Şekil 1. Bodur anaç üzerinde iki yaşlı Starking Delicious ağacı MODERN MEYVECİLİĞİN GEREKLERİ. Her Yıl ve Düzenli Ürün

Meyve yetiştiriciliğinde birim alandan elde edilecek verimin artırılması, ağaçları küçülterek birim alana daha fazla sayıda ağaç dikilmesi yoluyla sağlanır. Ağaçları küçültmede en etkili vasıta da bodurlaştırıcı anaç kullanmaktır. Bodurlaştırıcı anaçlar sadece birim alandan elde edilecek verimi artırmakla kalmazlar. Aynı zamanda verime yatma yaşını öne alırlar (Şekil 1), kaliteyi artırırlar, bütün kültürel (Budama, ilaçlama, hasat gibi) uygulamaları kolaylaştırırlar, maliyeti düşürürler ve kısaca meye yetiştiriciliğini modernleştirirler. Şekil 1. Bodur anaç üzerinde iki yaşlı Starking Delicious ağacı MODERN MEYVECİLİĞİN GEREKLERİ Her Yıl ve Düzenli Ürün Meyve ağaçları tam verim çağına gelinceye kadar her yıl gittikçe artan bir şekilde ürün verir ve bu yaştan sonra da ekonomik ömrü süresince düzenli olarak ürün vermeye devam eder. Ancak az da olsa bazı çeşitler bir yıl meyve verir, ertesi yıl az meyve verir veya hiç meyve vermez. Bu duruma periyodizite diyoruz. Bu özelliği gösteren çeşitlerden sakınmak gerekir. Bodur anaçlar üzerine aşılanan çeşitler erken verime yatarak, her yıl düzenli ürün verirler. 1 / 22

Yatırımın İlk Yıllarda Geriye Dönüşü Erken yaşlarda verime yatma ve birim alana daha çok ağacın kullanılması, bodurlaştırıcı anaçların özelliğidir. Çok bodur bir anaç olan M 9 üzerine aşılı elmalar, dikimin hemen ertesi yıl çiçek açar ve meyve verirler. Yarı bodur bir anaç olan MM 106 üzerine aşılı kuvvetli gelişen çeşitler üçüncü yılda, zayıf gelişen çeşitler ikinci yılda meyve verirler. Halbuki geleneksel olarak kullanılan çöğür (Yabani) üzerine aşılı olan çeşitler, dikimi izleyen beşinci veya altıncı yılda verime geçerler. Şekil 2. Starking Delicious elmasında yıllara ve anaçlara göre dekara verim. Şunu önemle belirtmek gerekir ki; M9 anacına aşılı çeşitler tam ve ekonomik verime 3. ve 4. yaşında geldiği halde; çok kuvvetli gelişen anaçlar üzerine aşılı aynı çeşitler 12-15. yılda gelirler. Bu nedenle, yatırımın erken yıllarda geriye dönüşünün sağlanması bodur anaç kullanmakla mümkün olur (Şekil 2). Armut çeşitleri için kullanılan ve bodurlaştırıcı bir anaç olan ayva kökenli EM Quince A üzerine aşılı çeşitleri, dikimin üçüncü-dördüncü yılında verime yatarak erken yaşlarda karlılık getirir. Şeftali, erik, kiraz ve kaysılarda kullanılan bodurlaştırıcı anaçlar, elma ve armuttaki kadar olmasa da, geleneksel çöğür anaçlarına göre, çok daha erken verime yatarak, karlılık sağlarlar. Özellikle, son yıllarda değişik ülkelerde kullanılmaya başlanan ve yarı-bodur, bodur olarak bilinen kiraz anaçlarından Gisel A 5 ve Gisel A 6'nın da erken verime yattığı ve birim alana daha fazla ağaç (70-80 ağaç/dekar) dikimine müsaade ettiği bildirilmektedir. 2 / 22

