Mine Çürüklerinin Remineralizasyonunun Elektronik Çürük Monitörü ile in Vitro Değerlendirilmesi

ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 30, Sayı: 4, Sayfa: 18-24, 2006 Mine Çürüklerinin Remineralizasyonunun Elektronik Çürük Monitörü ile in Vitro Değerlendirilmesi An in Vitro Research of Enamel Caries Remineralization with Electronic Caries Monitor * Dr. Kaan GÜNDÜZ, * Prof.Dr. Peruze ÇELENK * Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı ÖZET ABSTRACT Amaç: Mine çürüklerinin remineralizasyonunun değerlendirilmesinde elektronik çürük monitörünün (ECM) etkinliğini test etmektir. Gereç ve Yöntem: Çalışmamızda, toplam 100 adet kavitasyon göstermeyen çekilmiş insan küçük azı ve büyük azı dişleri kullanıldı. Dişlerde yapay olarak demineralizasyon sağlamak için 0, 0,1 M laktatlı laktit asit tampon solüsyon içinde 21 gün süreyle bekletildi. 500 ml lik tampon solüsyon ph 4.5 olacak şekilde oluşturuldu. Elektriksel iletkenlik ölçümleri için Elektronik Çürük Monitörü tip IV (Lode, Groningen, Hollanda) cihazı kullanıldı. Elektriksel iletkenlik ölçümleri yapılan dişlerde remineralizasyon için 20mM N-2-hidroksietilpiperazine-N-2-ethanesülfonik asid (HEPES) tampon solüsyonu içeren 1.5mM CaCl 2, 0.9 mm KH 2 ve 2 ppm lik NaF luk çözeltide 14 gün süresince bekletildi. Remineralize edilen dişlerde elektriksel iletkenlik ölçümleri tekrarlandı. Çürüksüz olan dişlerin demineralizasyon işlemi yapıldıktan sonraki ECM IV ölçüm değerleri ile remineralizasyon işlemi yapıldıktan sonraki ECM IV ölçüm değerleri istatistiksel olarak karşılaştırıldı. Bulgular: Sağlam olan dişlerin demineralizasyon işlemi yapıldıktan sonra ölçülen ECM IV değerleri dişlere remineralizasyon işlemi yapıldıktan sonra ölçülen ECM IV değerleri ile T-testine göre karşılaştırıldı. T-testine göre ECM IV ölçüm değerlerinde demineralizasyon ve remineralizasyon değerleri arasında korelasyon r = 0.93 düzeyinde önemli ilişki vardı (p<0.001). Sonuç: Demineralize dişlerin ECM IV ölçüm ortalaması remineralize edilmiş dişlerin ECM IV ölçüm Aim: The aim of this study are to determine Electronic Caries Monitor (ECM) effectiveness in remineralization process on enamel caries. Materials and Methods: 100 extracted sound premolar and molar teeth were used in the study. For artificially demineralization, the teeth were performed with 0,1 M lactic acid buffer solution for 21 days. The buffer solution was composed as 500ml and ph 4.5. For electrical conductance measurements, electronic caries monitor type IV (Lode, Groningen, Holland) was used. Afterwards electrical conductance measurements, remineralization process was performed to demineralized teeth with N-2-hidroxyetilpiperazine-N-2-ethanesulfonic asid (HEPES) buffer solution which contains 1.5mM CaCl 2, 0.9 mm KH 2 and 2 ppm NaF for 14 days period. Electrical conductance measurements were performed again after remineralization process. Statistical analyses are performed between demineralizated ECM IV measurement values and remineralizated ECM IV measurement values on sound teeth. Results: ECM IV measurement values were compared with T-test between demineralizated and remineralizated ECM IV measurements on sound teeth. For T-test, there are consequential relation between demineralization and remineralization values as showing correlation r = 0.93 ( p < 0.001). Conclusion: Demineralized teeth s average ECM IV measurement value was found as different from

