen bu boşluk gaz lambalarını ve diğer aydınlatma araçlarını koymak için yapılmıştır. Niş: Bir başka yörede taka adı verilen kısım. Çoğunun üstü kemerli duvar hücresi. (Hasol, 1998) 23
Kapıdan içeri girildikten sonra dik merdivenlerle büyük salona çıkılmaktadır ve diğer odalar bu salona açılır. Evin eyvan olarak adlandırılan bölümünden merdivenlerle inilmektedir ve eyvan isimi verilen yerlerde halıların üzerinde minderler yer almaktadır.(f:15) Sofa olarak adlandırılan salonda eski bir beşikten bozularak yapılmış bir vitrin bulunmaktadır. Parçalara ayrılan ve her bir parçası raf olarak kullanılan beşikten oluşan vitrinde şimdiye kadar o evde yaşamış ve yaşamakta olan ailenin önde gelenlerinin fotoğrafları asılıdır. Ayrıca vitrinde süs eşyaları, kandiller, gümüş tepsiler yer almaktadır. Bu bölümde küçük bir oda özelliği gösteren ve de önceden bazı zamanlarda küçük çocukların yataklarının yapıldığı gömme dolaplar bulunmaktadır Perdeleri şile bezinden olan ve ahşap zemini muşamba ile döşenmiş olan evin oturma odasında büyük bir divan vardır. Evde bulunan diğer odalar yatak odası olarak kullanılmaktadır ve içlerinde divanların yanı sıra giysi dolapları vardır. Eyvan: Yörede sofaya verilen ad. Bu yapıda sofaya göre dar geçiş alanı. 24
Ayşe Altay a Ait Mesken (Kayseri/Gesi-Evreke) Derleyen: Ayşe YALÇIN Derleme Yeri: Kayseri/Gesi-Evkere Köyü Kaynak Kişi: Ayşe ALTAY, 1938, okuma yazması yok Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap Yapının Bulunduğu konum:- Yapım Yılı: 1800 1900 Yapım Tekniği: Yonu taşının tarakla taranması ile yapılmıştır. Yapının işlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. İki katlıdır. Evin yer aldığı sokakta soku taşı ** bulunmaktadır. Evin iki adet giriş kapısı bulunmaktadır. Kapıların üzerinde eve gelen kişinin erkek veya kadın olduğunun çıkardığı sesten anlaşılacağı, erkeklerin büyük, kadınların küçük olanı kullandığı ikişer adet kapı tokmağı bulunmaktadır. Evin arka kısmında, içinde üzümlerin ezildiği, ezilen üzümlerin sularının akması için önünde bir delik bulunan şirane adı verilen havuz bulunmaktadır. Üzümler bu delikten alınan su ile büyük ocaklarda kaynatılarak süzülmektedirler. Daha sonra leğenlere konulup pekmez haline getirilmektedir. Evin bahçesinde bir tane kuyu bulunmaktadır. Geçmişte içme suyu ihtiyacını da karşılayan ve yaklaşık olarak 6 7 m derinliğinde olan bu kuyudaki su az olduğundan günümüzde kullanılmamaktadır. Evin alt katında bir mağara görünümünü andıran ve üç kısımdan oluşan tırkız denilen ahır bulunmaktadır. Ahıra merdivenlerle inilmektedir. Ahırın üst kısımları kemerlidir. Bu bölüme kullanılmayan eşyalar konulmaktadır. Diğer iki kısım ise duvarla ayrılmıştır. Bu bölümlerden birine soğan, elma gibi kuru yiyecekler konulmaktadır. En geniş kısımda ise hayvanlar barınmaktadır. Evin üst katında bulunan kapılar eskiden sallık adı verilen geniş bir balkona açılmaktadır. Bu balkon oturmak amacıyla kullanılmasının yanı sıra ceviz ve pestillerin kurutulduğu yerdir. Yonu taşı: Ülkemizin kimi yerlerinde püskürük tüflere verilen ad (Hasol, 1998) ** Soku taşı: Bulgur yapımında kullanılan, nemli buğdayın dövüldüğü ortası oyuk taş. 25
