YÖNETİM VE EKONOMİ CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ DERGİSİ Yıl: 2006 Cilt: 13 Sayı:1 ISSN-1302-0064 İÇİNDEKİLER Ahmet ERGÜLEN -Esen GÜRBÜZ Aykut Hamit TURAN - Hüseyin ŞENKAYAS Ayşen TEMEL - Mehmet YAKIN - Sema MİSCİ Edip ÖRÜCÜ - Sedat YUMUŞAK - Yasin BOZKIR İbrahim GÜNGÖR- Ahmet ERGÜLEN İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı 1 Doğrusal Programlama İşletmeler İçin Bilgi Birikimi Yönetimi.. 17 Örgütsel Cinsiyetlerin Örgütsel Davranışa Yansıması 27 Bankalarda Çalışan Personelin İş Tatmini ve İş Tatminini Etkileyen Faktörlerin İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma... 39 Bulanık Araç Rotalama Problemlerine Bir Model Önerisi ve Bir Uygulama. 53 Mehmet Behzat EKİNCİ Türkiye nin Mukayeseli Üstünlüğe Sahip Olduğu Hizmet Alt Sektörlerinden İnşaat; Sorunlar ve İmkanlar 61 Mehmet MARANGOZ Muhittin TATAROĞLU Mustafa KIRLI Semra GÜNEY Yaşlı Tüketiciler ve Yaşlı Tüketicilerin Harcama Eğilimlerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma. 79 Parlamenter ve Başkanlık Sistemlerinde Siyasi İktidar ve Bürokrasi İlişkileri ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme 97 Halka Açık Olmayan Şirketlerde Sistematik Risk Ölçütü Beta Katsayısının Tahmin Edilmesi 121 Ahlaki Liderliğin Kavramsallaştırılması ve Ahlaki Yönetimde Liderliğin Rolü. 135
Turan ATILGAN Uğur ZEL KOBİ Niteliğindeki Tekstil ve Hazır Giyim İşletmelerinin Uluslararası Pazarlara Açılmasında Sektörel Dış Ticaret Şirketlerinin Etkisi 149 İş Ahlakı Cinsiyetler Arasındaki Farklılıklar Açısından Literatür İncelemesi... 167 Y. Yüksel AYVAZ - Ercan BALDEMİR - Serap ÜRÜT Yabancı Sermaye Yatırımlarının Verimlilik ve Kalkınmaya Etkilerinin Ekonometrik İncelemesi... 177 YAZIM KURALLARI VE YAYIN İLKELERİ... 187
YÖNETİM VE EKONOMİ Yıl:2006 Cilt:13 Sayı:1 Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. MANİSA İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama Yrd. Doç. Dr. Ahmet ERGÜLEN Niğde Üniversitesi, İ.İ.B.F., İşletme Bölümü, NİĞDE Yrd. Doç. Dr. Esen GÜRBÜZ Niğde Üniversitesi, İ.İ.B.F., İşletme Bölümü, NİĞDE ÖZET Bir Firmanın üretim planlarının amaçlara uygun olarak hazırlanabilmesi, üretim faaliyetlerinde etkinliğin elde edilebilmesini etkileyebilmektedir. Üretim planlamasında, amaçlara ulaşılabilmesinde birçok kriteri en uygun değere taşıyabilecek ve optimum faydayı sağlayabilecek farklı modellerden yararlanılabilir. Bu çalışmada Tamsayılı Doğrusal Programlama(TDP) modelinin üretim planlamasında uygulanabilirliği teorik çerçevede açıklanmakta ve beton direk üretimi alanında faaliyet gösteren bir üretim firmasında, örnek bir uygulama modeli ile desteklenmektedir. TDP modelinin çözümünde; direk çeşitleri, kalıpların sayı ve özellikleri, üretim yöntemleri, taşeronların işçilik maliyetleri, kapasite ve üretim programı değişkenleri temel alınmakta ve TDP modeli, üretim sürecinde kapasitenin maksimum düzeyde kullanılmasını sağlayan, avantajlı bir matematiksel model olarak önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Optimum Çözüm, Tamsayılı Doğrusal Programlama, Matematiksel Model. A Case Model Suggestion To Production Planning Of Concrete Pile In Construction And Energy Sector: Integer Linear Programming ABSTRACT Achieving efficiency in production to a great extend requires planning production activities in a way that fits into companies goals. In order to achieve the goals in production planning, different models that could take many criteria up to the most desired level and provide the firm with the optimal utility, could be suggested. This study, informed also by the existing literature about the subject, considers the Integer Linear programming (ILP) method and its applicability to production activities. Whether the (ILP) method might have important results for production planning or not is studied in a company that operates in the concrete pile production. In the model, as variables, the sort of piles, the numbers and features of the patterns, the production methods, the labour costs of middle-men, and the capacity and production programs are used. The paper concludes that the (ILP) model is an advantageous mathematical model that enables us to explore the levels in which the capacity of the production tends to be maximum. Key Words: Optimum Solution, Integer Linear Programming, Mathematical Model. I. Giriş Üretim firmalarının en önemli amaçları arasında -sürekli değişen dünya pazarlarında rekabetin yükselmesinin de bir sonucu olarak- önceden öngörülemeyen bilgi istemine ve pazar koşullarındaki değişmelere karşılık verebilme ve üretim işlemlerindeki kazançlarının optimize edilebilmesi büyük önem taşımaktadır. Optimal üretim planlaması bu amacı başarmada, en önemli ve
A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama yararlı tekniklerden bir tanesi olarak önerilmektedir. Birçok optimal planlama modelleri ile ilgili olarak, malzeme ve materyal satın alma yöntemleri, personel programlaması, kapasite planlaması ve diğer üretim fonksiyonları yöntemleri geliştirilmiş ve optimal üretim planlamasını gerçekleştirebilecek matematiksel modeller sunulmuştur (Meybodi, 1995: 4 ; Yazgaç and Özdemir, 2004: 20). Üretim planlama süreci ile ilgili literatürde, farklı stok kontrol problemleri ve üretim planlama yöntem ve modelleri önerilmektedir. Stok kontrol problemlerini çözmede, ekonomik sipariş miktarı modeli, MRP1, MRP2, Kanban sistemleri gibi farklı model ve yöntemler kullanılmaktadır. Üretim planlama problemlerini çözmede matematiksel programlama, güçlü bir yöntem olarak önerilmektedir. Birçok matematiksel modeller ve çözüm yöntemleri genel üretim ve hizmet endüstrilerindeki sorunları çözmek için geliştirilmiştir ve yaygın olarak kullanılabilmektedir (Chen, 2001: 275). Bu çalışmada inşaat ve enerji sektöründe