Her ne kadar bodurlaştırıcı anaçlarla dekara daha çok sayıda ağaç kullanılması nedeniyle, başlangıç masrafı biraz fazla ise de, dikimi izleyen hemen ertesi yıl verimin alınmaya başlamasıyla, yapılan bu masrafın, diğer kuvvetli gelişen anaçlara göre çok daha kısa zamanda geriye dönüşünü sağlamak mümkün olmaktadır. Üretim Maliyetinde Azalma ve İşgücünde Azalma Bodur ağaçların ilaçlanmaları, tartışmasız olarak, kuvvetli gelişenlere göre daha kolay ve ekonomiktir. Çünkü büyük ağaçların ilaçlanmaları daha çok dikkat, daha uzun zaman ve daha güçlü makinaların kullanımını gerektirirler. Bodur ağaçlarda kimyasal yolla ve elle seyreltme ile budama da, aynı ilaçlamada görüldüğü gibi kolay ve daha ekonomik olmaktadır. Her türlü kültürel uygulamadaki gerekli işgücü miktarı önemli ölçüde azalmaktadır. Örneğin budama için dekara gerekli işgücü M 9'da 2 saat, kuvvetli gelişen anaçlarında ise 8 saate çıkmaktadır. Bodur ağaçlarda tartışılmayan diğer bir üstünlük de, meyve hasadının daha kolay ve ucuz olması ile hasat esnasında ağaçlarda mekanik zararlanma ihtimalinin az olması ve merdiven kullanmaya gerek kalmamasıdır (Şekil 3). Bodur ağaçlardaki meyveleri çocuklar ve bayanlar yerden, merdiven kullanmaksızın kolayca ve çok kısa zamanda toplayabilirler. 3 / 22

Şekil 3. Bodur ağaçlarda hasat Yalova-Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsünde sonuçlandırılan bir çalışmada, kuvvetli anaç üzerindeki 1 kg elmanın maliyetinin, bodur anaç üzerindekinin en az 2, 2.5 katı olduğu tespit edilmiştir. Değişen Şartlar ve Pazar İsteklerine Kolay Uyabilme Yaşlı ve büyük ağaçların bahçede tutulması karlı olmayıp, bunların sökülmeleri de çok zor ve pahalıdır. Yetiştiricilerdeki genel kanaat, kuvvetli gelişen ağaçların 6-10 yaşında verime yattıkları ve 15-20 yıl tam verimde kalarak, 25-30 yılda ekonomik ömürlerini tamamladıkları şeklindedir. Yani böyle ağaçlar ekonomik ömürlerini 25-30 yılda tamamladıklarından, bunların yerine yeni ağaçların dikilmesi 25-30 yıl alır. Bodur ağaçlar ise, dikimden sonra hemen verime yatıp, ilk yıllarda kara geçtiklerinden ve küçük ağaçlar yaptıklarından sökülmeleri kolay olup, yeniden dikilenler daha kısa zamanda verime yatarlar. İşte bodur ağaçların bu özelliği nedeniyle, pazar istekleri azalarak cazibesini kaybeden bir çeşit, daha cazip olan bir çeşitle kısa sürede değiştirilebilir. 4 / 22

Yüksek Meyve Verimi ve Meyve Kalitesi Bodur ağaçlarla kurulu meyve bahçelerinde ilk birkaç yıl içerisindeki verimin, kuvvetli ağaçlardan kurulu bahçelere göre çok fazla olduğu tartışma kabul etmez. Bu konuda elmalar üzerinde Yalova'da yapılan çalışmalar sonucunda, tam bodur M 9 anacı üzerine aşılı Starking Delicious ve Golden Delicious çeşitleri dekara 143 ağaç dikilmiş ve 8 yıllık toplam dekara verim olarak Starking Delicious'dan 30.556 Kg, Golden Delicious'dan 20.040 kg, buna mukabil aynı yaşta tohum anacı(çöğür) üzerine aşılı aynı çeşitlerden sırasıyla 6.472 ve 7.784 kg verim alınmıştır. Bir başka ifade ile bodur ağaçlarla kurulmuş bir elma bahçesinden, kuvvetli gelişen ağaçlardan kurulmuş geleneksel elma bahçelerine göre, ilk 8 yılda Starking Delicious için yaklaşık 5 kat ve Golden Delicious için 2.5 kat verim almak mümkün olmuştur. Çok bodur ağaçlarla kurulmuş aynı bahçede ilaçlama, budama, meyve seyreltmesi, sulama ve hasat gibi kültürel uygulamalar da daha kolay, ucuz ve etkili olduğundan, 1 kg elmanın maliyeti de düşük olmuştur. Sonuç olarak, ilk 8 yıllık verilere göre, sık dikilmiş bodur elma bahçeleri, seyrek aralıklarla dikilen geleneksel bahçelere göre Starking Delicious için 11.5 kat, Golden Delicious için 3.5 kat daha ekonomik olmaktadır. Golden Delicious elma çeşidinde periyodisite eğiliminin mevcut olması nedeniyle, Starking Delicious'a göre daha az karlı olmuştur. Bodur anaçlar üzerine aşılı ağaçlar, alçak boylu ve açık gelişen ağaçlar olduklarından, gölgelenme ortadan kalktığı için, iyi bir güneşlenme ve havalanma ile yeknesak ve çok iyi renkli meyveler meydana getirirler. Böylece pazarlanabilir I. sınıf meyve oranı da %85-95 arasındadır. Oysa geleneksel, kuvvetli gelişen ağaçlarda bu oran %50-60 arasındadır. BODUR MEYVE YETİŞTİRİCİLİĞİNİN PRATİK ESASLARI Bodur ağaçları standartlarından ayıran özellik, sadece daha küçük olmaları değildir. Ağacın şekli ve yayılması, meyveye yatma yaşı, çiçeklenme ve hasat zamanı, sürgün çapı, ağacın ömrü, meyve verme tabiatı, yaprak/meyve oranı ve bitkinin besin maddeleri isteği yönünden bodur ağaçlar standartlarından farklıdırlar. Ağaçlardan bol meyve almak, bizzat bodurlaştırma yöntemidir. Genç ağaçlarda gelişmenin fazla oluşu meyvesiz oluşlarındandır. Verim çağına geldikçe verim arttığı için, yani depo maddelerinin bir kısmı meyveye gittiğinden, gelişmeleri azalır. Bu bakımdan erken yaşta meyve veren ağaç, geç yaşta meyve verene göre daha bodur olur. Örneğin, türlerden şeftali ve elmalardan M 9 5 / 22