Evin üst katında iki oda bulunmaktadır. Bu odalardan bir tanesi yatak odasıdır. Küçük oda fazla kullanılmamaktadır. Bu odanın bir duvarında minare kabartması bulunmakta ve bu kabartma kıbleyi işaret etmektedir. Kabartmanın olduğu duvarın hemen yanında ise gömme dolap bulunmaktadır. 26
Ayşe İlhan a Ait Mesken (Afyon/Hocalar-Yeşilhisar) Derleyen: Ayşe İLHAN Derleme Yeri: Afyon\Hocalar-Yeşilhisar-Cumhuriyet Mah. Şafak Sok. Kaynak Kişi 1: Ayşe İLHAN, Afyon\Sandıklı,1934, okuma yazması yok, ev hanımı Kaynak Kişi 2: Ali COŞKUN, Afyon\Sandıklı, 1925, ilkokul, inşaat ustası Kaynak kişi 3: Mehmet İLHAN, Afyon\Sandıklı,1968, üniversite, çiftçi, Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, kerpiç, ağaç Yapının Bulunduğu konum: - Yapım Yılı: 1978 Yapım Tekniği: Yapının temeli 1m derinliğinde kazılmış ve 80cm genişliğindeki büyük taşlarla duvarlar örülmüştür. Örülen duvarın yüksekliği, evin ve arazinin durumuna göre 3 5 m arasında değişmektedir. Evin üst kısmında kerpiçler 50cm aralıklarla yapılan çatı ağaçlarının arasına çamurla birlikte 45 derece eğim ile üst üste konulmuştur. Evin çatısının üzeri kapatılmadan önce kiremitlerin altına tahta döşenmiştir. Bu tahtaların üzeri çamurla sıvandıktan sonra çatı kiremitle kapatılmıştır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Tek katlı, dört odalıdır. Evin tavanı düver adı verilen çam ağaçlarından olup üzerine tahta kaplanmıştır. Evin giriş kapısı demirdir ve üst kısmında cam bulunmaktadır. Cam bölümün dışa bakan kısmı işlemelerle süslenmiştir. Kapının açılıp kapanması, kapının koluna bağlanan bir telle sağlanmaktadır. Evin giriş merdiveninin üzeri teneke ile kapatılmıştır. Tuvalet kokuyu evin dışında tutabilmek için evin dışına yapılmıştır. Dış kapıdan içeri girildiğinde sağ tarafta evin avlusuna inen merdivenlerin yatay ahşap bir kapısı bulunmaktadır.(f:16) Avluya evin dışından ve dambaşın altından girilen bir kapı daha bulunmaktadır. Burada, samanlığa, odunluğa, dam ** ve ambarın bulunduğu kısma açılan ahşap, koca kapı denilen bir kapı vardır. Bu kapıdan içeri girince dört Dambaş: Yörede geniş balkona verilen ad. ** Dam: Ahır. İncelenen yapıda fonksiyonunu yitirmiş, kışlıkların depolandığı bir bölümdür. 27
bölümden oluşan ambar bulunmaktadır. Bu bölümde odunluk, odunluğun sol bölümünde kümes olarak kullanılan, bazı zamanlarda ise buzağı ve kuzuların konulduğu tahtadan yapılmış bir bölüm bulunmaktadır. Dam üstü (ambar içindeki odunluğun çatı arası) ise hayvanlar için kışlık kuru ot, yulaf, odun koymak için kullanılmaktadır. Samanlık işlev değiştirmiş günümüzde kömür, odun ve çam kozalağı depolanmaktadır. Samanlığa saman koymak için dışarıya açılan bir pencere bulunmaktadır. İçeri girildiğinde tam karşıda sağlı sollu