Seralar Prof. Dr. Nurgül TÜREMİŞ
İklimle ilgili çevre koşullarına tamamen veya kısmen bağlı kalmadan gerektiğinde sıcaklık, bağıl nem, ışınım, karbondioksit ve hava hareketini kontrol altında tutarak bitkilerin büyümesi ve gelişmesi için en uygun koşulları sağlamak, çeşitli kültür bitkileriyle ve bunların tohum, fide, fidanlarını üretmek amacıyla cam, plastik vb. ışık geçirgen bir örtü malzemesiyle kaplanan yapılara "sera" denir.
Dünya nüfusunun gittikçe artması her geçen gün küçük alanlardan daha fazla yararlanmayı zorunluluk haline getirmiştir. Ayrıca taze sebze ve meyveler, tarlada ve bahçede yılın her mevsiminde yetiştirilemez. Sebze üretimindeki bu dar boğazı aşmak ve tüketiciye her zaman taze sebze sunabilmek için bazı özel yapılarda uygun çevre koşullarının sağlanmasına gereksinim vardır. Aynı zamanda, bitkilerin yetiştirme devresi uzatılarak, yıl içerisinde yetiştirilen ürün miktarı artar. Birim alandan daha fazla ürün elde edilir.
Türkiye nin Mevcut Sera Durumu dayanır. Ülkemizde sera sebzeciliği başlangıcı son 30 35 yıl kadar öncesine Sera işletmelerinin kurulması iklim yönünden en uygun olan Antalya ve İçel illerinde başlamıştır. Serada bitki yetiştiriciliği ülkemizin her tarafında yapılabilmesine rağmen, bitkiler için uygun çevre koşularının sağlanmasında, ekonomi, taşıma ve pazarlama gibi etkenler sera işletmeciliğinde çok önemli rol oynamaktadır. Seraların işletmeciliğinde göz önünde bulundurulması gereken en önemli hususlardan birisi de ekonomikliktir. Bu nedenle, seranın kurulacağı alanların, güneş enerjisi yönünden zengin olması istenmektedir. Bunun yanında, doğada bulunan sıcak su, kaynar su ve buhar gibi jeotermal kaynakların da aynı amaca uygun olarak kullanılması ile ülkemiz sera işletmelerinin alanlarının büyümesinde önlemli katkısı olabilecektir.
Sera işletmeciliğini kısıtlayıcı en büyük etmen, sera içinde bitki gelişmesi için en uygun sıcaklığı sağlamakta kullanılan yakıt ile ısıtma sistemleri bakım giderleridir. Bu nedenle Ülkemizde sera işletmeciliğine uygun bölgeler Akdeniz, Ege, Marmara, Karadeniz bölgeleri ile uygun mikrokliması olan yörelerdir.
Seraların Sınıflandırılması Seralar büyüklüklerine, kuruluş şekillerine, sıcaklıklarına, çatı şekillerine, örtü ve iskelette kullanılan malzemelerin çeşitlerine ve seraların taşınabilirlik durumlarına göre sınıflandırılır.
Büyüklüklerine Göre Seralar ayrılırlar. Seralar büyüklüklerine göre büyük, orta ve küçük seralar olarak Büyük seralar, bireysel ve blok seralar olabilir. Bu seraların taban alanları 1000m 2 den daha fazladır ve boyları 50 100m arasındadır. Bu seralar genellikle yetiştiricilikte kullanılmaktadır. Orta büyüklükteki seralar ise, büyüklükleri 100-1000 m 2, boyları 25-50m, genişlikleri ise 3-20m arasında değişen bu seralar yetiştiricilikte ve fide üretiminde kullanılır. Küçük seralar ise 100 m 2 den daha küçük taban alana sahiptirler. Özellikle ev bahçelerinde çiçek için kullanılan bu seraların genişlikleri 1-6m, uzunlukları ise 2-20m arasında değişir.
Kuruluş Şekillerine Göre Seralar Bireysel seralar tek başlarına kurulur.
Kuruluş Şekillerine Göre Seralar Bitişik seralar bir duvara veya binaya dayalı olarak kurulurlar.
Kuruluş Şekillerine Göre Seralar Blok seralar birkaç bireysel seranın birleşmesiyle oluşurlar.
Kuruluş Şekillerine Göre Seralar Kule tipi seralar, küçük üretim alanlarından büyük üretim alanları yaratmak amacıyla, kurulan seralar
Sıcaklıklarına Göre Seralar Seralar iç sıcaklıklarına göre, sıcak, ılık ve soğuk olmak üzere üç kısma ayrılabir. Sıcak seralar, bu seralardaki ortalama iç sıcaklığı 20 C üzerinde ve gece sıcaklığı 10 C nin altına düşmemesi gerekir. Bu seralarda sıcaktan hoşlanan bitkiler yetiştirilir. Ilık seralardaki ortalama iç havanın sıcaklığı 10 20 C arasındadır. Herhangi bir ısıtma yapılmayan soğuk seralar, ancak iklimi uygun olan ılıman bölgelerde kullanılabilir.