19 ortalamasından istatistiksel olarak farklı bulunmuştur. ECM IV demineralizasyon ve remineralizasyon arasındaki farkı ölçebilmektedir. remineralized teeth s average ECM IV measurement value ECM IV could detect difference between Demineralization and Remineralization. ANAHTAR KELİMELER Elektriksel İletkenlik, Elektronik Çürük Monitörü (ECM), Demineralizasyon, Remineralizasyon. KEYWORDS Electrical conductance, Electronic Caries Monitor (ECM), Demineralization, Remineralization. GİRİŞ Yeni başlamış olan bir mine çürüğünde görülen ilk makroskobik değişiklik, küçük opak, beyaz bir bölgenin oluşmasıdır. Çürüğün etkisiyle mineraller mineden uzaklaşır. Mine kristallerinin oluşturduğu prizmalar hacimce değişikliğe uğrar ve mine dokusu oldukça pöröz bir yapı kazanır 1. Çürük nedeniyle mineral kaybeden minede optik karakter de değiştiğinden, ışığı daha az yansıtır ve şeffaflığı azalır. Bu değişiklikler sonucu beyaz leke lezyonları (white spot lesion) görülür. Beyaz lezyon olarak da adlandırılan başlangıç mine çürüğünde, yüzey tabakası henüz bozulmamıştır. Klinik olarak tespit edilmesi oldukça zordur. Dolayısıyla beyaz lezyonların tanısı ve tedavisi, son yıllarda üzerinde çok sayıda araştırmaların yapıldığı konulardan biri olmuştur 2-4. Bu sebeplerden dolayı, erken safhadaki fissür çürüklerinin tanısında daha hassas aletler denenmeye başlanmıştır. Çürük teşhisinde elektrik akımının kullanılması fikri ilk olarak 1951 yılında Pincus 5 tarafından ortaya atılmıştır. Elektriksel iletkenlik ölçümlerinin kullanımına ilişkin teoriye göre, sağlam mine yüzeyleri iyi bir iletken değilken, çürüklü ve demineralize mine yüzeyleri daha fazla su içerdiğinden ölçülebilir düzeyde iletkenliğe sahiptir ve bu iletkenlik demineralizasyonun artması ile artar. Sağlam dentin ise minenin aksine oldukça iyi iletkenliğe sahiptir. Bunun sebebi ise içerisindeki çok sayıda olan dentin tübülleridir. Çürük ve sağlam minenin elektriksel iletkenliğini esas alan iki alet 1970 yıllarında geliştirilmiş ve test edilmiştir. Bunlar Vanguard Caries Detektör ile Caries Meter L dir 6. Her iki enstrüman da elektriksel iletkenliği, fissüre yerleştirilmiş bir sond ve yüksek iletkenliğe sahip olan diş eti veya deri gibi bir bölgeye bağlanmış bir konnektörle ölçmekteydi. Bu aletlerden daha gelişmiş olan elektronik çürük monitörü ECM günümüzde geliştirilerek kullanılmaya başlanmıştır. Son olarak üretilen ECM IV modeli (Lode Diagnostics, Netherland) şüpheli dişlerin değerlendirilmesinde kullanılmıştır 7 (Resim 1). Elektriksel iletkenlik esasına göre çalışan ECM IV potansiyel olarak de- ve re- mineralizasyonda minede oluşan pörözite değişiklerini ölçebilir. Mine yüzeyindeki minerallerin kaybı ile porozite artar, minerallerin tekrar geriye göçü sonrasında pörözitede azalma olur. İşte bu bölgede olan pörözite farkları elektriksel iletkenliği etkiler 8. Bu çalışmadaki amacımız mine çürüklerinin remineralizasyonunun değerlendirilmesinde ECM IV ün güvenilirliğini test etmektir. RESİM 1 Elektronik Çürük Monitörü tip IV (ECM IV).