faaliyet gösteren bir Firmanın, beton direklere ait üretim hollerinde, üretim planının matematiksel modellerle açıklanmasını gerektiren veriler ilgili Firmadan elde edilmiş ve Firmanın üretim planlamasında kullanabileceği gerekli kapasite büyüklüğü, Tamsayılı Doğrusal Programlama modeli kullanılarak belirlenmiştir. II. FİRMA ÜRETİM PLANINDA MODEL KURMA VE TAMSAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA YÖNTEMİ İLE ÇÖZÜMÜ Model, bir sonucun elde edilebilmesini hangi değişkenlerin etkilediğinin belirlenmesi ve gerçeğin bazı sembollerle gösterimi olarak açıklanmaktadır. Matematiksel bir modelin kurulmasında, öncelikle problem belirlenir, ikinci aşamada varsayım ve kabuller belirlenir, üçüncü aşamada da problemi en iyi şekilde temsil edebilecek bir model kurulur. Model ele aldığı konunun tüm görünümünü belirlemekten çok, konu ile ilgili ve özelliği olan ilişkileri gösterir. Model kurma uygulama süreci aşağıda açıklanan aşamalardan oluşmaktadır (Öztürk, 1994: 6): Karar probleminin belirlenmesi, Modelin formüllerle açıklanması, Problemin formüllerle açıklanması, Modelden çözüm elde edilmesi, Modelin geçerliliğinin denenmesi, Modelin uygulanması, Modelin kontrol altına alınması ve Sonuçların yorumu. Kurulan model, bilinen bir sistemi veya sistemleri bağıntı ve parametrelerle tanımlayarak, gerçek değerleri mümkün olduğunca en iyi şekilde temsil edebilmelidir (Tekin, 1995: 1). Doğrusal programlama, optimizasyon problemlerinde başarılı bir analiz yöntemi olarak uygulanmaktadır. Planlama, rota belirleme, programlama, görev dağılımı, proje problemlerinin farklı şekillerinde ve optimal pazarlama karması 2
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 oluşturma gibi birçok model kurmada değerlenebilir bir yöntem olarak önerilmektedir ( Stapleton, Hanna, Markussen, 2003:54). Doğrusal programlama, birçok değişken, lineer eşitsizlikler şeklindeki birçok kısıtlamaya maruz iken, bu değişkenlerin maksimize veya minimize edildiği problemler analizidir (Dorfman,1958: 9). Tamsayılı programlama, doğrusal programlama problemlerine optimum tamsayı çözümü türetmek için geliştirilen doğrusal programlamanın özel bir uzantısıdır (Lee, 1988:174). Tamsayılı doğrusal programlama -çoklu kriter ve çoklu kısıt, tek amaç ve tek kısıt düzeyleri- sorunlarıyla ilgili olarak birçok uygulamada kullanılmaktadır. Örneğin; bir havayolu firması uçakta ne satın alındığı ve ne kadara satın alındığını belirlemek için tamsayılı bir doğrusal programlama kullanabilir ancak, problemde yetenek, ekonomi, güvenlik ve teknoloji gibi çoklu kriter göz önünde bulundurulmalıdır. Problem düzeylerinde kaynak kullanılırlığı havayolu karar alıcılarının bazılarınca farklı olarak sunulabilir (Li/Shi, 2001:497). Karar problemlerinin önemli bir kısmında alınan kararların küsuratlı değil, tamsayılı olarak ifade edilmeleri gerekir. Örneğin, 10.5 ton yakıt kullanmaya karar verebilirsiniz, ancak 10.5 tane uçak üretmeye karar veremezsiniz. Ayrıca, evet/hayır, uygula/uygulama veya yap/yapma şeklinde sadece iki seçenekli bazı kararlar vardır ki karar olumlu ise 1 sayısı ile, olumlu değil ise 0 sayısı ile ifade edilirler. Sıfır-bir değişkenler adı verilen bu değişkenler 0 ile 1 arasındaki hiçbir küsuratlı değeri alamazlar. Tamsayılı doğrusal programlama modeli doğrusal programlama modeli ile yakından bağlantılı ve doğrusal programlama modelinin bir uzantısıdır. Doğrusal programlama modelinde, değişkenlerin tamsayılı değer almaları gibi bir zorunluluk yoktur. Böyle bir zorunluluğun bulunması durumunda, doğrusal programlama modeli yetersiz kalmakta, tamsayılı doğrusal programlama modeli kullanılmaktadır Bir doğrusal programlama modelini tam sayılı doğrusal programlama modeli şeklinde ifade edebilmede değişkenlerin üzerindeki negatif olmama şartını kaldırarak yerine tam sayılı pozitif değerler alma şartını yerleştirmek yeterli olmaktadır (Özgüven, 2003:193). Tamsayılı doğrusal programlama modelleri, tamsayılılık şartının değişkenlerin tümü üzerine mi yoksa bir kısmı üzerine mi konduğuna bağlı olarak -saf ve karma modeller- olarak ikiye ayrılmaktadır. Bir başka sınıflandırmada tam sayılı değişkenler, sınırların izin verdiği ölçüde her pozitif değeri alabiliyorsa pozitif modeller, sadece 0 ve 1 değerlerini alabiliyorsa sıfır-bir modeller söz konusu olur. Bu açıklamalara bağlı olarak dört çeşit tam sayılı doğrusal programlama modelinden söz edilebilir (Özgüven, 2003:194): (1) Saf pozitif; X1, X2 = 0, 1, 2,. (2) Karma pozitif; X1 = 0, 1, 2.. ; X2 0 (3) Saf sıfır bir; X1, X2, X3 = 0,1 (4) Karma sıfır bir; X1, X3 = 0,1 ; X2 0 Tamsayılı lineer programlama sorunları ölçek, programlama, kuruluş yeri, taşıt rotası gibi birçok konuyu içermektedir. Problem lineer bir fonksiyonu 3
A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama optimize etme, lineer kısıtlar seti konusu, tamsayılı değişkenlerin sunumundan oluşmaktadır. Eğer tüm değişkenler tamsayılı ise, problem saf tamsayı, sürekli değişkenlerin olduğu daha fazla genel olayda problem karma tamsayı ismindedir. Saf tamsayılı doğrusal programlamanın genel formülü aşağıda açıklanmaktadır (Pedroso, 2002: 337): x { cx : Ax b, x Z n } Max + n Z + negatif olmayan n boyutsal vektörlü tamsayılı seti. A m kısıtlarının sayısının olduğu yerde bir m x n matriksi X değişkenlerinin tamamı tamsayılıdır. Bu çalışmada, Firmanın beton direk üretiminde bir vardiyadaki (8 saatte) direk üretim holünün maksimum kapasiteyle çalıştırılması ve yapılan üretimin uygun olmasının sağlanmasında kullanılan Tamsayılı Doğrusal Programlama açıklanmaktadır. Aşağıda açıklanan Tamsayılı Doğrusal Programlama Modeli çözümünde kullanılan ve faaliyet gösteren örnek Firma dan elde edilen uygulamaya dayalı veriler, Ek 1, 2, 3, 4 ve 5 de açıklanmaktadır. Bu üretim problemine ait genel TDP modeli aşağıdaki şekilde yazılabilir (Ergülen, 2005: 327): Amaç Fonksiyonu Max TKS [1] 1. Sınırlar Seti n X ij j=1 2. Sınırlar Seti a k i= Beton direğin boyunu j = Beton direğin tepe çapını belirleyecektir k = Sipariş adedi [2] n X ij j=1 b k i = Beton direğin boyunu j = Beton direğin tepe çapını belirleyecektir k=kalıp sayıları adedi 4