anacında olduğu gibi. Bir yaşlı fidanın dikim esnasında 70-80 cm'den tepesi vurularak uygulanan alçaktan taçlandırma yöntemi de, erken meyveye yatma ve bodurlaştırma etkisi yapar. Genç ağaçlarda budamanın hafif şiddette yapılması da erken çiçek ve meyve oluşumuna neden olarak, bodurluk sağlar. Kuvvetli gelişme gösteren bir sürgünde yapılacak uç alma, yan gözleri teşvik ederek, daha yaygın ve bodur gelişmeye neden olur. Kök budaması yoluyla da bodurluk elde edilebilir. Kökler su ve suda erimiş besin maddelerinin ağacın üst kısımlarına taşınması sağladığından; bunların gelişmelerinin sınırlı tutulmaları, vegetatif gelişmeyi azaltmak suretiyle meyve gözü teşekkülü teşvik edilmiş olur. Sürüm esnasında pullukla veya doğrudan yapılan kesim yoluyla köklerde meydana getirilen zararlanma ile bu sağlanır. Bunun adı kök budaması olup, en iyi yapılma zamanı da sonbaharda ağaçların pişkinleştiği dönemdir. Bilezik alma, boğma ve çentik açma gibi uygulamalar da meyve gözü oluşumunu teşvik ederek, bodurluk sağlar. Meyve türlerindeki çiçek gözleri bir yıl önceki geç ilkbahar veya erken yaz döneminde oluşmaya başladığından, bu işlemlerin en iyi zamanı da bu dönemdir. Ağaç dallarını aşağıya eğerek bağlama veya dik gelişme yerine geniş açılı dallar elde etmek de meyve gözü oluşumunu teşvik ederek bodurluk sağlar. Fakat, bu uygulamayı spur tipi (yarı bodur) çeşitlerde yapmamak gerekir. Yukarıda sayılan bodurlaştırma amacıyla uygulanan yöntemlerden en etkili ve sağlıklı olanı şüphesiz ki; genetik bodur anaç kullanmaktır. Genetik bodur anaçların kullanılması ile mode rn meyvecilik gereklerinin hemen hemen hepsinin yerine getirilmesi mümkün olmaktadır. MEYVECİLİKTE BODURLAŞTIRICI ANAÇLAR Bodur bitkiler yüzyıllardan beri bilinmektedir. Ancak, daha çok süs bitkisi olarak ilgi çeken bodur 6 / 22

bitkilerden meyvecilik açısından ilk kayıtlar M.S. 1700'lerde bodur kayısılar hakkında elde edilmiştir. Avrupa kıtasında, ılıman iklim meyve türlerinde bodurluk daha büyük önem kazanmış ve bodur anaç kullanılarak meyve yetiştiriciliği yapılmıştır. Bodur anaç kullanılması her ne kadar oldukça eski tarihlere dayanıyorsa da, modern meyvecilik açısından ilk bodur anaçlar 19. Yüzyılın başlarında kullanılmaya ve 1960'lı yıllarda da ticari olarak kullanılmaya başlamıştır. Bodurlaştırıcı olan ve klonal olarak üretilebilen anaçlar konusunda üzerinde en çok çalışılan meyve türü elma olup, bunu armut takip etmektedir. Ancak, son yıllarda erik ve kirazda da giderek yaygınlaşan bodur anaç kullanımı hızla artmaktadır. Ülkemizde de 1980'li yıllardan beri özellikle elma ve armut yetiştiriciliğinde kullanılan bodur anaçlara esas ilgi 1990'lı yıllarda artmış ve bu ilgi ve talep gittikçe artmaktadır. Meyvecilikte En Çok Kullanılan Bodur, Yarı-Bodur Anaçlar Elma anaçları Bugüne kadar yapılan çalışmalarda elde edilen elma klon anaçları çok bodur dan çok kuvvetli ye kadar değişen bir seri oluştururlar ve aşağıdaki gibi sınıflandırırlar. Çok bodur (M 9, M 27) Bodur (M 26) 7 / 22