20 GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmamızda, toplam 100 adet kavitasyon göstermeyen çekilmiş insan küçük azı ve büyük azı dişleri kullanıldı. Dişlerin Hazırlanması Dişler ilk önce asitle demineralize edildi. Asitle demineralizasyonu sağlamak için; Fissür yüzeylerinde yaklaşık 2-3 mm 2 lik bir pencere hariç, tüm yüzeyleri tırnak cilası ile kaplanarak 1 den 100 e kadar numaralandırıldı (Resim 2, Resim 3). Deneyde kullanılan beherler 20 dakika kaynatılarak sterilize edildi. Hazırlanan dişler, yaklaşık 24 o C oda sıcaklığında 0,1 M laktatlı laktit asit tampon solüsyon içinde 21 gün süreyle bekletildi. 500ml lik tampon solüsyon ph 4.5 olacak şekilde oluşturuldu (Resim 4, Resim 5). Deney süresi sonunda açıkta kalan kron kısımlarındaki tırnak cilaları aseton ile temizlendi. ECM IV ölçümleri için hazır hale getirildi. ECM IV ölçümleri yapılan dişler, fissür yüzeylerinde yaklaşık 2-3 mm 2 lik bir pencere hariç, tüm yüzeyleri aside dayanıklı tırnak cilası ile tekrar kaplandı. RESİM 2 Demineralizasyon için hazırlanan dişte oklüzal yüzeyde oluşturulan pencere. RESİM 4 Deneyde kullanılan laktik asit tampon solüsyon içeren beherler. RESİM 3 Numaralandırılmış sağlam dişler RESİM 5 Demineralize dişin oklüzal görünümü

21 Dişler florlü solüsyonla remineralize edildi. Florla remineralizasyonu sağlamak için; Deneyde kullanılan beherler 20 dakika kaynatılarak sterilize edildi. Hazırlanan dişler, yaklaşık 24 0 C oda sıcaklığında, 20mM N-2-hidroksietilpiperazine-N-2-ethanesülfonik asid (HEPES) tampon solüsyonu içeren 1.5mM CaCl 2, 0.9 mm KH 2 ve 2 ppm lik NaF luk çözeltide 14 gün süresince bekletildi. Deney süresi sonunda açıkta kalan kron kısımlarındaki tırnak cilaları aseton ile temizlendi. ECM IV ölçümleri için tekrar hazır hale getirildi. Elektronik Çürük Monitörü (ECM IV) Ölçümleri Demineralize edilmiş yapay çürüklü dişlerin oklüzal yüzeylerinin değerlendirilmesi için ilk önce cihazın standart ölçüm prosedürü seçildi. Dişler %0.9 luk NaCl çözeltisi ile oklüzal yüzeyleri ıslatıldıktan sonra referans elektrodu dişlerin açıkta kalan 1/3 lük kısmına %0.9 luk NaCl ıslatılmış pamuk ile kök yüzeyine temas ettirildi. Cihazın ölçüm probu ise ölçümü yapılacak fissür bölgesine tatbik edildi. Her bir diş için en az üçer kez ölçüm yapıldı. Elde edilen değerlerin ortalaması kaydedildi. Değerler arasında belirgin bir fark olduğunda ölçüm tekrarlandı. Tüm ölçümler yaklaşık 24ºC oda sıcaklığında yapıldı. Remineralizasyon işleminden sonrada aynı prosedürlere uyularak dişlerin ECM IV ölçümleri yapıldı. Veriler yapılacak istatistiksel değerlendirmeye hazır hale getirildi. İstatistiksel Değerlendirme Çürüksüz olan dişlerin demineralizasyon işlemi yapıldıktan sonraki ECM IV ölçüm değerleri ile remineralizasyon işlemi yapıldıktan sonraki ECM IV ölçüm değerleri t-testine göre karşılaştırıldı. BULGULAR ECM IV ölçüm değerlerinde demineralizasyon ve remineralizasyon değerleri arasındaki fark önemli bulunmuştur (t = 9.62, p < 0.001). Demineralize dişlerin ECM IV ölçüm ortalaması 4948,13 ± 12822,48 iken, remineralize edilmiş dişlerin ECM IV ölçüm ortalaması 7693,76 ± 14803,03 bulunmuş olduğundan aralarındaki fark önemlidir (p < 0.001). (Tablo Ia, 1b) (Grafik 1). Bu sonuçlara göre, demineralize dişlerin ECM IV ölçüm ortalaması remineralize edilmiş dişlerin ECM IV ölçüm ortalamasından istatistiksel olarak farklı bulunmuştur. ECM IV demineralizasyon ve remineralizasyon arasındaki farkı ölçebilmektedir. TARTIŞMA Çalışmamızda ECM IV ün remineralizasyonu ayırt edebilme özelliğini araştırmak amaçlanmıştır. Dişler hem demineralizasyon hem de remineralizasyon işleminden sonra ECM IV ile ölçülmüştür. İn vitro demineralizasyon çalışmalarında kullanılmak üzere, histolojik olarak minenin doğal çürük lezyonlarının oluşturulması için çeşitli araştırmalar yapılmıştır. TABLO Ia ECM IV ün demineralizasyon ve remineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması Ortalama Standart sapma Örnek sayısı ECM IV Demineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması 4948,1300 12822,48490 100 ECM IV Remineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması 7693,7600 14803,03427 100

