Yatlarda Güneşlenme Platformları Bu çalışma hareketli bir mimarlık ürünü olan yatlarda güneşlenme eylemi ve mahalleri üzerine bir araştırmadır. Araştırmayla amaçlanan, yatlarda kullanılan güneşlenme platformları hakkında bilgi vermektir. Güneşlenme platformuna bir mobilya olarak bakmadan önce, onu ortaya çıkaran koşulları işe koşmakta yarar vardır. Bunun için yat turizmi (yacht charter)ni ve yatlarda çevresel etkenleri hatırlamak gerekmektedir. Öncelikle belirtmek gerekir ki, yatlar turizm mimarlığı çerçevesinde ele alınması gereken mimarlık ve endüstri ürünleridir. Turizm günümüz dünyasında organize olmuş biçimiyle dev bir endüstri koludur. Birçok ulusal ekonomi ağırlıkla turizme dayanmaktadır 1. II. Dünya Savaşı nın bitimiyle birlikte denizlerde güvenliğin artması ve teknolojik gelişmeler turizm endüstrisini yeni bir ekonomik sektör olarak yapılandırmaya başlamıştır. Turizm mimarlığı ise yaşanan bu değişim içinde önemli bir yere sahiptir. Savaş sonrasının yeni fikirlerinin, yeni akımlarının kendilerini gösterdikleri ilk alanın turizm mimarlığı olduğunu söylemek, yanlış olmayacaktır 2. Günümüzde endüstrileşmenin gelişmesi ile birlikte oluşan aşırı kentleşme, yaşam koşullarının güçleşmesi ve diğer olumsuz etkenler, özellikle kentsel alanlarda yaşayan insanlar üzerinde büyük baskılar oluşturmaktadır. Bu baskılardan kaçış, turizm hareketlerine yansımakta ve klasik turizm anlayışının yerini doğal ortamlarda dinlence arayışları almaktadır 3. Doğa turizmi ve ekoturizmin enstrümanı olan yat turizmi de liberal ekonomilerde özel sermaye birikimi 1 www.asinah.net/en/wikipedia/t/to/tourism.html 2 www.likya.iyte.edu.tr/tez/uzunoglu_tur.htm 3 Sibel Akpınar, Türkiye nin Turizm Merkezlerinde Ekoturizm Yaklaşimları. (Ankara: Turizm Bakanlığı, Yatırımlar Genel Müdürlüğü Planlama Dairesi). www.ceterisparibus.net/arsiv/s_akpinar.doc 1
ve navigasyon sistemlerindeki gelişmelerden olumlu yönde etkilenmiş ve özellikle 1960 lı yıllarla birlikte yükselişe geçmiştir. Yat turizminin -önemli ölçüde- hava ısısının artmaya başladığı zamanlarda hareketlendiği bilinmektedir. Bu olgu özellikle teknelerin dış mekanlarında mimari kurgunun biçimlenmesi bakımından bağlayıcıdır. Böylelikle sıcaklığın yükselmesi yat dış mekanının tefrişini etkilemekte ve güneş insan-çevre ilişkisinde belirleyici bir konum almaktadır. Güneş ışınlarına daha çok maruz kalan açık mekanların sıcaktan korunması gerektiği kaçınılmazdır. Diğer taraftan yat güvertesi yolcuların güneşle olan ilişkisini örgütleyen mekandır. Yat dış mekanı insanın güneşle olan ilişkisini kontrol altında tutabilmeli ve optimize edebilmelidir. Bu noktada açık mekanlara özgü bir davranış olan güneşlenme eylemi bütünüyle turizme özgü bir boş zaman yaşantısı olarak kendini göstermektedir. Güneşin olumlu biçimde kullanıldığında - morötesi (ultraviyole) ışınlarından korunulduğu takdirde- insan cildine sayısız yararları olduğu 4 ifade edilmektedir. Güneşlenme platformları da güneşten yararlanma eylemi önceliği doğrultusunda tasarlanmış mobilyalardır. Yatlar sürekli hareket halinde olduklarından mobilya genellikle mekana bağlı biçimde tasarlanmaktadır. Bu durum yerleşim planı (layout)nın işlevsellik kazanması bakımından da önemlidir. Güverteler dolaşım (sirkülasyon)a çokça alternatif tanımayan ve yolcuların dışında mürettebatın da zorunlu olarak kullandığı mekanlardır. Ayrıca tekne boyutları küçüldükçe bu mekanlarda eylem alanları sıkışmakta, birbirinin içine geçmekte ve çalışmak güçleşmektedir. Böylelikle yatlarda mobilya ve gemi elemanları çoğunlukla birden fazla işleve aynı anda hizmet edecek biçimde tasarlanmakta; hatta birden çok isimle anılabilmektedir. Örneğin güneşlenme platformunun bütünüyle kapladığı bölüm aynı anda kıçüstü güvertesi olarak adlandırılabilmektedir. Güneşlenme platformlarının istisnasız yapısal özellikleri de çoğu yat mobilyası gibi mekana bağlı çözümler olmalarıdır. Bunun böyle olması da kaçınılmazdır; çünkü birkaç kişiye birlikte hizmet vermekte ve tekne boyutlarına göre büyük yer kaplamaktadırlar. 4 www.eczanemonline.com.tr/gunes4.asp 2