Yarı bodur (M 7, Mm 106) Kuvvetli (M 2, MM 111) Çok kuvvetli (M 25, geleneksel tohum anaçları) Ancak, burada en çok kullanılanlar özetlenecektir. M 9: Çok bodur ve bodur sınıfa giren elma klon anaçlarından dünyada en çok kullanılanı M 9 anacıdır. Sürgünleri kalınca olup, düzgün gövde yaparlar. Yaprakları geniş ve uzunca şekillidir. Kaliteli kök yaparlar ancak, kökleri biraz gevrek olup kolayca kırılır. Çok bodur ağaçlar meydana getirirler. Verimli topraklarda daha iyi gelişirler, dikimden itibaren desteğe ihtiyaç gösterirler. Dikimin hemen ertesi yılı meyve vermeye başlar ve en iyi koşullarda bile boyu hiçbir zaman 2.50-2.70 m'yi geçmez. Ağaçlara ince iğ şekli terbiye sistemi budaması tavsiye edilir. M 9 boğaz çürüklüğüne dayanıklı fakat, ateş yanıklığı ve pamuklu bite hassastır. Fidanlıklarda değiştirilmiş hendek daldırması ile çoğaltılırlar. Bu anaç, özellikle sulamanın sorun olmayacağı bölgelere tavsiye edilmektedir. Verilecek dikim aralıkları da toprak verimliliğine göre 1.5 m x 3.5 m veya 2.0 m x 3.5 m olmalıdır. M 9 üzerine kesinlikle Starkrimson Delicious ve Starkspur Golden Delicious gibi spur tipi (yarı bodur) gelişen çeşitler aşılanmamalıdır. MM 106: Yarı bodur bir anaç olup, pamuklu bite dayanıklı, ancak kök boğazı çürüklüğüne hassastır. Dikilecek toprakların çok iyi drene edilmesi gerekmektedir. Çok iyi kök sistemi oluşturur ve ağaçları kazıkla desteklemeye gerek göstermezler. Yarı bodur gelişen ağaçlar oluşturur, dikimi izleyen 2-3'üncü yıllarda önemli ölçüde meyveye yatar. Hem yarı bodur (spur tipi) ve hem de kuvvetli gelişen çeşitler için uygun bir anaçtır. Üzerine yarı bodur gelişen çeşitler aşılandığında, ağaçlar hemen hemen M 9 üzerine aşılı kuvvetli gelişen çeşitler gibi küçük kalır. Bu bakımdan, verilecek dikim aralıkları, üzerine aşılanan çeşide göre değişir. Kuvvetli gelişen çeşitler aşılandığında, toprağın kuvvetine göre 5 m x 3 m veya 5 m x 8 / 22

2.5 m; yarı bodur gelişen çeşitler aşılandığında, 4.0 m x 2.5 m veya 4 m x 2.0 m dikim aralıkları verilmesi uygundur. Üzerine kuvvetli gelişen çeşitler aşılandığında değişik doruk dallı, yarı bodur çeşitler aşılanınca çam şekli (bir lider ve çok sayıda yan dallı) terbiye sistemi tavsiye edilir. MM 111: Kuvvetli ve dik gelişir. Köklenmesi çok iyi ve kalitelidir. MM 111 üzerine aşılı çeşitler yarı kuvvetli ağaçlar meydana getirirler ve kuvvetli büyüyen tohum anaçlarının %75-80'i kadar gelişirler. Dikim aralıkları, kuvvetli gelişen çeşitler için 6 m x 3.5 m, spur çeşitler için 5 m x 3 m olarak tavsiye edilmektedir. MM 111 üzerine aşılı çeşitler değişik toprak şartlarına iyi adapte olan, sağlıklı, toprağa iyi tutunan ve kazıkla destek gerektirmeyen ağaçlar meydana getirirler. Armut anaçları Armudun kendi türü içerisinde bodur anacı geliştirilmişse de (OH x F51, OH x F 69 gibi), genel olarak ayva kökenli klon anaçları bodurlaştırıcı anaç olarak kullanılmaktadır. M Quince A: Üzerine aşılı armut çeşitlerini bodurlaştırıcı etkiye sahiptir. Yabani armut anacı üzerine aşılanmış aynı çeşitlerin %30-60'ı kadar büyür ve ortalama bir yıl daha önce verime yatar. Araziyi ekonomik olarak kullanmak için, sık dikilmeleri tavsiye edilir. Her ağaca bir herek verildiği zaman, 4.5 m x 3 m, tele alındığında 3 m x 2.5 m aralıklarla dikilirler. Ancak bazı armut çeşitleri ile aşı uyuşmazlığı gösterdiği için, ara anaç kullanılmasını gerektirmektedir. M Quince C: Armut çeşitleri için kullanılan ve çok bodur olan klonal ayva anacıdır. Quince A'nın % 50'si kadar gelişir. Birim alanda oldukça yüksek verim ve erkencilik sağlar. Ayrıca M Quince B, BA 29, Sydo, Adams gibi diğer ayva klon anaçları var ise de, bunlardan BA 9 / 22