22 TABLO Ib ECM IV ün demineralizasyon ve remineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması farkı Test Değeri = 0 t df P (iki-taraflı) Ortalama sapma %95 Güvenlilik sınırı Alt Üst De-Re mineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması farkı 9,62 99,0007 2745,63000 2179,5590 3311,7010 GRAFİK 1 ECM IV'ün demineralizasyon ve remineralizasyon ölçüm değerleri ortalaması farkı Minedeki yapay çürük lezyonları, genellikle minenin izoelektrik noktası olarak bilinen 5.5 ph ın altındaki asit ortamlarda oluşabilmektedir 9. Yapay mine çürük lezyonlarını elde etmek için genel olarak kimyasal yöntemler ve bakteri kültürleri ve beslenme sistemlerinden yararlanılmaktadır. Kimyasal yöntemler üç tipe ayrılmaktadır: (a) diş yüzeyindeki mineralin çözünme hızını artıran maddeleri içeren sistemler, (b) jel sistemler, (c) kalsiyum fosfat içeren tampon sistemler 10. Son yıllarda, doğal olanlarıyla histolojik olarak özdeş yapay mine çürük lezyonları oluşturmak

23 amacıyla, doygunluk derecesi hidroksiapatite göre uygun olarak ayarlanmış, farklı iyonları içeren tampon demineralizasyon sistemleri geliştirilmiştir. Bir çok araştırmacı çalışmalarında laktik asit veya asetik asit gibi organik asitleri, kalsiyum ve fosfat içeren tampon sistemlerde kullanmışlardır 9,11-15. Çalışmamızda asitle oluşturulan yapay kavite lezyonları ağızdaki fermantasyondan sonra açığa çıkan asitlerin laboratuar ortamlarında elde edilerek diş yüzeyine uygulanması ve buna bağlı demineralizasyonun gerçekleştirilmesi şeklinde yapıldı. Bu şekilde asitle oluşturulan yapay çürük lezyonları ECM ile yapılan çürük tanısı ile ilgili diğer in vitro çalışmalarda da kullanılmıştır 16-18. Asitle oluşturulmuş yapay çürük lezyonlarının, demineralizasyon işleminde en sık kullanılan asit olan laktik asitin 0.1 M lık tampon çözeltisi kullanılmıştır 9,12. Wolinsky ve arkadaşları 16 1999 yılında ECM III kullanarak minedeki de/remineralizasyon farklarını ölçmüşlerdir. Bu çalışmada da minede demineralizasyon sağlamak amacıyla 0.1M laktik asit tampon çözeltisi kullanmışlardır. İn vitro ortamda asitle yapılan demineralizasyonda oda sıcaklığının önemli olmadığı belirtilmiştir 14. Bu nedenle çalışmamız normal oda sıcaklığı olan 24 C gerçekleştirilmiştir. Demineralizasyon için gerekli süre konusunda da pek çok araştırma bulunmaktadır. Bu çalışmalarda farklı süreler verilmiş olmasına rağmen, kabul gören 21 günlük süre çalışmamızda da esas alınmıştır 9,12. İn vitro remineralizasyon çalışmalarında, çalışılacak araç ve yöntemin diğer faktörlerden etkilenmemesi, ağız içerisindeki remineralizasyon sikluslarını taklit edilebilmesi, çalışma ortamının araştırmaya uygun olarak hazırlanabilmesi, daha kısa sürede sonuçların alınabilmesi, araştırmacıların bu yöntem ile daha fazla sayıda çalışma yapmalarına neden olmuştur 19. Kalsiyum ve fosfata göre düşük oranda aşırı doymuş remineralize solüsyonlarda (1mM Ca, 0.5mM ph 7) remineralizasyon lezyon boyunca devam etmektedir. İn vitro ortamda remineralizasyonu sağlamak için kalsiyum ve fosfata göre düşük oranda aşırı doymuş remineralize çözeltilerin diş yüzeyine uygulanması ile yapılabilmektedir 