ÇELİKLERİN STANDARZİSAYONU VE TÜRK ÇELİK STANDARDI (TSE-1111)

ÇELİKLERİN STANDARZİSAYONU VE TÜRK ÇELİK STANDARDI (TSE-1111) Doç. Dr. Burak DİKİCİ Üretim Kısa Çeliklerin Kısa Standardizasyon Nedir? Standardizasyon; Belirli biçim, Ölçü, Kalite, Bileşim ve, Şekillere bağlama anlamına gelir. 2/27 1

Üretim Kısa Çeliklerin Kısa Niçin Standardizasyon? Yapılan her üretimin aynı özellik ve benzerlikte olması teknikte en çok arzu edilen husustur. Standardizasyon ile üretimin dışında yapılan kullanımlar sınırlanır ve bunların denetiminde kolaylıklar sağlar. Piyasada çeşit azalmasına yardım eder. Bugün üretimde standardizasyona girmeyen ürün yoktur Çelikte bir endüstri ürünü olup standardizasyonu teknikte büyük önem taşır. Çeliklerin normlaştırılmasında çeliğin kimyasal bileşimi, özellikleri ve,bileşiminden hareket edilir. Çeliklerin kalitesi ve özellikleri değişen çevresel şartlarla ve ısıl işlemlerle büyük ölçüde değiştirilebilir. Bunun için çelikler kimyasal bileşimi esas alınarak normlaştırılır. Çünkü her şartta değişmeyen tek değer çeliklerin kimyasal bileşimleridir. 3/27 Üretim Kısa Çeliklerin Kısa Çeşitli Ulusların Çelik (Normları) Gelişmiş ve gelişmekte olan her ülke kendi bünyelerine uygun olarak çelik normları geliştirmişlerdir.dolayısıyla normlar ülkeden ülkeye değişmektedir.ayrıca bir ülkenin bünyesinde birden fazla normda olabilir.ülkemizin uluslar arası normu TSE (Türk Enstitüsü) normudur.ayrıca ülkemizde MKE(Makine Kimya Endüstrisi), Etinorm (Etibank Normu) gibi normlarda mevcuttur. ÜLKE ADI Almanya Amerika Fransa Japonya Rusya Türkiye İngiltere NORM ADI DIN AISI / SAE ANFOR JIS GOST TSE BS 4/27 2

Üretim Kısa Çeliklerin Kısa Türk çelik Standardı (TSE-1111) Türk çelik standardı ilk bakışta fazla ayrıntılı görülse de gelişen endüstri ayrıntılı bilgi ve kavramlar gerektirdiğinden bu durum gelecek açısından sevindiricidir. 5/27 Üretim Kısa Kısa Üretim Yöntemlerine Göre: 1.ÇELİK ÜRETİM YÖNTEMLERİNİN TÜRK STANDARTLARI ÜRETİM YÖNTEMİ Siemens Martin Çeliği Elektrik ark çeliği Elektrik indüksiyon çeliği Oksijenli konverter çeliği Asidik özellikler Bazik özellikler Bunların dışında TÜRK NORMU M E I O A B 6/27 3

Üretim Kısa Çeliklerin Kısa Ergitme ve Döküm Yöntemlerine Göre: 2.ERGİTME VE DÖKÜM ŞEKİLLERİNE GÖRE TÜRK STANDARTLARI ERGİTME VE DÖKÜM ŞEKLİ Sakin dökülmüş çelik Yarı sakin dökülmüş çelik Kaynar dökülmüş çelik Yaşlanmayan çelik TÜRK NORMU S Sy K Y 7/27 Üretim Kısa Kısa Isıl İşlem Türüne Göre: 3.ISIL İŞLEMLER YÖNÜNDEN TÜRK STANDARDI ISIL İŞLME TÜRÜ TÜRK NORMU Sertleştirilmiş çelik Sr Menevişlenmiş çelik Me Normalleştirilmiş çelik Nr Gerilme-giderme tavı görmüş çelik Gt Yumuşatma tavı görmüş çelik Yt GERİ DÖN 8/27 4