29 dışındakiler kullanılmamaktadır. Kiraz Vişne anaçları Dünyada son yıllara kadar kullanılan Yabani Kuş Kirazı ve İdris tohum anaçları, yerlerini yavaş yavaş bodur, yarı-bodur gelişen klon anaçlarına bırakmaktadır. Özellikle batı Avrupa ülkelerinde bu bodur klon anaçları hızla yaygınlaşmaktadır. Aşağıda kısa özellikleri açıklanan ve bodur oldukları bildirilen Kiraz-Vişne klon anaçlarından en yaygın olarak kullanılanları ülkemize de getirtilerek Yalova- Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü koordinatörlüğünde 6 ayrı ekolojik bölgede denemeleri kurulmuş olup, şu ana kadar yapılan gözlem ve saptamalara göre Gisel A 5 en ümitvar olarak görülmektedir. Mahalep SL 64: Mahalep'ten seleksiyon yoluyla elde edilmiş olup, hem yeşil ve hem de odun çelikleriyle kolaylıkla çoğaltılabilir. Bütün kiraz çeşitleriyle iyi aşı uyuşması gösterir. Erken meyveye yatar. Orta büyüklükte ağaçlar yapar. Özellikle kumlu, çakıllı phsı yüksek topraklara tavsiye edilir. Gisel A5: Almanya'da Giessen Üniversitesi tarafından geliştirilen Gisel A serisinden bir klon anacı olup, Prunus cerasus x Prunus canescens melezidir. Yabani tohum anaçlarına göre % 50-60 oranında bodurluk sağlar. Erken meyveye yatar (Şekil 4). Özellikle ağır, killi topraklarda iyi sonuç verir. Doku kültürleri yoluyla çoğaltılmaktadır. Gisel A 6 aynı seriden elde edilmiş olup, geççi ve kendine verimli olan çeşitler için daha çok önerilmektedir. 10 / 22