20. Daha önceki çalışmalarda remineralize çözeltilerle birlikte tampon çözelti olarak da HEPES kullanılmıştır. Bu şekilde elde edilen remineralize çözeltiler değişik araştırmalarda kullanılmıştır 19-22. Remineralize çözeltileri ECM çalışmalarında da kullanılmıştır 17,18. Remineralizasyon için gerekli süre konusunda da pek çok araştırma bulunmaktadır. Wang ve arkadaşları 18 2005 yılında yapmış oldukları çalışmada ECM III ve transversal mikroradyografiyi yapay olarak oluşturulan mine çürüklerinin remineralizasyonunu ölçmede kulanmışlardır. Bu çalışmada 36 sığır dişinin minesine 0.1M laktik asit (ph5.0) içeren jel tatbik ederek 3 hafta sonunda mine çürüğü oluşturmuşlardır. Daha sonra oluşturulan yapay mine çürüklerini ECM III ile ölçümlerini yaparak kayıt altına almışlardır. Araştırmacılar 6 dişi kontrol grubu olarak ayırmış geriye kalan dişleri altışarlı 5 gruba ayırmışlardır. Bu gruplarda remineralizasyonu sağlamak için 20mM HEPES tampon solüsyonu içeren 1.5mM CaCl 2, 0.9 mm KH 2 ve 2 ppm lik NaF luk çözeltide 3, 4, 5, 7 ve 14 günlük süreyle bekletmişlerdir. Bütün gruplarda remineralizasyon işlemi tamamlandıktan sonra dişlerin ECM III ölçümleri yapılmıştır. Çalışmanın sonucunda remineralizasyonun farkları transversal mikroradyografi kullanılarak ölçülmüştür. Remineralizasyonun en fazla olduğu grup 14 gün süreyle tampon solüsyonda bekletilen grup olduğu bulunmuştur. Çalışmamızda da dişlerde remineralizasyonun sağlanması amacıyla HEPES tampon solüsyonunda 14 gün süreyle bekletilmiştir. Çalışmamızın sonuçlarına göre, ECM IV ölçümlerine göre remineralize edilmiş dişler, demineralize edilmiş dişlere göre istatiksel olarak önemli bir farklılığa sahiptir. Bu bulgularda ECM IV ün yapay olarak sağlanan remineralizasyonu saptayabildiğini göstermektedir. ECM nin mine çürüklerindeki remineralizasyonu tanıyabildiği daha önce yapılmış çalışmalarla da gösterilmiştir. Wang ve arkadaşları 18 ECM III kullandıkları çalışmada remineralizasyonu ölçmede başarılı bulmuşlardır. Ayrıca insan dişlerinde remineralizasyonu tanıyabilme özelliğini araştırılmasının gerektiğini belirtmişlerdir. ECM nin re/demineralizasyon farklarını ölçebildiğini destekleyen bir çalışmada

24 Wolinsky ve arkadaşları 16 tarafından 1999 yılında yapılmıştır. Araştırmacılar 12 dişin minesinde in vitro yapay çürük oluşturduktan sonra tükrük ile remineralize ettikleri dişleri ECM III ile değerlendirdiği çalışmada ECM III ün mineralizasyon değişiklerini saptayabildiğini bulmuştur. Bu sonuç da bizim çalışmamızın bulgularıyla uyumludur. SONUÇ VE ÖNERİLER Doğal çürüklerin ve gizli çürüklerin tanısında geçerli bir yöntem olan ECM IV, yapay olarak oluşturulan mineralizasyon farklarının ölçülmesinde de olumlu sonuçlar vermiştir. Bu bulgularda ECM IV ün yapay olarak sağlanan remineralizasyonu saptayabildiğini göstermektedir. Remineralizasyonu saptama özelliği nedeniyle ECM IV, klinikte tespit edilen gizli çürüklere uygulanan tedavilerin takibinde kullanılabilir. Ayrıca in vivo remineralizasyonu tespit etmemiz hastalardaki çürük aktivitesinin tayininde bize yardımcı olacaktır. ECM IV remineralizasyonun yanısıra dişin yapısındaki tüm mineral farklılıklarını ölçebildiğinden erozyon, atrizyon vb. gibi dişin mineral yapısını değiştiren hastalıkların tanı ve tedavisinde yardımcı olacaktır. Teşekkür: İstatistiksel değerlendirmeler için Prof.Dr. Yüksel BEK e teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. Le Geros RZ. Chemical and crystallographic events in the caries process, J Dent Res. 1990; 69: 567-574. 2. Verdonschot EH, Wenzel A, Truin GJ, Konig KG. Performance of electrical resistance measurements adjunct to visual inspection in the early diagnosis of occlusal caries. J Dent. 1993; 21 (6) : 332-337. 