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 3. Sınırlar Seti [3] m TT= c k T ij TT =>h TT<= l n İ = 1 j= 1 i= Beton direğin boyunu j = Beton direğin tepe çapını belirleyecektir k= Sipariş adedi h = alt tonaj kısıtı l = üst tonaj kısıtı 4. Sınırlar Seti TKS=>t TKS<=s t = vardiyadaki(8 saatte) alt kapasite kısıtı s = vardiyadaki(8 saatte) üst kapasite kısıtı Pozitiflik Şartı; X 0 ve tamsayı ij Burada; i: araç tipini, j:aracın sefer yapacağı bölgeyi göstermek üzere, Amaç denkleminde; Karar değişkeni ; TKS: i boylu j tepe çaplı beton direğin vardiyada çalışacak toplam kalıp sayısını temsil eder. [1] numaralı kısıt ta; Kullanılan parametreler, a k : Talep merkezinin k adet siparişi Karar değişkenleri ise, X : i. boylu j tepe çaplı direklerin sayısı ij olarak tanımlanır. [2] numaralı kısıt ta; Kullanılan parametreler, b k : Talep merkezinin k adet siparişlerine ait kalıp sayıları Karar değişkenleri ise, X : i. boylu j tepe çaplı direklerin sayısı ij 5
6 A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama olarak tanımlanır. [3] numaralı kısıt ta; Kullanılan parametreler, c k : Talep merkezinin k adet siparişlerinde taşeronun en fazla üretebileceği direklerin sayısı h = alt tonaj kısıtı l = üst tonaj kısıtı Karar değişkenleri ise, T : i. boylu j tepe çaplı direklerin toplam sayısı olarak tanımlanır. ij [4] numaralı kısıt ta; Kullanılan parametreler, t = vardiyadaki(8 saatte) alt kapasite kısıtı s = vardiyadaki(8 saatte) üst kapasite kısıtı olarak tanımlanır. A. Karar Değişkenlerinin ve Parametrelerin Tanımlanması Modelde Kalıp sayıları X değişkenleri ile tanımlanacak, bu değişkenlere bağlı indislerde, i: Beton direğin boyunu j: Beton direğin tepe çapını belirleyecektir. X, i boylu j tepe çaplı beton direğin kalıp sayısını temsil eder. ij T ij ile belirtilen parametre, i boylu j tepe çaplı beton direğin ağırlığını temsil eder. TKS = X ile belirtilen parametre i boylu j tepe çaplı beton direğin ij vardiyada çalışacak toplam kalıp sayısını temsil eder. TT = T i )( X ) ile belirtilen parametre i boylu j tepe çaplı beton (, j ij direklerin vardiyada üretilecek toplam tonajını temsil eder. TA= TKS ile belirtilen parametre i boylu j tepe çaplı beton direğin bir vardiyada üretilecek toplam adetini yada toplam kalıp sayısını temsil eder. Modelde kullanılacak, üretici firmaya sipariş edilen beton direklerin kalıp tipleri ise aşağıda açıklanmaktadır: X : 9 metre boyunda 135 mm tepe çaplı beton direk sayıları 9,135 toplamı X : 12 metre boyunda 135 mm tepe çaplı beton direk sayıları 12,135 toplamı X : 9 metre boyunda 180 mm tepe çaplı beton direk sayıları toplamı 9,180
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 X : 12 metre boyunda 180 mm tepe çaplı beton direk sayıları 12,180 toplamı X : 9 metre boyunda 225 mm tepe çaplı beton direk sayıları 9,225 toplamı X : 12 metre boyunda 225 mm tepe çaplı beton direk sayıları 12,225 toplamı X : 15 metre boyunda 225 mm tepe çaplı beton direk sayıları 15,225 toplamı X : 18 metre boyunda 225 mm tepe çaplı beton direk sayıları 18,225 toplamı X : 9 metre boyunda 270 mm tepe çaplı beton direk sayıları 9,270 toplamı X : 12 metre boyunda 270 mm tepe çaplı beton direk sayıları 12,270 toplamı X : 15 metre boyunda 270 mm tepe çaplı beton direk sayıları 15,270 toplamı X : 18 metre boyunda 270 mm tepe çaplı beton direk sayıları toplamı 18,270 X : 9 metre boyunda 315 mm tepe çaplı beton direk sayıları 9,315 toplamı X : 12 metre boyunda 315 mm tepe çaplı beton direk sayıları 12,315 toplamı X : 15 metre boyunda 315 mm tepe çaplı beton direk sayıları 15,315 toplamı X : 18 metre boyunda 315 mm tepe çaplı beton direk sayıları 18,315 toplamı B. Sınırlayıcı Şartların Formüle Edilmesi Karar değişkenlerinde tanımlanan beton direk kalıp tipleri, beton direklerin boyları ve tepe çaplarına göre oluşturulmuştur. 1.Sınırlar Seti: Buradaki kısıtta oluşan karar değişkenlerinin katsayıları sipariş edilen beton direk tiplerinin sayısını ifade etmektedir. Kısıtların sağ tarafındaki değeri ise beton direk tiplerinin en fazla üretilebilecek sipariş adedi toplamını belirtmektedir. X 0 ve tamsayıdır. Ayrıca hiçbir kalıpta siparişten fazla sayıda direk üretilemez. ij 7
8 A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama Tablo 1: Direk Üretim Holünün Siparişi Gerçekleşmiş ve Üretimi Yapılacak Beton Direklerin Kısıtları Değişken i j Eşitlik Sipariş Adedi X 9 135 =< 120 X 12 135 =< 142 X 9 180 =< 413 X 12 180 =< 51 X 9 225 =< 78 X 12 225 =< 49 X 15 225 =< 22 X 18 225 =< 8 X 9 270 =< 65 X 12 270 =< 24 2.Sınırlar Seti: Hiçbir vardiyada kalıp sayısından fazla üretim yapılamaz. Kalıpların modül ekleyip çıkartılarak oluşturulabilecek max ve min sayılarını gösteren liste aşağıda gösterilmekte X 0 ve tamsayıdır. ij Tablo 2: Beton Direklerin Kalıp Sayılarını Gösteren Kısıtları Değişken i j Eşitlik Sipariş Adedi X 9 135 =< 9 X 12 135 =< 11 X 9 180 =< 9 X 12 180 =< 16 X 9 225 =< 2 X 12 225 =< 1 X 15 225 =< 4 X 18 225 =< 6 X 9 270 =< 5 X 12 270 =< 4 X + X 13 (135 mm tepe çaplı dönüşebilir kalıplar toplamı) 9,135 12,135 = 9,180 + X 12,180 = X 21 (180 mm tepe çaplı dönüşebilir kalıplar toplamı) 3. Sınırlar Seti: Beton direk üretiminde taşeronu kontrol eden kısıtta oluşan karar değişkenlerinin katsayıları, sipariş edilen beton direk tiplerine ait ağırlığını ifade etmektedir. Kısıtların sağ tarafındaki değeri ise beton direk tiplerinin en fazla üretilebilecek ağırlıklar toplamını belirtmektedir. Ayrıca yaklaşık olarak 13 işçi çalıştıran döküm taşeronu günlük beton direk üretiminde en az kişi başı 2800 kg, en fazla 3100 kg döküm yapmalıdır. X 0 ve tamsayıdır. ij