Şekil daha meyveye Weiroot Bazı çoğaltılabilmektedir. Tabel geliştirilmiştir. çoğaltılmaktadır. Killi-tınlı Mazzard anacıdır. dayanıklıdır. Günümüzde Bunlardan erik x çok 4. Gisel 158: 14: yatar. kullanılmaktadır. Mahalep'ten A Almanya'da Bakteriyel 5 üzerine kansere Kireçten seleksiyon aşılı 2 yaşlı kaynaklanan yoluyla tolerant 0900 Ziraat elde olduğu kloroza edilmiş, kiraz bilinmektedir. ile dayanıklı çeşidi toprak Ülkemizde Erik anaçları kiraz (Edabriz): B, şartlarına anaçları toprakları Myrobalan Bütün F çeşitleriyle ülkemizde can 12/1: ve Yeşil erik erikleri kısa kiraz-vişne iyi Bütün çeşitlerine Kuş İranda çelikle tercih uyum Erken özellikleri GF aşı Farklı kirazından olarak eder. 31 vişnelerden uyuşmazlığı çoğaltılabilmektedir. göstermeleri çoğaltılabilir. meyveye anaç erik kullanılanı çeşitleriyle tanınan Kurak aşağıda türleri olarak seleksiyon ile yatar. ve seleksiyon bu göstermektedir. çok açıklanmıştır. için Ancak, yabani PH'sı iyi erik, eriklerin taban iyi aşı kullanılan yolu şeftali, aşı yüksek erik daha suyu yoluyla uyuşması en ile tohumlarıdır. kayısı elde önemli çok anaçlardır. yüksekliğine topraklarda Yeşil elde göstermektedir. doku edilmiş, elde ve yarı gösterir. çelikle klonları; edilmiş badem kültürleri bodur Başlıca En iyi kuvvetli dayanıklı kolaylıkla olduğu Doku Bakteriyel önemli sonuç ve türleri bir bodur yoluyla Fransa'da bodurlaştırıcı anaç Yarı kültürleri gelişen bildirilmektedir. vermez. özellikleri kullanılmaktadır. olmalarıdır. bir olup, kansere klon bir yoluyla Fransa'da bir klon anacıdır. olumsuz anaçtır. bazı Erken Myrobalan 'dir. a ve Marianna göstermektedir. Pixy: çoğaltılmaktadır. yönünden Bu son 2624, yaygın anaçların Orta yıllarda İngiltere'de Marianna büyüklükte kullanılan anaçları: 4001 çok 29 ümitvar dışında ve iyi C ağır Erken sonuç seleksiyon Gf görülen anaçlardır. ağaçlar Melez ve 8-1 Commun meyveye vermemektedir. çok olan anaçlardır. rutubetli yapar. yolu Hem Mussel, yatar ile ota elde Avrupa topraklar ve büyüklükte St. iri edilmiş meyve Julien için hem yarı-bodur önerilmektedir. ağaçlar oluşumunu A, de St. Japon Julien yapan bir grubu sağlamaktadır. 655/2, anacıdır. anaçlar, erik Brompton çeşitleriyle çelikle Çelikle Ancak, ve iyi verim Mariann Damas uyuşma Myro Şeftalilerde şeftali gelişen Citation: göstermektedir. Kayısı üzerine bilinmektedir. Meyvecilikte Sert kültürleri bir aylarında dikilir. x badem (Şekil bu anaçları Şeftali anaçlar, klon melezi Erken x erik şeftali anaçlarının meyveye klon melezi dışında anaçları olan kullanımı yatar. erik olup, ve anaç son badem özellikle orta yıllarda kuvvette anacı kireçli giderek olarak topraklarda gelişir, artmaktadır. yüksekliğe her yapacak 80-100 Ertesi Mayıs şekilde defasında çekirdekli 5 Dikim çeşitleri aşılı C). yıl ayı yolu cm sıra sonu arazide kadar Şubat-Mart sonlarına esnasında kayısı Kullanılan boyundaki ile arası 5 meyveler için cm çoğaltılmaktadır. PH'sı değiştirilmiş Temmuz çeşitlerinin 1.5 kumlu doğru iyi aylarında 4.5-5 Klon 20 m bir için toprak cm'lik yaşlı ayı kullanılan Anaçlarını 15 olan sıra yabani yarı-bodur, başlarında köklü budama tepe serilerek üzeri 20 Oysa torf cm daldırması kayısı ve kısımları damızlık klon 25 Çoğaltılması yumuşak uzunluğa 2 zamanı sarkık 10-15 cm bitkiler anaçları (zerdali) aralıklarla, kumlu kesilir bitkileri, ve yöntemiyle cm çekirdekli toprak erişince tamamen sağlıklı genellikle yükseklikteki toprak tohumlarıdır. (Şekil ekolojik üstündeki sürgünlerin gelişen meyvelerin 5 serilir. çoğaltılmaktadır toprağa A). çelikle bölgelere ağır kullanılmaktadır. 45 köklenme Ancak, Bundan sürgünlerin ağaçlar yatırılır 0 önerilmektedir. ve topraklara dibine 'lik klon bazıları açı göre, Prunus GF sonra meydana anaçları (Şekil ortamı topraktan yapacak 677, tamamı Aralık-Mart iyi haftada besseyi 5 uyum GF 5): görevi doku Kuvvetli B). ise getirdikleri şekilde 657 kesilir 2 başarılı cm bir gibi kesimi makası üretim Ekolojik Haziran gerçekleştirilebilir. başlar. yardımıyla kümbet bölgelere ayında Bunun oluşturulur itibaren ana göre için, bitkiden Aralık aynı kümbet (Şekil yol ayrılır Mart toprağı izlenerek, 5 D). (Şekil aylarında, önce 5 aynı F). elle ana yerde açılarak damızlık ve aynı köklenmiş bitkilerden anaçlardan köklenmiş 12 15 budama yıl sürgünlerin süreyleve 11 / 22

Şekil Meyvecilikte dikilerek Türlere toprak optimum Çizelge Bodur Yarı Elma 140-200 75-125 BODURLAŞTIRICI bodur 5. koşullarına anaç türü Elma-armut 1. sık bir kullanılan Dekara anaç verim dikim yapma göre elde dikilebilecek ANAÇLAR anaçlara klon etmek bodur imkanı anaçlarının ve için göre ÜZERİNE sağlanmış yarı ağaç dekara bodur sayıları değiştirilmiş dikilecek AŞILI dikilebilen anaçları olur. ÇEŞİTLERLE ağaç üzerine sayesinde tepe ağaç sayıları daldırması aşılı BAHÇELERİN birim Çizelge çeşitlerden alana değişmektedir. yöntemiyle 1.'de daha ekonomik KURULMASI verilmiştir. fazla çoğaltılması Değişik ağaç Armut 114-140 75-85 Ayva 12 / 22