Üretim Türk Standardında Çelik Kısa Çeliklerin Kısa Türk Standardında Çelik Grup-Tür ve Sınıfları Grup.1 : Kütle ve kalite çelikleri Grup.2 : Asal (Soy) çelikler a :Alaşımlı asal çelikler b :Alaşımsız asal çelikler 9/27 Üretim Türk Standardında Çelik Kısa Çeliklerin Kısa Türk Standardında Çelik Grup-Tür ve Sınıfları(Devam) GRUP.1 Kütle Çeliklerinin Gösterilmesi 00 Genel amaçlar için kullanılan adi çelikler 01 Genel yapı çelikleri 02 Genel yapı çeliği dışında kalan çelikler (Genelde %0,3C a kadar.) Kalite Çeliklerinin Gösterilmesi 03-04-05-06 Sade karbonlu kalite çelikleri Geri dön 07 Otomat çelikler 08-09 Az alaşımlı kalite çelikleri 10/27 5

Üretim Türk Standardında Çelik Kısa Çeliklerin Kısa Türk Standardında Çelik Grup-Tür ve Sınıfları(Devam) a.alaşımsız Asal çelikler GRUP.2 Asal Çeliklerin Gösterilmesi 10 Özel karakterli çelikler 11-12 Makine yapım çelikleri 15-16-17-18 Takım çelikleri b.alaşımlı Asal Çelikler 20 den 29 a kadar Takım çelikleri 30 dan 39 a kadar Çeşitli asal çelikler 40 dan 49 a kadar Kimyasal etkilere dayanıklı çelikler (Korozyona dayanıklı çelikler) 50 da 85 e kadar Makine yapım çelikleri 86 dan 89 a kadar Sert madenler Geri dön 11/27 Üretim Kısa Kısa TSE de ÇELİKLERİN SAYILARLA STANDARDİZASYONU Türk standartlarına göre çelikler 7 rakamla gösterilirler. Çelik ve dökme demirler için 1 dir. Geri dön * * * * * * * 1 2 3 4 5 6 7 Çeliğin türünü. Tür numarasını. Çeliğin üretim yöntemini. İşlenme ve ısıl işlem durumunu. 12/27 6

Üretim Türk Standardında Çelik TSE de ÇELİKLERİN SAYILARLA STANDARDİZASYONU (Devam) ÇELİĞİN ÜRETİMİ VE İŞLEMLERİ (6.Basamak Sembolleri) 0 Sertleştirilmeyen,önemsiz çelikler 1-2 İleride geliştirilecekler için 3 Kaynar dökülmüş çelik 4 Sakin dökülmüş çelik 5 Siemens-martin çeliği(kaynar dökülmüş) Kısa Çeliklerin Kısa 6 Siemens-martin çeliği(sakin dökülmüş) 7 Oksijen konverter çeliği(kaynar dökülmüş) 8 Oksijen konverter çeliği(sakin dökülmüş) 9 Elektrik ark ocağı çeliği(sakin dökülmüş) Geri dön 13/27 Üretim Türk Standardında Çelik Kısa Çeliklerin Kısa TSE de ÇELİKLERİN SAYILARLA STANDARDİZASYONU (Devam) ÇELİĞİN ISIL İŞLEMLERİ VE İŞLENME DURUMLARI (7.Basamak Sembolleri) 0 İşlem görmemiş veya biçimlendirildikten sonra belirli bir ısıl işlem gerektirmeyen çelik. 1 Normalize tavı görmüş çelik 2 Yumuşatma tavı görmüş çelik 3 İyi talaş kaldırma özelliği kazandırmak için ısıl işlem görmüş çelik (Tane büyütme tavlaması görmüş) 4 Yüksek sıcaklıklarda menevişlenmiş çelik. 5 Islah edilmiş çelik. 6 Menevişlenmiş (Temperlenmiş) çelik. 7 Soğuk şekillendirilmiş çelik 8 Yay sertliğinde soğuk şekillendirilmiş çelik 9 Özel şartlara göre işlem görmüş çelik. Geri dön 14/27 7