Tablo 3: Taşeronu Kontrol Eden Kısıtlar Değişken İ j Eşitlik Sipariş Adedi T 9 135 = 580 T 12 135 = 860 T 9 180 = 840 T 12 180 = 1250 T 9 225 = 1110 T 12 225 = 1610 T 15 225 = 2270 T 18 225 = 3100 T 9 270 = 1430 T 12 270 = 2020 Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 TT = 580X 9,135 + 1610X + 860X 12,225 12,135 + 2270X 13 işçi x 2800 kg =36400 kg 13 işçi x 3100 kg =40300 kg + 840X 15,225 9,180 + 3100X + 1250X 18,225 12,180 + 1430X + 1110X 9,270 9,225 + 2020X 12,270 Tablo 4: Döküm Taşeronunun Günlük Beton Direk Üretiminde Döküm Yapacağı Tonaj Kısıtları Değişken Eşitlik Tonaj TT => 36.400 TT =< 40.300 4.Sınırlar Seti: Vardiyada (8 saatte) en fazla 40 beton direk dökülebildiğinden (Beton direklerin ağırlığı ve tipi fark etmiyor.) planlanacak üretimin gerçekçi olabilmesi için vardiyadaki üretim sayısının 40 adet/vardiya i geçmemesi ve planın verimli olması için de 38 adet/vardiya in altına düşmemesi gerekmektedir. Ayrıca X 0 ve tamsayıdır. ij Tablo 5: Üretim Sayısının Bir Vardiyadaki(8 saatte) Planına Ait Kapasite Kısıtları Değişken Eşitlik Tonaj TKS => 38 TKS =< 40 9
A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama C. Amaç Fonksiyonunun Formüle Edilmesi Gerçekleştirilmek istenen olaylar matematiksel modellerde, değişkenler ve katsayı değerlerinden oluşmaktadır. Fonksiyonun değerini maksimum veya minimum yapmak en genel optimizasyon şeklidir (Ignızo, 1989:18). Modeldeki amacımız vardiyadaki kapasite kullanımının maksimum olmasıdır (max TKS). Burada kapasiteden dolayı 40 adet/vardiya i geçemeyecek olan TKS, mümkün olduğunca 40 adet e yaklaştırılarak, kapasite maksimum kullanılmış olacaktır. Max TKS Burada karar değişkenlerinin ve parametrelerin tanımlanması, sınırlayıcı şartların formüle edilmesi ve amaç fonksiyonunun formüle edilmesiyle kurulan yeni bir modelin matematiksel modelleme safhası tamamlanmış olur. D. Modelin Çözülmesi Kurulan modelin geçerliliğinin görülmesi, verilen problem üzerinden oluşan sonuçların, o problemle ilgili olan, ilk dönemdeki sonuçların uygun olmasına bağlıdır. Eğer sonuçlar uygunsa, modelin çözümü olumludur (Riggs, 1975: 13 ). Model, matematiksel modelleme safhası tamamlanmış, uygun bir paket programla çözümlenmeye hazırdır. Burada kurulan model Microsoft Excel Solver Paket Programıyla çözümlenerek sonuç elde edilmiştir. Tablo 6: Kurulan Modelin Microsoft Excel Solver Paket Programıyla Yapılan Çözüm Sonuçları TT = 39700 TKS= 40 Değişken i j Eşitlik Sipariş Adedi X 9 135 = 9 X 12 135 = 4 X 9 180 = 9 X 12 180 = 10 X 9 225 = 2 X 12 225 = 1 X 15 225 = 0 X 18 225 = 0 X 9 270 = 5 X 12 270 = 0 III. SONUÇ VE ÖNERİLER Üretim planlamasının hazırlanabilmesinde kullanılabilen farklı yöntemler bulunmaktadır. Bu makalede üretim planlamasının gerçekleştirilebilmesinde Tamsayılı Doğrusal Programlama yöntemi, kapasite kullanımının maksimum olmasına dayalı bir modelleme yöntemi ile hesaplanmıştır. 10
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 Bir firmanın üretim planını etkileyebilecek en önemli etkenler; talep, kapasite, fason üretim, taşeron firma kullanma, işçi çalışma saatlerinin düzenlenmesi, işçi sayısının belirlenmesi olarak bilinmektedir. Ancak burada pazarlama bölümünün üretim üzerindeki etkisi -tüketicinin istediği ve tercih ettiği özelliklerde üretilen ürüne yönelik, talep yaratılabilecek olması nedeniyleözellikle üzerinde durulması gerekli önemli bir konudur. Model de, firmanın bir vardiyadaki (8 saatte) direk üretim holünün maksimum kapasiteyle çalıştırılması ve yapılan üretimin uygun olması sağlanarak, Tamsayılı Doğrusal Programlama yöntemi kullanılmıştır. Firmanın üretim planının amaçlarına uygunluğunun sağlanabilmesinde, beton direklerin üretim holünde yapılarak, amaçlara ulaşabilmek için birçok kriteri en uygun değere taşımak ve optimum faydaya ulaşılmak istenmiştir. Üretim planlamasında kapasitenin maksimum düzeyi, 13 işçi çalıştıran döküm taşeronunun günlük beton direk üretiminde en az kişi başı 2800 kg, en fazla 3100 kg döküm yapabileceği bir ortamda, vardiyadaki üretim sayısının 40 adet/vardiya i geçmemesi ve planın verimli olması için de 38 adet/vardiya in altına düşmemesi gerektiği belirlenmiştir. Bu uygulama Tablo 6 da, direk üretim holünün maksimum kapasiteyle çalışarak 40 adet/ vardiya üretim yapıldığını göstermektedir. Bu çalışmada hesaplanan sonuçlara göre genel üretim planı, Tamsayılı Doğrusal Programlama yöntemi ile matematiksel modeller kurularak ve diğer vardiya ve günler için de uygulamalar yapılarak hazırlanabilir. Bu çalışmada tamsayılı doğrusal programlama modeli tamsayıyı gerektiren kapasite büyüklüğü hesaplamalarına ilişkin, üretim planlamasında güçlü bir teknik olarak önerilmektedir. Burada açıklanan tamsayılı doğrusal programlama modeli üretim planlamasında gerekli olan talep miktarı, işçi sayısı, vardiya çalışma saatlerinin belirlenmesi, taşeron firma kullanma, fason üretim gibi tamsayıyı elde etmeyi gerektirebilecek benzeri durum ve kararlarda da yararlanılabilecek bir tekniktir. Tamsayılı Doğrusal Programlama modelinin bundan sonraki çalışmalarda, pazarlama bölümünü de kapsayacak şekilde geliştirilebilmesi ve üretim planlamasının hazırlanabilmesinde pazarlama bölümünün etkisini modelde gösterebilecek uygulamalı örneklerin çalışılması, literatür ve uygulayıcı firma yönünden yararlı sonuçlar sağlayabilir. 11