tahtadan yapılmış olan sahanlıklar bulunmaktadır. (F:17) Sahanlığın raflarına tabaklar, alt kısmına ise suyun olmadığı zamanlarda kullanılmak üzere yedek su bulundurmak amacıyla kullanılan güğümler, ibrikler, bidonlar bulunmaktadır. Sahanlığın ilerisinde abdestlik adı verilen kısım bulunmaktadır. Bu bölümün alt kısmı bidon ve güğüm konulmak için boş bırakılmıştır. Abdest alma, el yüz yıkama amacıyla kullanılan bu bölüm evin lavabosudur. Evin dambaş adı verilen geniş bir balkonu vardır. Dambaş halı yıkanan, haşhaş kozağı kırılan, haşhaş yıkanan, kışlık besinlerin kurutulduğu yerdir. Bu nedenle geniş yapılmıştır. Evin üç odasının yanı sıra ekmek evi adı verilen ve mutfak olarak kullanılan oda bulunmaktadır. Her odada ve ekmek evinde köşkü ya da seki adı verilen yükselti bulunmaktadır. (F:18) Sekinin bir köşesinde kirelik adı verilen banyo vardır. Kireliğin üzeri kapaklıdır ve pis suyun akması için bir deliği bulunmaktadır. Duvarlarının sudan etkilenmemesi amacıyla muşamba ile kaplanmıştır. Tabanı beton olduğu için üzerine oturmak için tahta parçası konulmuştur. Kirelik kullanılmadığı zaman üzerine kıldan yapılmış aba veya haba adı verilen örtü serilmektedir. Üzerine yatak ve yorganlar konulmaktadır. Kireliğin yan taraflarında dolav adı verilen dolaplar bulunmaktadır. Bunlar ikişer kapaklıdır. Dolapların içerisine, serin olduğu için yiyecekler konulabilmektedir. Dolapların üst kısımlarında camlı bir bölme vardır ve bu bölme süs eşyalarını koymak amacıyla kullanılmaktadır. Odaların kapıları çam ağacından yapılmış, oymalı süslüdür. Kapının kolu damaklı ve oymalı zembelek adı verilen çeşittendir. Kapının arka- Sahanlık: Terek 28
sında tırkaz denilen kilit bulunmaktadır. Kapılar kalem enserisi adı verilen çivi ile kilitlenmektedir. Kapıların alt kısımlarında soğuktan korunmak ve de içeriye toz girmesini engellemek amacıyla yapılmış 5-10cm arasında yükseklikte eşik bulunmaktadır. Odalarda, soğuğa karşı tercihen ahşap küçük pencereler bulunmaktadır. Ekmek evi adı verilen odada ocak bulunmaktadır. Bu ocakta sacın üzerinde şibit denilen yufka ekmeği yapılmaktadır. Ocağın sağında ve solunda iki adet dolav ** bulunmaktadır. Bu dolavlara mutfak eşyaları ve yiyecekler konulmaktadır. Bunların yanı sıra bozulabilecek yiyeceklerin konulduğu, üst kısmında hava almayı sağlayacak kare şeklinde telli kısımları olan iki adet tel dolap bulunmaktadır. Dolapların alt kısımları ise kapaklıdır. İçerisine baklagil konulmaktadır. Ayrıca bu odada üzerinde hamur açılan senit ler, hamur teknesi, un çuvalları bulunmaktadır. Evin içinde çatıya çıkan ahşap bir merdiven bulunmaktadır. Bu merdivenle çıkılan, çatının bir bölümü olan ve garadaban *** adı verilen bölüm ise kiler amaçlı kullanılmaktadır. İçerisine az kullanılan eşyalar, küpler ve bidonlar konulmaktadır. Kalem enserisi: Yatay sürgülü, kapıyı duvara sabitleyen kalem şeklindeki demir. ** Dolav: Dolap *** Garadaban: Kiler 29