Çatı Şekillerine Göre Seralar Basit, beşik ve yuvarlak çatılı olarak sınıflandırılmaktadırlar. Basit çatılı seralar tek yüzeyli ve seranın bir duvara dayanması ile olur. Beşik çatılı seralarda iki çatı yüzeyi bulunur. Bu çatı yüzeyleri birbirine eşitse buna ikizkenar, eşit değilse eşlenik olmayan beşik çatı denir. Blok seralarda, beşik çatıların birleşmesiyle M tipi çatı şekli ortaya çıkar. Yuvarlak çatılı seralar, güneş ışıklarından en fazla yararlanacak çatı tipidir.
Yuvarlak Çatılı Plastik Seralar
Kullanım Amacına Göre Seralar Yetiştirme, koruma ve sergileme (gösteri), üretme ve araştırma seraları olarak dört kısma ayrılır. Yetiştirme seralarında, sera içindeki toprak doğrudan yetiştiricilikte kullanılır. Koruma ve sergileme seraları, satılacak saksı çiçekleri ile o bölgede yetişmeyen bitkilerin tanıtılması ve gösterilmesinde kullanılır (Şekil 3.6) Üretme seralarında, tohum, fide ve çelik üretimi yapılır. Serada yüksek masalar ve toprak yastıklar da bulunur. Sergileme Serası
Örtü Malzemesine Göre Seralar Örtü malzemesi yönünde seralar cam, plastik, suni, elyaf ve plexicam seralar olarak sınıflandırılır. Camların ışık geçirgenliği, dayanıklılığı fazla ama aynı zamanda pahalıdır. En çok kullanılan plastikler PE (polietilen) ve PVC (polivinilklorit) dır. Plastikler dış etkilerden çabuk yıpranır ve yırtılırlar. Ömürleri 6 ay ile 1 2 yıl arasında değişir.
Suni elyaf maddelerin kullanılmaları özellikle ülkemiz dışında artmaktadır. Bunlar sert ve tabakalar şeklindedir. Tabakaların dayanımını arttırmak için şekilleri dalgalandırılır. PVC levhalardan sertleştirilmiş olanları şeffaf örtü malzemesi olarak kullanılır. Plexicam olarak satılan tek ve çift katlı akrilcam lar dayanım yönünden cama göre daha iyidir.
İskelet Malzemesine Göre Seralar İskelet malzemesi ahşap olan seralar İskelet malzemesi demir, galvanize kalın saç ve galvanize boru olan seralar İskelet malzemesi olarak suni elyaf malzemelerin kullanıldığı seralar İskelet kısmı olmayan seralar (hava ile şişirmeli seralar)
Taşınabilirlik Durumlarına Göre Seralar Hareketlilik yönünden seraları sabit, hareketli ve portatif olarak sınıflara ayırmak mümkündür. Sabit seralar, bir temel üzerine oturtulmuştur ve seraların büyük kısmı bu sınıfa girer. Hareketli seralar, belirli bir temel ve raylar üzerinde yer değiştirebilen seralardır. Portatif Seralar, söküp tekrar takılabilen seralardır.
Sera Yapım Malzemeleri Herhangi bir seranın yapım malzemesi seçilirken göz önünde bulundurulması gereken etmenler; 1. Sera yapı malzemesi ucuz, sağlam ve hafif olmalı, 2. Seri üretime uygun olmalı, 3. Enerji tasarrufunu sağlamalı, 4. Kuruluş ve tamiri kolay olmalı, 5. Hava koşullarından etkilenmemeli, 6. Sera içinde yeterli iklim ayarlanması yapılabilmelidir.
İskelet Malzemeleri Seraların iskeletinde kullanılan malzemeler ahşap ve metal malzemeler olmak üzere iki kısma ayrılır. Ahşap malzemelerin demir malzemelere göre avantajlı yönleri, hafif ve dayanıklı olmasıdır. Buna karşın, bünyesinde su alıp şişmeleri dezavantajlı yönleridir. Metal malzemeler olarak çelik ürünü haddelenerek oluşturulan profiller kullanılmaktadır.
Sera Örtü Malzemeleri Seralar için genellikle örtü malzemesi olarak cam, sert veya yumuşak plastik kullanılır.