EK 1 A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama Firmanın Üretimi Yapılan Beton Direklerine Ait Ağırlıkları (Kg) Tepe Kuvveti DİREK BOYLARI (Metre) (x) (Kg) (x) 9,30 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 AĞIRLIKLAR 150 570 650 740 200 580 660 750 860 250 590 670 760 880 300 830 910 1050 1230 1770 2010 2250 350 840 920 1070 1250 1780 2020 2260 400 850 930 1090 1270 1790 2030 2270 2470 500 1090 1210 1380 1590 1810 2040 2280 2490 2750 3050 3310 3690 600 1110 1230 1400 1610 1830 2060 2290 2520 2800 3100 3370 3730 4070 4420 700 1130 1250 1430 1630 1850 2080 2300 2550 2840 3150 3430 3770 4090 4440 4800 800 1380 1540 1750 1980 2250 2510 2790 3070 3380 3740 4100 4400 4800 5180 5590 5990 6340 900 1400 1560 1770 2000 2270 2540 2820 3110 3410 3770 4120 4450 4850 5250 5630 6040 6420 100 1430 1580 1790 2020 2290 2570 2850 3160 3450 3810 4150 4500 4910 5310 5690 6090 6500 1100 1460 1600 1810 2040 2310 2600 2890 3190 3490 3850 4170 5430 5830 6290 6680 7040 7520 1200 1490 1620 1830 2060 2330 2630 2930 3220 3530 3890 4200 5470 5870 6340 6730 7090 7580 1300 1780 2000 2270 2550 2910 3160 3600 3930 4310 4620 5100 5510 5910 6390 6780 7140 7640 1400 1790 2020 2280 2570 2930 3180 3620 3960 4340 4660 5140 5560 5960 6440 6830 7190 7710 1500 1800 2040 2290 2590 2950 3200 3640 3990 4370 4700 5180 5610 6010 6490 6880 7240 7780 1600 1810 2060 2310 2610 2970 3230 3670 4020 4400 4740 5220 5660 6060 6540 6930 7300 7850 1700 1820 2080 2330 2630 2990 3260 3700 4050 4430 4780 5260 5710 6110 6590 7760 8210 8690 1800 1830 2100 2350 2650 3010 3290 3730 4080 4470 4820 5300 5760 6160 6640 7820 8270 8760 1900 1850 2120 2370 2670 3030 3320 3760 4110 4510 4870 5340 5810 6210 6690 7880 8330 8830 2000 1870 2140 2390 2690 3050 3360 3790 4140 4550 4920 5380 5860 6260 6740 7940 8390 8900 2100 1890 2160 2410 2710 3070 3390 3820 4170 4590 4970 5430 6660 7110 7570 8000 8450 8970 2200 1910 2180 2430 2730 3090 3420 3850 4200 4630 5020 5480 6710 7160 7620 8060 8510 9040 2300 1930 2200 2450 2750 3110 3460 3880 4230 4670 5070 5530 6760 7210 7670 8120 8580 9110 2400 1950 2220 2470 2780 3130 3490 3910 4270 4710 5120 5580 6810 7260 7720 8180 8650 9180 2500 1970 2240 2490 2810 3150 3530 3940 4310 4750 5170 5630 6860 7320 7770 8240 8720 9250 2600 2400 2620 2950 3310 3700 4140 4580 5030 5460 5720 6390 6910 7380 7820 8300 8790 9320 2700 2410 2630 2960 3320 3720 4160 4610 5050 5500 5780 6430 6960 7440 7870 8360 8860 9400 2800 2420 2640 2970 3330 3740 4190 4640 5070 5540 5840 6470 7010 7500 7930 8420 8930 9480 2900 2430 2650 2980 3350 3760 4220 4670 5090 5580 5900 6510 7060 7560 7990 8480 9000 9560 3000 2440 2660 3000 3370 3790 4250 4700 5110 5620 5960 6560 7110 7620 8050 8550 9070 9640 3100 2450 2670 3020 3390 3820 4280 4730 5130 5660 6030 6610 3200 2460 2690 3040 3410 3850 4310 4760 5160 5700 6100 6660 3300 2470 2710 3060 3430 3870 4340 4790 5190 5740 6170 6710 3400 2480 2730 3080 3450 3910 4370 4820 5220 5780 6240 6760 3500 2490 2750 3100 3480 3940 4400 4860 5250 5830 6310 6810 12
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 EK 2 Firmanın Üretimi Yapılan Beton Direklerine Ait Direk Tepe Çapları (mm) Tepe Kuvveti (Kg) Direk Boyları (Metre) (x) (x) 9,30 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 TEPE ÇAPLARI 150 135 135 135 200 135 135 135 135 250 135 135 135 135 300 180 180 180 180 225 225 225 350 180 180 180 180 225 225 225 400 180 180 180 180 225 225 225 225 500 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 600 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 700 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 225 800 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 900 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 1000 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 1100 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 315 315 315 315 315 315 1200 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 270 315 315 315 315 315 315 1300 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 1400 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 1500 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 1600 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 1700 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 1800 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 1900 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 2000 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 2100 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 360 360 360 2200 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 360 360 360 2300 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 360 360 360 2400 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 360 360 360 2500 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 315 360 360 360 360 360 360 2600 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 2700 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 2800 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 2900 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3000 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3100 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3200 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3300 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3400 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 3500 360 360 360 360 360 360 360 360 360 360 EK 3 Beton Direk Üretiminde Kullanılan Kalıplar Kalıp Değişim Boy Tepe çapı Modüller 1 15 225 Hepsi var 2 12 270 1. Modül yok 3 12 225 5. Modül yok 4 9 315 1. ve 2. Modül yok 5 9 270 1. ve 5. Modül yok 6 9 225 4. ve 5. Modül yok 7 14 225 Hepsi var (5. modül sonuna 1 mt lik adaptör tıpa takılacak.) 13