Üretim Türk Standardında Çelik Kısa Çeliklerin Kısa TSE de ÇELİKLERİN SAYILARLA STANDARDİZASYONU (Devam) ÖRNEKLER : Gösterim e dön 1 0 0 3 3 Genel amaçlı kullanılan,alaşımlı adi asal çelik. Bu örnekte olduğu gibi son iki rakam verilmez ise Bu durumda üretim ve yapılan ısıl işlem türünün bu çelik için aranmadığını gösterir. 1 0 1 1 2 6 1 Siemens-martin yöntemiyle sakin döküm yolu ile normalize tavı görmüş genel yapı işlerinde kullanılan alaşımsız makine yapım çeliği. 1 0 7 1 1 9 4 Elektrik ark yöntemiyle sakin döküm yolu ile yüksek sıcaklıklarda menevişlenmiş makine yapım işlerinde kullanılan alaşımsız otomat çeliği. 15/27 Üretim Kısa Kısa STANDARDİZASYONU Kütle çeliği sınıfının kısa gösterilişi : Yukarıda açıklanan 00,01,02 sembollü çelikler için Türk normunda Fe (Alman normunda St) kullanılır.bu gösterimden sonra çeliğin çekme dayanımı kp/mm 2 cinsinden verilir.burada ayrıca çelik üretim yöntemleri,ergitme ve döküm yöntemleri kısmında verilen harfler bu kısa gösterimin önünde ısıl işlem türünü gösteren harfler bu kısa gösterimin sonunda verilir. Örnekler : Fe 42 GİT 6-7-8 Minimum çekme dayanımı 42 kp/mm 2 olan çelik. M B Fe 37 Minimum çekme dayanımı 37 kp/mm 2 olan bazik karakterli siemens-martin çeliği. M A Sy Fe 42 Nr Minimum çekme dayanımı 42 kp/mm 2 olan asidik karakterli yarı sakin döküm yolu ile üretilmiş, normalize tavı görmüş siemens-martin çeliği. 16/27 8

Üretim Kısa Kısa Kalite çeliklerinin kısa gösterilişi : a.sade C lu çelikler : Bu çeliklerde C u temsil eden harf ve bu harften sonra C nun % sinin 100 katı olan rakam gelir. Örnekler : C 15 C 35 Ck 15 % 0,15 (15/100) C lu kalite çeliği % 0,35 C lu kalite çeliği % 0,15 (15/100) C lu,kükürt ve fosfor oranı düşük (veya yok.) kalite çeliği. 17/27 Üretim Kısa Kısa Kalite çeliklerinin kısa gösterilişi : b.mekanik özelliklerin önemli olduğu durumlar: Bu durumda aşağıdaki tablodan yararlanılır. TANITIM SAYISI AKMA SINIRI.1 * KATLAMA VE ŞİŞİRME DERECESİ.2 * VURMA DAYANIMI.3 *.4 * *.5 * *.6 * *.7 * * * AŞINMAYA VE ISINMAYA DAYANIKLI.8 * ELEKTRİK VE MANYATİK ÖZELLİKLER.9 * 18/27 9

Üretim (Örnekler) Kısa Kısa Örnekler : Fe 60.2 0S C 35.3 Nr Çekme dayanımı 60 kp/mm 2 ola katlama ve şişirme özelliği garanti edilmiş çelik. % 0,35 C lu,vurma dayanımı garanti edilmiş,normalize tavı yapılmış,sakin dökülmüş oksijen konverter çeliği 19/27 Üretim Kısa Kısa Kalite çeliklerinin kısa gösterilişi : c.otomat çeliklerin gösterimi : Yapılarında kükürt(s) elementi bulunan otomatik talaş kaldırmaya elverişli çeliklere otomat çelikler denir.bu çelikler TSE de 07 ile gösterilirler.s in yanında yapıda Pb,Mn elementi de bulunur.bu çelikler gösterilirken C oranını veren rakamdan sonra S ün sembolü varsa diğer elementlerin sembolleri ve sonrada S miktarını veren sayı kullanılır. 45 S 20 % 0,45 C lu,% 0,2 S içeren otomat çeliği. 45 S Pb 23 % 0,45 C lu,% 0,23 S,az miktarda Pb içeren (değeri % 1 den az olduğu için yazılmadı) otomat çeliği. 15 S Mn Pb 23 % 0,15 C lu, % 0,23 S,az miktarda Mn ve Pb içeren otomat çeliği. 20/27 10