Güneşlenme platformları için seçilen bölgeler nerdeyse her zaman güvertelerin ölü alanlarıdır. Yürüme yolları (walkway) ve bordaya yakın bir platform güverte yerleşimi için kabul edilemez bir öneridir. Platformların en çok üst güvertelerin üzerinde, kıçüstü güvertelerinde konumlandırılmaktadırlar. Bu durum hem motoryatlarda hem de yelkenlilerde aşağı yukarı aynıdır. Sıklıkla olmamakla birlikte başüstü güvertesinde üstyapının ana güverteye bir eğimle bastığı bölgelere de yerleştirilebilmektedirler. Bir güneşlenme platformu tıpkı yatak gibi eğimsiz olmalı ve üzerinde oturmaktan çok yatma eylemine göre biçimlenmelidir. Kıçüstü güvertesi ve üstyapının tavanını oluşturan güverte üstü teknede eğimin 0 ye yaklaştığı düzlemlerdir. Bu nedenle platformun kendi eğiminin oluşturulması ve onun çevresiyle ilişkisi bakımından çok elverişlidirler. Başüstü güvertesi ise güverte eğiminin kıça doğru maksimum dereceye ulaştığı bölgedir. Bu yüzden yatma ve oturma amaçlı yatay düzlemlerin oluşturulması için çok elverişli bir bölge değildir. Yat dış mekanında güneşlenme eylemini iki faza ayırmak güneşlenme platformunun tefrişine ışık tutacaktır. Bu fazlardan biri teknenin seyir halinde olduğu, diğeriyse demirli bulunduğu durumdur. Tekne sabit durumdayken güvertede hareket olanağı çok kolaydır. Dolayısıyla teknenin dış mekanında güneş ışını alan herhangi bir noktada denge sorunu olmadan güneşlenmek kolaydır. Ancak tekne seyir halindeyken güneşlenmek zordur. Başüstü güvertesi başkıç vurma hareketinden çok etkileneceğinden oturma ve yatma eylemleri için elverişsiz olacaktır. Bu nedenle güneşlenme platformunun bu gölgede bulunması güvenlik açısından sıkıntılıdır. Üstyapının üzerinde bulunan platformlara çoğunlukla ana güverteden merdivenle çıkılmaktadır. Merdivenler teknenin iskele ya da sancak tarafında, yürüme yoluna basmaktadır. Bazı teknelerde ise üstyapı pruvaya doğru alçaldığı -güverte eğimi de başa doğru arttığı- için platforma merdiven olmadan da ulaşılabilmektedir. Ülkemizde çok sayıda bulunan ahşap guletlerin çok büyük bir bölümünde de durum böyledir. Flushdeck (kapalı güverte) motoryatlarda -özellikle powerboat, speedboat 3
ve hardtop motoryatlarda- güverte üzerindeki ise platformlara kokpitin yanından puntellere ya da tutamaklara tutunularak ya da başaltı kamarasından açılan bir heç (hatch)le ulaşılmaktadır. Üstyapının üzeri güneşlenme eylemi için en elverişli bölge olarak gözükmektedir. Zira bu bölge -özellikle seyir durumundayken- yürüme ve ayakta yapılan eylemler için elverişsizdir. Trim, başkıç vurma ve özellikle kayıcı teknelerde görülen yunuslama hareketi başüstü kadar olmasa da bu alanı da etkilemektedir. Güneş ışınlarını, tekne hangi konumda olursa olsun kesintisiz alan üstyapı üzerinde çok az gölge oluşmaktadır. Ayrıca geniş bir yüzeye sahip olan üstyapı diğer eylemler için programlanmadığından güneşlenme platformunun kapladığı alan da genişlemekte ve tasarımcılara geniş biçimlendirme olanağı sunmaktadır. Böylelikle üstyapıdaki platformlar yatın dış tasarımı (styling)nı tamamlayacak karakterde kare, dikdörtgen, daire, yarım daire gibi çeşitli formlar alabilmekte; hatta birden çok sayıda olabilmektedirler. Üstyapı üzerinin başlıca sorunu denge olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dezavantajın giderilmesi