EK 4 A. Ergülen- E. Gürbüz/ İnşaat ve Enerji Sektöründe Beton Direk Üretimi Planlamasına Örnek Bir Model Önerisi: Tamsayılı Doğrusal Programlama Değişimi Yapılabilen Beton Direk Kalıpları Sayısı BOY TEPE ÇAPI MEVCUT SAYISI 9 135 6 12 135 7 9 180 7 12 180 3 9 225 2 12 225 1 15 225 4 18 225 6 9 270 5 12 270 4 15 270 2 18 270 1 9 315 7 12 315 4 15 315 1 18 315 3 EK 5 Kendi Aralarında Değişimi Yapılan Beton Direk Kalıplarının Alt ve Üst Sınırları BO Y 9 12 9 12 12 15 12 15 TEPE ÇAPI 135 135 180 180 270 270 315 315 MİNİMU M 2 4 5 12 3 2 1 1 MAKSİMU M 9 11 9 16 4 3 4 4 KAYNAKÇA CHEN, M. (2001), A Model for Integrated Production Planning in Cellular Manufacturing Systems, Integrating Manufacturing Systems, 12(4), 275-284. DORFMAN R. (1958), Linear Programming and Economic Analysis, Mc Graw Hill Book Company, London. ERGÜLEN, Ahmet (2005), İşletmelerin Dağıtım Stratejilerinin Oluşturulması Modeli: Dağıtım Koşullarının Ağır Olduğu Türkiye deki Doğu ve Kuzey İlleri Üzerine Örnek Bir Uygulama, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(1), 325-342. GROEBNER, D. F. (1985), Busıness Statıstıcs, Second Edition, A Bell and Howell Company, Ohio. IGNIZO, J. P.(1989), Introduction to linear Goal Programming, Sage Puplication, Second Edition, London. LEE, S. M. (1988), Introduction to Management Scıence, Saunders College Publishing, Second Edition, NewYork. LI, Jun and SHI, Yong (2001), An Integer Lineer Programming Problem with Multi-Criteria and Multi-Constraints Levels: a Branch and- Partition Algorithm, International Transactions in Operational Research, Res. 8, 497-509. 14
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 1-15 MEYBODI, M. Z. (1995), Integrating Production Activity Control into a Hierarchical Production Planning Model, International Journal of Operations and Production Management, 15 (5), 4-25. NICHOLSON, T. A. J. and PULLEN, R. D. (1971), A Linear Programming Model for Integrating the Annual Planning of Production and Marketing, International Journal Of Production Research, 9(3), pp.361-369. ÖZGÜVEN, Cemal (2003), Doğrusal Programlama ve Uzantıları, Detay Yayınları:61, Ankara. ÖZTÜRK, A. (1994), Yöneylem Araştırması, 4. Basım, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. PEDROSO, Pedro J. (2002), An Evolutionary Solver for Pure Integer Linear Programming, International Transactions in Operational Research, Res. 9, 337-352. RİGSS, J.L. ( 1975 ), Introduction to Management Operation Research and Management Science, Mc Graw- Hill Book Company, New York. STAPLETON, D. M., HANNA, J. B. and MARKUSSEN, D. (2003), Marketing Strategy Optimization: Using Linear Programming to Establish an Optimal Marketing Mixture, American Business Review, 21(2), pp.54-62. TEKİN, M. (1995), Kantitatif Karar Verme Teknikleri, 3. Baskı, Kuzucular Ofset, Konya. YAZGAÇ, T. and ÖZDEMİR, R. G. (2004), A Cutting Sequencing Approach to Modular Manufacturing, Journal of Manufacturing Technology Management, 15(1), 20-28. 15
YÖNETİM VE EKONOMİ Yıl:2006 Cilt:13 Sayı:1 Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. MANİSA İşletmeler İçin Bilgi Birikimi Yönetimi Araş. Gör. Aykut Hamit TURAN Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli İ.İ.B.F., İşletme Bölümü, AYDIN Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ŞENKAYAS Adnan Menderes Üniversitesi, Nazilli İ.İ.B.F., İşletme Bölümü, AYDIN ÖZET Artan küreselleşme ile birlikte, büyüyen şirketler uluslararası faaliyetlerini arttırmışlar ve dünya üzerinde birçok farklı noktada, değişik sosyo kültürel ve ekonomik unsurlara sahip ülkelerde faaliyet göstermeye başlamışlardır. Günümüzde bilgi bu işletmelerin uluslararası alanlarda başarı ile faaliyet gösterebilmeleri ve hatta varlıklarını sürdürebilmeleri için en önemli silahları olmuştur. Etkin bilgi birikimi idaresi, işletmelerin ellerindeki çok değerli insan ve bilgi kaynaklarını, stratejik amaçlar doğrultusunda etkin kullanımının en önemli yoludur. Bu makalede, başarılı küresel bilgi birikimi yönetiminin temel karakteristikleri tartışılmış, küresel bilgi birikimini destekleyen önemli örgütsel unsurlar üzerinde durulmuş ve uluslararası bilgi birikimi yönetiminin sorunları ve çözümleri sınıflandırılarak sunulmuştur. Ayrıca, literatürü temel alarak, işletmelere yarar sağlayabilecek bir Küresel Bilgi Birikimi Yönetimi modeli geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bilgi Birikimi, Uluslar arası Bilgi Birikimi İdaresi, Küresel Karakterler, Bilgi Sistemleri Knoweldge Management For Organization ABSTRACT With increasing globalization, Multinational Organizations have enhanced their activities and started to operate in various countries with variety of socio - cultural and economical aspects. Today, knowledge has become a critical weapon for those organizations operating globally for success and even their survival. Efficient knowledge management is the most important way of organizations to successfully manage their rare human and knowledge resources. In this article, basic characteristics for successful global knowledge management have been discussed, important organizational characteristics, supporting global knowledge management have been pointed out and taxonomy of global knowledge management problems and their solutions has been presented. In addition, based on the literature, a Global Knowledge Management Model has been developed. Key Words: Knowledge Management, Global Knowledge Management, International Characters, Information Technologies Giriş Geçen son 10 yılda, artan küreselleşmenin yarattığı en önemli fayda, artan küresel bilgi birikiminin işletmelerin yararına kuvvetli bir silah olarak kullanılabilmesinin ve etkin örgütsel öğrenmenin başarının temel şartı olduğunun anlaşılmasıdır. Bilgisayar donanımlarının fiyatlarındaki düşüşler, iletişim ağlarının yaygınlaşması ve bunlara paralel olarak düşen ürün fiyatları (McFarlen, 1994) uluslararası işletmelerde bilgi birikiminin idaresini daha da önemli hale getirmiştir. Dünya pazarları çok hızlı gelişmekte ve değişmektedir. Buna ilaveten, küresel müşteriler, rakipler ve tedarikçiler arasındaki ilişkiler nedeniyle ürün hayat eğrileri daha kısa hale gelmektedir (Reisenberg, 1998; Simon, 2002).