Bayram Yücesan a Ait Mesken (Trabzon/Beşikdüzü) Derleyen: Funda TURT Derleme Yeri: Trabzon/ Beşikdüzü-Vardallı Mah. Kaynak Kişi: Bayram YÜCESAN, 1933, ortaokul terk, emekli işçi Yapıda Kullanılan Malzeme: Taş, ahşap Yapının Bulunduğu Konum:- Yapım Yılı: 300 seneden fazla olduğu tahmin ediliyor. Yapım Tekniği: Yerden 70 80 cm derinlikli temele, kara taş döşenmiştir. Bodrum ve ahır payı bırakılmıştır. Evin girişi yer seviyesine yakın tutulmuştur. Kesme taşlardan örülerek yapılan duvarların üzerine 150 cm de bir tahtalar yatay konulmaktadır. ** Bu işlem, düzgünlüğü sağlarken, kolonların ve duvarın sağlam olması amacıyla yapılmaktadır. Duvarların kalınlığı yarım metre kadardır. Yapı meyilli arazi üzerine kurulmuştur ***. Bağdadi denilen, ahşap iskelet arasına taş döşenen teknik ile yapılmıştır. (F:19) Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır. Yapının altı hayvan barınağı/ ahırdır. Ahır; at ve inekler için iki ayrı kısma ayrılmıştır. İnek ahırının zemini ahşaptır. Hayvanların yem yedikleri kısma bahsi adı verilir. Ahşap malzemenin duvara dönük çakılarak, duvarla ahşap arasının yemlik olarak kullanılması amaçlanmıştır. Ahırda atların barındığı kısmın zemini betondur. Yapının ön ve arka olmak üzere iki kapısı bulunmaktadır. Kapıları kemer denilen taşlardan yarım daire şeklinde örülmüştür. Kapılarda tahta sürgüler ile kilit sistemi bulunmaktadır. (F:20) Salon olarak anılan geniş kısmın içinde mutfak da bulunmaktadır. Buranın zemini badana ya da ahşana denilen toprak ile yapılmıştır. Yumuşak toprağın su ile ıslatılıp düzlenmesi ile yapılmaktadır. Buradan Kesme taş: Küp veya küpe yakın biçimde olan taş, bütün yüzeyleri projesine göre düzgün ve geometrik şekilde yontulmuş taş (Hasol,1998) ** Burada sözü edilen tahta diğer çalışmalarda hatıl olarak geçmektedir. *** Geleneksel Türk halk mimarisinin karakteristik özelliğidir. Meyilli arazi üzerine yapılan konutların, güneş ışığından en fazla istifade gözetilerek, iklim özellikleri de göz önünde bulundurularak pencereler yapılmıştır. Meyilli arazide inşa edilen bu yapılarda, bir diğer yapının güneşini kesmemesine özen gösterilir. 30
ahıra inilebilmektedir. Ahıra inen merdivenler kepenk denilen kapak ile salondan ayrılmaktadır.(f:21) Tavanlama yapılmadığından, çatı iskeleti yapının içinden görülebilmektedir. Odalar birbirinden ve salondan ahşap döşemeler, paravanlar ile ayrılmaktadır. Odaların duvarlarında oyma raflar, ahşap raflar bulunmaktadır. İki odada taşların ayrılması ile duvar kalınlıklarından istifade edilerek yapılmış gömme hamamlar bulunmaktadır. Hamam denilen banyoların aydınlığının sağlanması için delikler bulunmaktadır. Tavanlama: Dış cephesi kiremit vs. ile kapatılan çatının içeriden kapatılması. 31