114-140 75-85 Erik 65-85 50-65 Şeftali 65-85 50-65 Kiraz 60-75 40-50 13 / 22

Vişne 60-75 40-50 Yukarıdaki çizelgede gösterilen ağaç sayıları üzerine anaçlardan başka, toprağın verimliliği, çeşidin kuvveti ve verimliliği, iklim, budama ve terbiye şekli ile ağacın alacağı son büyüklük durumu rol oynar. SIK DİKİM BAHÇELERİNDE UYGULANAN TERBİYE ŞEKİLLERİ M9 anacı üzerine aşılanmış ağaçlar dışında, diğer tür, çeşit ve anaç kombinasyonlarından oluşan ağaçlarda genellikle değişik doruk dallı (Modifiye Lider) veya çam şekli budama ve terbiye sistemleri önerilmektedir. Söz konusu terbiye şekilleri Budama dersinde etraflıca açıklanmıştır. Burada bodur M 9 anacı üzerine aşılı elma çeşitleri için sık dikim bahçeleri için önerilen İnce İğ Şekli budama ve terbiye sistemi açıklanacaktır. M 9 anacı üzerine aşılı ve kuvvetli gelişen tüm elma çeşitleri için sık dikim bahçeleri kurulacağı zaman, hemen düşünülmesi gereken terbiye şekli ince iğ (slender spindle)'dir. Aşağıda, ağaçlara bu terbiye şeklinin nasıl verileceği açıklanmıştır. Bir Yaşlı Fidanların Dikim Mevsimindeki Budanmaları 14 / 22

İyi şekillenmiş bir ince iğ elde etmek için, dallanmış, bir yaşlı fidanlar en iyi dikim materyalidir (Şekil 6). Bu sistemde bir yaşlı dallanmamış fidanlar da kullanılır. İster dallanmış, ister dallanmamış olsun bir yaşlı fidanların tepelerinin, fidanın büyüklüğüne, toprağın verimliliğine ve verilecek dikim sıklığına göre, topraktan itibaren 75 85 cm yükseklikten kesilmeleri gerekir (Şekil 7) 15 / 22

Şekil 6. M 9 anacına aşılı bir Şekil 7. M 9 anacına aşılı dallanmış yaşlı iğ şekli için uygun bir ve dikim esnasında 85 cm'den Golden Delicious fidanı tepesi kesilmiş bir yaşlı Golden Delicious fidanı Birinci Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama Ağaç dengeli bir gelişme gösterirse, yok denecek kadar az budama yapılır veya hiç yapılmaz. Eğer ağaç 2.5 m'yi geçmişse, genellikle liderin uzantı dalının çıkarılması yeterlidir. Bunun anlamı, liderde uç kesimi yapılmayıp, liderden yeni çıkan sürgünlerden, aşağıdan itibaren birincisi üzerinden kesim yapmak demektir (Şekil 8). İlk gelişme mevsimi sonunda, ana gövde üzerinde bulunan ve topraktan itibaren 40 cm'ye kadar olan dallar çıkartılır. Yan dallar ilk gelişme mevsiminin sonunda, iple aşağı doğru geniş açı yapacak şekilde bağlanmak veya ağırlık asmak suretiyle eğilirler. Ancak eğilemeyecek kadar çok dik gidenler, budama zamanında tamamen dipten çıkartılır. Yan dallarda hiçbir şekilde uç kesimi yapılmaz. 16 / 22

Şekil sonundaki a) Budamadan 8. M 9 görünümü anacına önce aşılı b) Budamadan iki yaşlı bir sonra Golden Delicious ağacının birinci gelişme mevsimi İkinci Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama Ortadaki lider dal üzerinde yapılacak işlem, bundan önceki mevsimde olduğu gibidir. Lider dalın uzantısı zig-zag gelişmeye imkan verecek şekilde, bununla rekabet edebilecek olan dalla değiştirilir. Yan dallarda uç alma ve dipten çıkarma yine kesinlikle yapılmaz. Ancak çok dik dal varsa dipten çıkarılmalıdır. Bu devrede, eğer varsa bir önceki mevsimde yapılmış olan hata giderilmeye çalışılır. Örneğin bir önceki mevsimde eğer çok kuvvetli gelişen bir dal ağaç üzerinde muhafaza edilmiş ise, bu dal ağaç için büyük bir ağırlık getireceğinden, ağaçtaki dengenin sağlanması için bunun çıkartılması gerekebilir (Şekil 9). 17 / 22