18 A.H. Turan- H. Şenkayas/ İşletmeler İçin Bilgi Birikimi Yöntemi Bilgi Birikiminin İdaresi için kesin bir tanım olmamakla beraber, insanları ve teknolojiyi içerdiği söylenebilir. Clair (2001) bilgi birikimi idaresini elle tutulan veya tutulamayan bilgiyi yeni bilgi yaratmak için kullanmak olarak düşünmektedir. Aslında birçok araştırmacı örgütleri yaygın bilgi sistemleri veya bir bilgi akış sistemi olarak tanımlamıştır (Becerra and Sabherwal, 2001). Bilgi akışı ve dağıtımı örgütler için hayati öneme sahip unsurlardır ve etkin ve verimli bir bilgi akışı örgütlerin başarısında en önemli faktörlerden biri olmaktadır. Bu makalede, başarılı küresel bilgi birikimi yönetiminin temel karakteristikleri tartışılmış, küresel bilgi birikimini destekleyen önemli örgütsel unsurlar üzerinde durulmuş ve uluslar arası bilgi birikimi yönetiminin sorunları ve çözümlerinin bir sınıflandırılması geliştirilmiş ve sunulmuştur. Bu makale, bilgi birikimi yönetimi alanında Türkçe yazılan ilk makalelerden biri olarak teorik başvuru aracı olarak önemli bir Türkçe literatür katkısı yapmaktadır. I. Küresel İşletmelerde Bilgi Birikimi Yönetiminin Önemi Bilgi Birikimi Yönetiminin altında yatan teori Sosyal Kurumlar Teorisi Social Institution Theory Teorisi dir (Birkinshaw, 2001). Bu teoriye göre firmalar, istihdam ettikleri personelden bilgilerinden yararlandıkları oranda değer alırlar. Bu bakış açısı ile, firmalar bilgi birikimi yönetimini, işletme stratejilerini destekleyen bir süreç olarak değil, değer yaratmanın bir kaynağı olarak görmelidirler (Earl, 2001). Ayrıca, bilgiyi bir varlık olarak gördüğümüzde bu varlık kullanım ile azalmamakta, aksine daha da artmakta ve gelişmektedir (Riesenberger, 1998). Bu anlamda bilgi birikimi yeni bir sermaye türü olmakta ve küresel işletmeler için rekabetin tek ve en önemli kaynağını oluşturmaktadır (Brannback, 1997). Bilgi birikimi yönetiminin insan unsurunu anlamak önemlidir, çünkü işletmenin sahip olduğu bilgiyi derleyen, toparlayan ve geliştiren o işletmenin elemanlarıdır (Nidumolu, Subramani ve Aldrich, 2001). İnsanlar sosyal birer hayvan olarak ele alınır ve bir örgütsel sistemin elemanı olarak elde ettikleri bilgiyi ve tecrübeyi paylaşmak isterler (Birkinshaw, 2001). İnsanlar tercihlerinde daha talepkâr hale gelmiştir. Sürekli ve yüksek kalite, yeni küresel rekabet ortamının önemli bir unsuru olduğu için, uluslararası rekabetin kaynağı fiziksel varlıklardan düşünsel varlıklara kaymıştır (Subramaniam ve Venkatraman, 2001). Reisenberg (1998) in işaret ettiği gibi, yarının galipleri sürekli ve düzenli değişim ve gelişme yaratabilen birkaç firma olacaktır. Firmalar uluslararası pazarlarda rakiplerinden farklı olarak ne bildiklerine ve bunu nasıl kullandıklarına göre ayrılabilirler. Rekabetçi avantaj firmanın küresel bilgisine dayandığı halde, bilişim sistemi araştırmacıları daha çok bilginin depolanıp, aktarılmasında kullanılan teknik ve araçlara yönelmişler ve bilginin geliştirilmesi gibi kritik bir araştırma alanını genellikle ihmal etmişlerdir (Grover ve Davenport, 2001). Bilgi birikimi yönetimi uluslararası işletmeler için önemli bir olgudur. 1998 yılında EIU ile Deloitte ve Touche Danışmanlık firması tarafından yapılan bir çalışmaya göre, cevap veren firmaların %54 ü bilgi birikimi yönetimi sistemleri hayata geçirmiş ve %90 ı 2002 yılına kadar bu sistemleri hayata
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 17-26 geçirmeyi planlamışlardır (Economist, 1998). Bu firmaların çoğu günümüzde bunu başarmıştır. Rapora göre, uluslararası işletmeler bilgi birikimi yönetim sistemlerini genellikle satış ve pazarlama alanlarında kullanmaktadırlar, ancak çalışmanın ortaya koyduğu bir diğer konu da kendi içinde bilgi paylaşan işletmelerden, müşterilere, tedarikçilere kadar bilgi paylaşan ve bir ağ halinde çalışan işletmelere bir geçiş olduğudur. Bu işletmeler küresel pazarlarla ilgili bilgileri etkin bir şekilde ticaret ortakları ile paylaşmaktadırlar. Dolayısıyla, uluslararası pazarlarda, bilgi birikimi yönetimi basit bir şekilde bilginin şirket çalışanları ve bölümleri arasında paylaşılmasının ötesine geçmekte ve gittikçe artan bir şekilde küresel işletmeler bilgi birikimi sistemlerini tedarikçileri ve müşterilerine uzatmaktadırlar. II. Uluslararası Bilgi Yönetiminde Temel Sorun Uluslararası düzeyde iş yapan firmalar için temel sorun, dünyayı bir pazarlar ve hammadde toplamının ötesinde görebilmekten geçmektedir. Küresel bir firma için en önemli olay bilgiye ve az bulunan tecrübeye ulaşabilmektir (Bartlett ve Sumantra, 1998). Günümüzde firmaların, kendi ülkelerinde kazandıkları yetenek ve kapasiteler bugün uluslararası pazarlarda etkin bir rekabet ortamı için yeterli değildir (Subramaniam ve Venketraman, 2001); günümüzde çok güçlü olan Amerikan şirketleri için bile sadece bir Amerikan şirketi olmak uluslararası pazarlarda etkin rekabet etmek için yeterli değildir. Uluslararası firmalar sürekli olarak yeni ürün ve fikirler yaratmak için araştırmalar yapmaktadır. Bu fikir ve ürünlerin tek bir ülkeye bağlı olmaması ve beraber faaliyet gösterilen birden fazla ülkenin kaynakları ve tecrübeleri ile oluşturulması günümüz rekabetçi ürün ve fikirlerinin önemli bir niteliğidir. Bu bakımdan küresel başarı için bilginin ulusal sınırlar dışına taşınması ve değerlendirilmesi önem arz etmektedir. (Subramaniam ve Venketraman, 2001). Küresel bilgi birikimi yönetim teknikleri elde bulunan bilginin, bilişim teknolojileri yardımı ile dağıtılması ve ulusal pazarlarda değerlendirilmesi ile mümkün olabilmektedir. Bunun ötesinde artan küresel rekabet, bilgi birikimi yönetiminin önemini arttıran bir diğer önemli unsurdur ve ikisi arasında doğrusal bir ilişki vardır. Gupta ve Govindarajan (2000) un tartıştığı gibi uluslararası şirketlerin varlıklarının temel sebebi, mevcut bilginin transferi ve değerlendirilmesidir. Bu şirketlerde bilgi transferi, mevcut örgüt içi kanallar vasıtası ile, diğer firmalarda kullanılan dış pazar mekanizmalarına göre daha etkin olmaktadır. III. Başarılı Küresel Bilgi Birikimi Yönetiminin Karakteristikleri Bilgi birikimini uluslararası ve ulusal alanda başarıyla yönetebilmek için üst yönetimin belli bazı karakteristiklere sahip olması gerekir. Bunlar güven ortamı oluşturmak, bilgi ağları oluşturmak, uluslararası takımlar ve değişime açık bir örgüt kültürü oluşturmaktır. A. Güven Ardekani ve Nystrom (1996) a göre, örgütler genellikle küresel faaliyetlerinde fonksiyonlarını çoğaltmaktadırlar, çünkü merkez şirket ofisi her 19