Bir Örtü Malzemesinde Aranan Başlıca Özellikler 1. Güneş ışınları örtü altına kolayca gelebilmeli. 2. Zamana bağlı olarak ışık geçirgenliği çabuk bozulmamalı. 3. Örtü altında oluşan ısıyı tutmalı, bu kayıplar minimum olmalı. 4. İç yüzeyde buğulanma ve nemlenme meydana getirmemeli. 5. Kolay temizlenebilmeli. 6. Hafif ve dayanıklı olmalı, dış şartlardan kolayca etkilenmemeli. 7. Kolay şekil almalı, kaplandığında boşluklar meydana getirmemeli. 8. Ucuz olmalı.
Cam Örtüler Cam Örtünün Faydaları; Kullanım Süresinin uzun olması Işık geçirgenliğinin yüksek olması, Temizlenmesinin kolay olması İklim şartlarından plastiğe oranla daha az etkilenmesi Mor ötesi ışınlardan etkilenmemesi, Nemlenme buharlaşma az olacağı için hastalıklar yönünden avantaj sağlayacak olması gibi sebepler, örtü malzemesi olarak camın seçilmesinin nedenleridir. Cam örtünün sakıncaları Kolay kırılabilmesi, Ani basınç vurma ani sıcaklık değişmelerine karşı dayanıksız olması, Pahallı olması gibi dezavantajları da göz önünde bulundurulmalıdır.
Plastik Örtüler Plastik örtülerin maliyetlerinin düşük olması tercih edilmesinin nedenlerinden biridir. Ayrıca, plastik örtüler, yaz aylarında üretim yapılan veya direk ışığın istenmediği durumlarda daha iyi sonuç vermektedir. Plastik Örtünün Avantajları 1- Ekonomik olması, 2- Vurma veya çarpmalara karşı daha az duyarlı olması, 3- İşlemesinin kolay olması, 4- Biyolojik zararlılardan etkilenmemesi Ülkemizdeki en çok tercih edilen plastik örtü, polietilen (PE) dir. Bu örtülerin ucuz ve asitlere karşı en dayanıklı olması en önemli tercih nedenleri arasında sayılabilir. Ayrıca, ısıyı iyi iletirler ve 70 C sıcaklığa dayanıklıdırlar.
Seraların Isıtılması Bir sera ısıtma sisteminde aranan özellikleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. 1-Sera ısıtma sistemi, dış hava sıcaklığına bağlı olmadan sera içi sıcaklığını istenilen sınırlar içinde tutabilmeli 2- Sera içi sıcaklığı, bütün sera içinde eşit olmalı 3-Sera ısıtma sistemi çalışmaya başladıktan sonra, işlemler tekrar edilmeden çalışabilmeli 4- Sera ısıtma sistemi bir mevsim boyunca, bakıma gereksinme duymadan çalışabilmeli 5-Sera ısıtma sistemi için gerekli yakıt kolay sağlanabilmeli 6-Sera ısıtma sistemi verimli çalıştırılabilmelidir.
Seralarda Kullanılan Isıtma Yöntemleri Sobalarla ısıtma Kaloriferli ısıtma, Sıcak havayla ısıtma, Doğal enerji kaynaklarından yararlanarak ısıtma, Elektrik enerjisiyle ısıtma, Atık enerjiden yararlanarak ısıtma.
SERALARDA HAVALANDIRMA Amaç; Sera içindeki ortam sıcaklığının aşırı yüklenmesini önlemek Sera ortamındaki bağıl nem oranını bitki gelişimi için uygun bir düzeyde tutmak Bitkilerden transpirasyon sonucunda açığa çıkan su buharını ortamdan uzaklaştırmak Bitkiler tarafından fotosentez işleminde kullanılan CO 2 gereksinimini karşılamak Sera içerisinde tekdüze bir hava akımı sağlamak Sera ortam havasındaki gaz yoğunluğu kabul edilebilir bir düzeyde tutmak
Seralarda uygulanan havalandırma sistemlerini; 1-) Doğal Havalandırma a. Rüzgar basıncı etkisiyle b. Sıcaklık farkı etkisiyle c. Rüzgar basıncı ve sıcaklık farkı etkisiyle 2-) Zorlamalı Havalandırma a. Emici tip b. Basıcı tip c. Basınçsız
Tropikal Bölgelerdeki Plastik Sera Tasarımı Plastik Seralarda Havalandırma Açıklıklarından Hava Akışı Sert Plastik Örtülü Seralarda Çatı Havalandırması Plastik Seralarda Yan Kenar Havalandırma Açıklığı
Plastik Seralarda Çatı ve Yan Kenar Havalandırması Çift Katlı Plastik Serada Çatı Havalandırması Yay Çatı Yüksek Tip Tünel Serada Havalandırma Açıklığı