Bülbül Hoca nın Evi (Bekir Özaşık a Ait Mesken) (Eskişehir/Odunpazarı) Derleyen: Sencer ONAR Derleme Yeri: Eskişehir\ Odunpazarı Kaynak Kişi 1: Bekir ÖZAŞIK, Afyon\ Boldavin,1941, emekli memur Kaynak Kişi 2: Ayşe ÖZAŞIK, Eskişehir,1941, ev hanımı Kaynak Kişi 3: Celal ÖZDEMİR, Ş.Urfa, 1982, teknisyen Kaynak Kişi 4: Hakan GÜNDOĞMUŞ, Eskişehir,1980, inşaat mühendisi Yapıda Kullanılan Malzeme: Ahşap, kerpiç, moloz taş, alaturka kiremit Yapının Bulunduğu konum:- Yapım Yılı: 1840-1850 li yıllar arasında yapılmış olduğu tahmin edilmektedir. Yapım Tekniği: Yapının temeli taşlarla örülmüş, geri kalan kısmı ise ahşap ve kerpiçle yapılmıştır. Üst katlarda taşıyıcı ahşap iskelet sistemi kullanılmıştır. Hımış tekniği adı verilen teknikle yapılmıştır. Çatılar ahşap olup, alaturka kiremitle örtülüdür. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır. Evin dört odası ve iki adet sofası bulunmaktadır. Alt kattaki sofadan üst kattaki sofaya açılan merdivenle katlar birbirine bağlanmıştır. Merdivenin alt boşluğu kiler olarak kullanılmaktadır. Üst katta yatak ve oturma odaları bulunmaktadır. Bu odaların tavanları işlemelerle süslenmiştir. İki oturma odasında da iki ayrı gömme dolap içinde banyo ve şömine bulunmaktadır. Odaların hepsinde gömme dolaplar bulunmaktadır. Üst sofaya maketler (sedir) yerleştirilmiştir. Hımış: Dikme ve payandalardan meydana gelen ahşap çatkı arasına kerpiç ya da tuğla kullanılarak yapılan yapı, dolma yapı. (Hasol, 1998) 32
Cemal Kavuncu ya Ait Mesken (Ankara/Haymana-Sinanlı) Derleyen: Meltem CENGİZ Derleme Yeri: Ankara/Haymana- Sinanlı Köyü Kaynak Kişi 1: Cemal KAVUNCU, Sinanlı Köyü, ilkokul, çiftçi Kaynak Kişi 2: Neriman KAVUNCU Kaynak kişi 3: Şirin UZUNER, Sinanlı Köyü Yapıda Kullanılan Malzeme: Çimento, taş, çamur, ahşap, Yapının Bulunduğu konum: Bahçe içerisinde yer almaktadır. Yapım Yılı: 1955 Yapım Tekniği: Yapı taşlarla örülerek inşa edilmiştir. Evin yapımında kullanılan taşlar hicri takvime göre 1328 yılında yıkılan bir camiden alınmıştır. Evin tüm tavanı ahşaptır. Yapının İşlevi: Yapı mesken olarak kullanılmaktadır ve iki katlıdır. Evin beş odası bulunmaktadır. Evin arka bahçesinde ahır ve tandır evi vardır. Ahşap olan tavan, belli aralıklarla dikilen kalaslar üzerine oturtulmuştur. Ahırda, yavru hayvanların belli bir zaman annelerinden ayrı yaşadıkları körün adı verilen bir bölüm bulunmaktadır. (F:22) Samanlık ise tezek yapılan ve saman depolanan yerdir. Tandır evi küçük bir kulübe şeklindedir. (F:23) Kerpiçten yapılan bu yapıda ekmek yapılan tandırla birlikte yemek pişirilen ocak bulunmaktadır. Tuvalet evin bahçesindedir. Evin alt katında bodrum bulunmaktadır. Bu bölüme eski eşyalar, kazanlar ve diğer mutfak araç-gereçleri konulur. Giriş kapısının sağ tarafında tahta raflar bulunan ve mutfak işlevi gören bir bölüm bulunmaktadır. Odaların ikisi sağ tarafta, iki tanesi ise sol tarafta yer alır. Misafir odası olarak kullanılan ve hura adı verilen odada içi samanla doldurulmuş, dışı ise duvar halısı ile kaplı olan yastıklarla birlikte, yer minderleri ile döşenmiş sedirler bulunur. (F:24) Bu odada evin beyi erkek misafirlerini ağırlamaktadır ve eğer evin beyi evde yoksa gelen misafirler içeri alınmamaktadır. 33