için platformların yanlarına uygun malzemeden tutamaklar koyulmaktadır. Bu tutamaklar çoğunlukla paslanmaz çelik ya da ahşap malzemeden imal edilerek üstyapının tabanına monte edilmektedirler. Yolcular bu sayede otururken ve yatarken bu elemanlara tutunarak dengelerini sağlayabilmektedirler. Tutamakların monte edildiği düzlemden yüksekliği platformun yüksekliğini geçmemelidir. Aksi takdirde insanların ayağı takılabilir ve istenmeyen kazalar olabilir. Güneşlenme platformlarının çokça kullanıldığı bir diğer bölge flybridge (köprüüstü güvertesi) motoryatların en üst güverteleridir. Yatçılık terminolojisinde flybridge motoryatlar olarak adlandırılan bu tekne sınıfı kaç güverteli olursa olsun en üst güvertelerinde geniş bir alanı güneşlenme platformlarına ayırmaktadırlar. Bu bölgede platformlar genellikle pupada konumlandırıldığı gibi güvertenin genişliğine göre pruva, iskele ya da sancak tarafta da yer alabilmektedirler. Bu güvertede ölü alanların güneşlenme platformuyla doldurulduğuna sıkça tanık olunmaktadır. Kimi megayatlarda aynı anda 10 dan fazla insanın güneşlenebileceği platformlar yapılmaktadır. Flybridge güvertesi özellikle 4
25m nin üzerindeki megayatlarda lüks ve sosyal statü temsilciliği gibi rollere soyunduğundan platformların da konfor, güvenlik ve büyüklükleri son derece önemlidir. Güneşlenme platformları 25m yi geçen megayatlarda neredeyse istisnasız biçimde hidromasajlı jacuzzi ya da poolbarlarla yan yana bulunmaktadır. Kimi zaman jacuzzinin etrafını bütünüyle çevrelemektedirler. Flybridge deki platformlar çok konforlu ve güvenliklidir. Pupayı dolduran platformlar haliyle çok az sallanırlar. Pruvaya doğru gidildikçe seyir durumunda sallantı artacaktır. Flybridge de güneşlenme eylemini en çok etkileyen faktör rollbar lardır. Roll-bar flybridge güvertesinin üzerinde çoğunlukla güverte tabanına basarak yükselen ve iskeleden sancağa dek yatın üzerinden geçen, formula otomobillerinde görmeye alıştığımız hız kanatlarına benzer bir gemi elemanıdır. Bu elemanlar çoğunlukla flybridge in ortasından pupaya doğru eğimle yükselmektedirler. Megayat tasarımında genetik bir mutasyon olarak da değerlendirebileceğimiz roll-barların işlevselliğinin yönlendirilmesi konusu ise bu araştırmanın sınırlarını aşmaktadır. Çoğunlukla radar, projektör ve anten gibi navigasyon aygıtlarını taşıyan bu yat aksesuarı bazen flybridge üzerinde bir güvertecik varmış kadar geniş yapılabilmektedir. Böyle olunca güneşlenme platformu üzerinde büyük gölgeler oluşmakta ve güneş ışınlarını kesmektedir. Buna radar, anten vb. aygıtların gölgeleri de eklenince gölgelerin kapladığı alan genişlemekte ve istenmeyen lekeler oluşabilmektedir. Pupada yer alan platformlarda güvenliği sağlamak için kullanılan puntel ve küpeşteler ise hem görüntüyü hem de güneş ışınlarını kesebilmektedir. Güneşlenme platformları bazen salınımın en az olduğu kıçüstü güvertesinde konumlandırılmaktadırlar. Bu örneklerde platform güverteden yaklaşık 80cm yükseğe kıç aynasının bittiği hizadan ya da yüzme platformunun başladığı akstan pruvaya doğru 2-2.5m gidecek biçimde yerleştirilmektedir. Güneşlenme platformunun bu bölgeye yerleştirildiği tekneler genellikle 25m nin altındaki tek güverteli motoryatlardır. Zira eğer flybridge motoryatta platform bu bölgeye koyulursa üst güverte güneşi birçok açıdan kesebilecektir. Bazı örneklerde güneşlenme platformlarının altı jetski, tender boat vb. için depolama alanı, 5