3. Lussi A. Comparison of different methods for the diagnosis of fissure caries without cavitation. Caries Res. 1993; 27 (5) : 409-416. 4. Ekstrand KR, Ricketts DNJ, Kidd EAM. Reproducibility and accuracy of three methods for assessment of demineralization depth on the occlusal surface: an in vitro examination. Caries Res. 1997; 31: 224-231. 5. Angmar-Mansson BE, al-khateeb S, Tranaeus S. Caries diagnosis. J Dent Educ. 1998; 62 (10) : 771-780. 6. Stookey GK, Jackson RD, Ferreira Zandona AG, Analoui M. Dental caries diagnosis. Dent Clin N Am. 1999; 43 (4) : 665-677. 7. Ellwood RP, Cortes DF. In vitro assessment of methods of applying the electrical caries monitor for the detection of occlusal caries. Caries Res. 2004; 38 (1) : 45-53. 8. Longbottom C, Huysmans MC. Electrical measurements for use in caries clinical trials. J Dent Res. 2004; 83: 76-79. 9. Solak H. Yapay çürük oluşumuna ph etkisinin histolojik olarak incelenmesi. Ankara Üniv. Diş Hekimliği Fak Derg. 1999; 26 (3) : 235-241. 10. Holly FJ, Gray JA. Mechanism for incipient carious lesion growth utilizing a physical model based on diffusion concepts. Arch Oral Biol. 1968; 13 (3) : 319-334. 11. Margolis HC, Moreno EC, Murphy BJ. Importance of high pka acids in cariogenic potential of plaque. J Dent Res. 1985; 64 (5) : 786-792. 12. Ten Cate JM, Nyvad B, Van de Plassche-Simons YM, Fejerskov O. A quantitative analysis of mineral loss and shrinkage of in vitro demineralized human root surfaces. J Dent Res. 1991; 70 (10) : 1371-1374. 13. Ten Cate JM, Dundon KA, Vernon PG., Damato FA, Huntington E, Exterkate RA, and others. Preparation and measurement of artificial enamel lesions, a four-laboratory ring test. Caries Res. 1996; 30 (6) : 400-407. 14. Amaechi BT, Higham SM, Edgar WM. Factors affecting the development of carious lesions in bovine teeth in vitro. Arch Oral Biol. 1998; 43 (8) : 619-628. 15. Zandona AGF, Analoui M, Schemehorn BR, Eckert GJ, Stookey GK. Laser Fluorescence detection of demineralization in artificial occlusal fissures. Caries Res. 1998; 32 (1) : 31-40. 16. Wolinsky LE, Gnagne-Agnero ND, Chamkasem P, Jason S, Triol CW, Winston AE. An in vitro assessment and a pilot clinical study of electrical resistance of demineralized enamel. J Clin Dent. 1999; 10 (1) : 40-43. 17. Petersson LG, Kambara M. Remineralization study of artificial root caries lesions after fluoride treatment. An in vitro study using electric caries monitor and transversal micro-radiography. Gerodont. 2004; 21 (2) : 85-92. 18. Wang J, Someya Y, Inaba D, Longbottom C, Miyazaki H. Relationship between electrical resistance measurements and microradiographic variables during remineralization of softened enamel lesions. Caries Res. 2005; 39 (1) : 60-64. 19. Iijima Y, Takagi O, Ruben J, Arends J. In vitro remineralization of in vivo and in vitro formed enamel lesions. Caries Res. 1999; 33 (3) : 206-213. 20. Silverstone LM, Wefel JS, Zimmerman BF, Clarkson BH, Featherstone MJ. Remineralization of natural and artificial lesions in human dental enamel in vitro. Caries Res. 1981; 15 (2) : 138-157. 21. Jacobson APM, Strang R, Stephen KW. Effect of low fluoride levels in de/remineralizing solutions of a phcycling model. Caries Res. 1991; 25: 230-231. 22. Jenkins GN. Review of fluoride research since 1959. Arch Oral Biol. 1999; 44 (12) : 985-992. İLETİŞİM ADRESİ Dr.Kaan GÜNDÜZ Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Dişhekimliği Fakültesi, Oral Diagnoz ve Radyoloji Anabilim Dalı Kurupelit-SAMSUN Tel:0362 3121919-3012, E-mail: kgunduz@omu.edu.tr