Üretim Kısa Kısa Kalite çeliklerinin kısa gösterilişi : d.alaşımlı çeliğin gösterilmesi : Alaşımlı kalite çeliklerinin gösterilmesinde önce C miktarını gösteren rakam sonra alaşım elementlerinin önem sırasına göre simgeleri ve en sonunda da alaşım elementlerinin miktarını veren sayılar bulunur.bu sayılar aşağıda verilen çarpım faktörü tablosundan alınır.yani gerçek değer elde edilirken verilen değer tablodaki sayılara bölünür. ALAŞIM ELEMENTLERİ ÇARPIM FAKTÖRÜ Cr,Co,Ni,Si,W,Mn 4 Al,Be,Cu,Mo,N,Ta,Ti,Zr,V 10 P,S,N,Ce,D 100 B 1000! Çarpım sonucunda çıkan sayılar 0,5 eşit veya daha küçük ise bir alt rakama indirilir.tersi durumda bir üst rakama yükseltilir.ayrıca çeliğin bileşiminde bulunan elementler normal sınır değerleri içerisinde kalıyorsa (% 1 den az ise) miktar verilmez. 21/27 Üretim Kısa Kısa Bazı elementlerin normal değerleri; ELEMENT ADI NORMAL DEĞERİ ELEMENT ADI NORMAL DEĞERİ Si % 0,5 Mo % 0,1 Ni %0,4 V % 0,06 Cr % 0,25 B % 0,01 20 Mn 5 % 0,2 C (20/100), % 1,25 Mn (5/4) içeren alaşımlı kalite çeliği. 25 Si Mn 7 % 0,25 C (25/100), % 0,75 Si (7/4), az miktarda Mn içeren alaşımlı kalite çeliği. 22/27 11

Üretim Kısa Kısa Alaşımsız asal çeliklerinin kısa gösterilişi : a.sade karbonlu çeliklerin gösterimi : C simgesinden sonra karbonun miktarı yazılır. C 100 % 0,1 C içeren alaşımsız asal çelik. b.alaşımsız asal çeliklerin gösterimi : Bileşimindeki S ve P miktarları % 0,035 i geçmiyor ise kısa gösterimdeki C hafinden sonra k harfi gelir. Ck 35 % 0,35 C içeren alaşımsız asal çelik. % 0,035 den az S ve P içeriyor. c.yüzeyi sertleştirilebilir çeliklerin gösterimi : C harfinden sonra f harfi gelir. Cf 60 % 0,6 C içeren alaşımsız asal çelik. 23/27 Üretim Kısa Kısa Alaşımsız asal çeliklerinin kısa gösterilişi : d.soğuk biçimlendirmeye elverişli çeliklerin gösterimi : C simgesinden sonra g harhi gelir. Cg 40 % 0,4 C içeren alaşımsız asal çelik. e.takım çeliklerinin gösterimi : C hafinden sonra T1,T2,T3,.Tö işareti kullanılır. C 100 T1 M Ck 100 T2 Yt % 1 C içeren takım çeliği.(alaşımsız asal çelik) % 1 C içeren,% 0,035 den az S ve P bulunan, 2.kalite takım çeliği, Siemensmartin yönemiyle üretilmiş,yumuşatma tavı görmüş. 24/27 12

Üretim Kısa Kısa Az alaşımlı asal çeliklerin kısa gösterilişi : Alaşımlı asal çeliklerin gösterimi gibidir. 15 Cr 3 % 0,15 C, % 0,75 Cr (3/4) içeren az alaşımlı asal çelik. 25 Cr Mo 5 6 Is+Gt 65 % 0,25 C (25/100), % 1,25 Cr (5/4), % 0,6 Mo (6/10), Islah edilmiş+gerilme giderme tavı görmüş Minimum çekme dayanımı 65 kp / mm 2 25/27 Üretim Kısa Az Alaşımlı Asal çeliğin Kısa Çeliklerin Kısa Yüksek alaşımlı asal çeliklerin kısa gösterilişi : Kısa gösterimden önce X harfi ardından C un % miktarı daha sonrada önem miktarına göre alaşım elemanlarının % miktarı gelir. X 8 Cr Ni 18 8 X 10 Cr Ni Ti 18 9 2 Yüksek alaşımlı % 0,08 C (8/100), % 18 Cr % 8 Ni Yüksek alaşımlı % 0,1 C (1/100), % 18 Cr, % 9 Ni, % 2 Ti! X işareti bu çeliklerde istisnai olarak alaşım elementleri asıl oranları ile verilirler ancak C yüzde bir miktarı ile anlamına gelir. 26/27 13