mürettebat kabini ya da makine dairesi olarak işlevlendirilebilmektedir. Tekne boyutları küçüldükçe yatma ve oturma eylemlerinden başka depolama amacıyla da kullanılmaktadırlar. Bazı durumlarda -özellikle kıçüstünde- katlanarak oturma elemanı olarak işlev görmektedirler. Güneşlenme platformları kabaca süngerin üzerine kumaş kaplanarak oluşturulmaktadır. Platform için ayrılan bölgenin form ve büyüklüğüne göre birkaç parçadan oluşturulabilmektedir. Özellikle organik formların yer aldığı yastıklar kalıp çıkartılarak yapılmalıdır. Platformun kapladığı alan çoğunlukla centerline (teknenin boyuna merkez hattı)dan geçtiğinden simetrinin korunması gerekmektedir. Tekne, strüktürü gereği simetrik bir forma sahip olduğundan, algılanacak tutarlı birlikteli (gestlat)ği de bu nitelikle görülme eğiliminde olunması kaçınılmazdır. Böylelikle tekne güvertesinde simetriyi -istemeden- bozan ne varsa bu görsel birlikteliği olumsuz yönde etkileyecektir. Bazı örneklerde -yastıklar güverteyle hemzemin olacaksaplatformu oluştururken yastıkların yerleştirileceği yüzey yastık yüksekliğinden birkaç santimetre az olmak üzere daha düşük yapılmaktadır. Yastıklar bu sığ havuzun içine yerleştirilmektedir. Flushdeck yatlarda ve üstyapının üzerinde çoğunlukla bu yöntem uygulanmaktadır. Platform yastıkları mutlaka neme dayanıklı ve desimetreküp değeri yüksek süngerden imal edilmelidir. Tok bir sünger, üzerine uzun süre oturulsa dahi kendini hemen toparlayacak ve rijid bir görünüm alacaktır. Bu özellik bir otomobilde kullanılan oturma elemanı için ne derece önemliyse bir teknik ve endüstri ürünü olan yat için de durum farklı değildir. Otomotiv endüstrisinde seri üretim ve ayniyete duyulan güvenin bir yanölçütünün de katı ve sert cisimlerde somutlaştığını düşünmek bu sayıltıyı güçlendirmektedir. Bunun yanında sert bir yüzey temizlik ve antropometrik konforun sağlanması bakımından da gereklidir. Süngerin sert olması yatma, oturma ve zorunlu durumlarda üzerinde yürümeyi kolaylaştırmaktadır. Yastıkların üzeri özellikle tuzlu suya ve güneş yağına dayanıklı kumaşla kaplanmaktadır. Yatlarda inanlar denize girip çıktıktan ya da 6
güneş yağı sürdükten sonra güneşlenme platformlarının üzerine uzanmaktadırlar. Kaplama kumaşı olarak, genellikle işlevine en uygun kumaş olarak da tanımlayabileceğimiz yapay deri kullanılmaktadır. Bunun yanında tente, branda, keten hatta blue jean kumaşlarına varıncaya dek örneklerle karşılaşmak olasıdır. Kumaş yastığı bütünüyle içine almalı ve sık dikişle ek yerlerinden kapatılmalıdır. Aksi takdirde süngerin içine su girebilir ve çürümeye yol açabilir. Söz konusu dikişlerde kullanılan iplik sentetik malzemeden olmalıdır. Dikişlerde kesinlikle bakır tel zımba vb. metal parçalar kullanılmamalıdır; zira korozyona uğramaları deride büyük tahribat yaratacaktır. Yastıklar tabanlarında bulunan çeşitli paslanmaz çelik malzemeden yapılmış mekanizmalarla oturdukları yüzeylere sabitlenmektedirler. Bu mekanizmalar en basit biçimiyle çıt-çıtlı düğme ya da basit bir geçme sistemi olabilmektedirler. Güneşlenme platformunu oluşturan yastık kumaşları için en uygun renk beyaz olarak gözükmektedir....beyaz renk güneş ışınlarını daha fazla yansıttığı ve daha az ısındığı için koyu renklerden daha çok tercih edilmektedir 5. Yastıkların üzerlerine havlu serilebilmeli ve yanlarından da sıkıştırılabilmelidir. Esen rüzgar havluyu uçurmamalıdır. 5 Mehmet Aziz Göksel, Megayatlar Neden Beyazdır?. (Đstanbul: Tasarım, Tasarım Yayın Grubu, Sayı: 141, s. 150). 7
Kaynakça www.asinah.net/en/wikipedia/t/to/tourism.html www.likya.iyte.edu.tr/tez/uzunoglu_tur.htm Akpınar, Sibel. Türkiye nin Turizm Merkezlerinde Ekoturizm Yaklaşimları. (Ankara: Turizm Bakanlığı, Yatırımlar Genel Müdürlüğü Planlama Dairesi). www.ceterisparibus.net/arsiv/s_akpinar.doc www.eczanemonline.com.tr/gunes4.asp Göksel, Mehmet Aziz. Megayatlar Neden Beyazdır?. (Đstanbul: Tasarım, Tasarım Yayın Grubu, Sayı: 141, s. 150). 8