Şekil yaşlı a) Budamadan bir 9. M Golden 9 anacına önce Delicious aşılı b) Budamadan kuvvetli ağacının ve ikinci sonra ağaç gelişme için ağırlık mevsimi yapacak sonundaki şekilde dal görünümü oluşturulmuş üç Üçüncü Gelişme Mevsimi Sonunda Yapılacak Budama Bu mevsimde de, aynı bir önceki mevsimde olduğu gibi, zig-zag gelişmeyi sağlamak için lider dalın uzantısı değiştirilir. Eğer gelişme kuvvetli ise, liderin iki yaşlı kısmında uç kesimi yapılabilir. Gelişme zayıf ise, bu uç almayı yıllık sürgünde yapmak yeterli olur (Şekil 10). Yan dallarda uç kesiminden kaçınmak gereklidir. Eğilebilecek derecede ve yatay durumdaki dallar kesinlikle çıkarılmayıp aşağıya doğru eğilmelidir. Daha önceki yıllarda lider dalda yapılmış olan sert kesim sonucunda, çatı üzerinde oluşan çok kalabalık ve ağaç için taşınmayacak kadar ağırlık yapan dallarda, uç kesimi yapılmaksızın dipten çıkarma yapılmalıdır (Şekil 10). 18 / 22

Şekil mevsimi a) Budamadan 10. sonundaki M 9 anacına önce görünümü b) aşılı Budamadan dört yaşlı sonra bir Golden Delicious ağacının üçüncü gelişme Daha dalcıkları Şekil mevsimi a) Budamadan 11. kaliteli kısaltılmalıdır sonundaki M 9 meyve anacına önce almak görünümü b) aşılı (Şekil Budamadan için dört 11). aşağı yaşlı doğru sonra bir Golden ve toprağa Delicious değecek ağacının şekilde üçüncü yaklaşmış gelişme meyve Dördüncü ve Daha Sonraki Mevsimlerin Sonunda Yapılacak Budama 19 / 22

Beş ve daha yaşlı ağaçların tepeleri gerekli olduğunda kısaltılmalıdır. Eğer ağaç yüksekliği kabul edilebilir yükseklik olan 2.5 m'yi geçmiş ise, her budama mevsiminde bir ve daha yaşlı dallarda kısaltma tipi budama yapılabilir (Şekil 12). Özellikle ağacın tepesinde oluşan kalabalık ve kuvvetli gelişen dallarda dipten çıkarma yapılmalıdır. Şekil 12. M 9 anacına aşılı beş yaşlı bir Golden Delicious ağacının dördüncü gelişme mevsimi sonundaki durumu (Ağaç kalabalık bir dallanma yaptığından kalın dallar çıkartılır) 20 / 22

a) Budamadan önce b) Budamadan sonra Dördüncü ve daha sonraki gelişme mevsimlerinde ağacın çatı dalları üzerindeki ikinci derecedeki dallarda hem kısaltma tipi ve hem de seyreltme (dipten çıkarma) tipi budama yapılır. Şekil 13'de bahçe kuruluşundan itibaren özen gösterilmiş ve bunun sonucunda da ideal şekli almış dokuz yaşlı bir Golden Delicious ağacının budamadan önce ve sonraki durumu görülmektedir. Şekil 13. M 9 anacına aşılı dokuz yaşlı bir Golden Delicious ağacının sekizinci gelişme mevsimi sonundaki durumu (Tepesi az dallanmış olan ideal bir iğ şekli). 21 / 22

a) Budamadan önce b) Budamadan sonra ÇOK BODUR GELİŞEN AĞAÇLARIN DESTEĞE ALINMALARI Diğer meyve türlerinde bodur ve yarı bodur anaçlar kullanıldığında, ağaçlar ilk 1-2 yıl herekle desteklenmeye ihtiyaç göstermektedir. Oysa, M 9 anacı üzerine aşılı çeşitlerle elma bahçeleri kurulacağı zaman, her ağacı dikimden itibaren olmak üzere ve ömrü boyunca bir herek ile desteklemek gerekmektedir. Bu herek, 2.60 m boyunda olup; 50 cm'lık kısmı toprağın altında kalacak şekilde ve hakim rüzgar yönünde çakılır. Herek 3-5 cm çapında olmalı ve toprağın altında kalan kısmı ziftlenmelidir. Ağaçlar, dikimden itibaren hereğe ip veya başka bir malzeme ile bağlanmalıdır. Herek ile ağaç arasında 10-15 cm uzaklık bulunmalıdır. 22 / 22