20 A.H. Turan- H. Şenkayas/ İşletmeler İçin Bilgi Birikimi Yöntemi zaman sahadaki ofislerin örgüt amaç ve hedefleri doğrultusunda faaliyet gösterebileceğine güven duymamaktadır. Bu güveni sağlamak için, faaliyet gösterdikleri ülkelerde tüm örgütsel faaliyetlerin bir benzerini yeni baştan oluşturmaktadırlar. Bu bir büyük işletme yerine birden fazla ufak işletmenin oluşması sonucunu doğurmaktadır. İşletmeler gereksiz yere verimlilik düşüşü ve ekstra maliyetlere katlanmaktadır. Çalışan elemanların değişik kültürlerden olması küresel bilgi birikimi yönetiminin daha etkin yapılması sonucunu doğurmakta ve işletme genelinde güven unsurunun doğması ve gelişmesine neden olmaktadır (Ardekani ve Nystrom, 1996). Bu da küresel anlamda bilginin daha etkin dağıtılmasına neden olabilmektedir. Dolayısıyla işletme genelinde işgörenler arasında bir güven ortamı oluşturulması işletmelerin en değerli kaynaklarından biri olan bilginin paylaşılması, kullanılması ve aktarılması açısından önemli ve gereklidir. B. Bilgi Ağları Oluşturmak Örgütsel hizmet ve ürünlerin üretilmesi bilginin çeşitli kişi ve gruplar arasında entegre edilmesini gerektirecektir (Becerra ve Sabherwal, 2001). Bu süreç içerisinde, bilginin hazır olması etkin bir bilgi birikimi yönetimi için yeterli olmamaktadır. Etkin bilgi depolama ve ulaşma mekanizmalarının yokluğunda, örgütler etkin bir biçimde eldeki bilgiye ulaşamazlar (Gold, Malhotra and Segars, 2001). Uluslararası firmalarda, coğrafi mesafeler yüzünden iletişim ve koordinasyon oldukça zordur, ancak ağ sistemleri bireyleri yetkilendirip, örgütleri bilgiye ulaşma ve kullanma bakımından güçlendirebilir. Örneğin, Shell şirketi ShellNet sistemini Internet temelli TCP/IP protokolüne temel alarak uygulamaya koymuş ve bunun ile firma çalışanları sanal çalışma grupları kurarak, bilgi ve tecrübelerini çeşitli farklı ülkelerden paylaşmaya başlamışlardır (Ford, 1998). Benzer olarak Xerox şirketi Document Direct System adlı bir sistemi hayata geçirmiş ve bu da şirket müşterilerine Dünyanın her yerinde istedikleri format ve şekilde belgeleri çoğaltıp, dağıtma imkanı vermiştir (Ford, 1998). Küresel şirketler değişik dağıtım kanalları, bilgi dağıtımı ve yönetiminin tüm unsurlarını ve doğru kanal genişliği ve çeşitlilikte bilişim sistemleri kullanarak, şirket bilgisinin etkin olarak üretilmesi, depolanması ve dağıtılmasını sağlamak zorundadır (Gupta ve Govindarajan, 2000). Nidumolu, Subramani ve Aldrich (2001) Bilgi Yönetimi Ağlarının oluşturulmasını, içerik geliştirilmesinde, yer ve bilginin uygulamasında kullanılmasını önermişlerdir. Bilgi ağı insanların, kıt kaynakların ve tekniklerin oluşturduğu ve bilginin oluşturulduğu ve dağıtıldığı bir ağ olarak görülebilir ve bu ağın yönetsel ve politik kontrolünün etkin çalışacak şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Bilgi Birikimi Yönetimine bu yaklaşım örgütsel öğrenme yaklaşımının içinde yer almaktadır ve sistem içinde paralel ve sürekli olan bir faaliyet olarak görülebilir. Bu da değişik işletme rolleri ve bireyleri üzerinden kaynak ve bilginin paylaştırılması ile gerçekleşir. Akıllı Ağlar da benzer bir kavramdır (e.g., Storck ve Hill, 2000) ve bireylerin bilgileri etrafında kurulmuş ağlar olarak göze çarpar. Şirketler böyle akıllı ağların oluşturulmasını desteklemeleri ve bunu işgörenlerin düzenli iletişimi
Yönetim ve Ekonomi 13/1 (2006) 17-26 ve ortak çıkarları üzerine kurmalıdırlar. Bilgi Birikimi Yönetimini etkin hale getirmek için, şirketler öğrenmenin önemini kavramalıdır, çünkü öğrenme bilgi geliştirme ve paylaşma ile aynı anlamlıdır. C. Uluslararası Takımlar Birkinshaw (2001) ın açıkladığı gibi Bilgi Birikimi Yönetimi nin önemli bir parçası çalışanlar arasında iletişimin geliştirilmesidir. Uluslararası takımlar yerleri değiştirilmiş yönetici ve işgörenlerden oluşur ve sınır ötesi olarak işbirliğini arttırır. Şirketler proje takımları arasında yoğun iletişim linkleri oluşturarak etkin iletişim medyası kullanımı ile uluslararası tecrübesi olan işgörenleri takımlara katabilirler. (Subramaniam ve Venkatraman, 2001). Bu ve benzeri takımlar ifade edilen bilginin küresel işletmede dağıtılmasına imkan verebilirler. Ancak böyle bir bilgi transferi ve dağıtımının oluşması işletme içinde paylaşıma açık bir işletme kültürünün varlığı ile mümkün olabilmektedir. Bunun için de değişik ilgi alanlarına sahip ve öğrenmeye açık insanların varlığı gereklidir (Brand, 1998). Yazılı bilgi (Explicit), numaralar ve kelimeler ile ifade edilebilen bilgidir ve paylaşılması kolaydır, ancak akıldaki bilginin (Tacit) paylaşılması ve yazılı hale getirilmesi güçtür, çünkü bireysel duygu ve düşünceleri de içerir (Becerra and Sabherwal, 2001). Davenport and Prusak (1998) akıldaki bilginin insani davranışın bir parçası olduğunu ve yazılı bilgiye dönüştürülmesinin zor olduğunu belirtmişlerdir. Uluslararası ekipler akıldaki bilginin paylaşılması için önemli birer araç olabilir ve bu sayede çeşitli ülkelerde görevlendirilen çalışanlar kişisel ilişkiler yardımı ile bu tür bilgilerini takım arkadaşları ile paylaşabilirler. D. Değişim Yönetimi Küresel dünyamızda bilginin yönetilmesi etkin değişim yönetimi süreçleri içerir ve uluslararası firmalar değişim gerekliliğini uluslararası olmayan firmalara göre daha fazla hissederler (Brannback, 1997). Küresel pazarlarda değişim için çok fazla imkan vardır ve bu firmalar değişmek için çok daha fazla baskı hissetmektedirler. İşletme ortamı çok daha fazla karmaşıktır ve ülke pazarlarının sınırları ortadan kalktığından, elektronik ortamlarda müşteriler tercihleri ve ürünler hakkında çok daha fazla bilgi sahibidirler (Riesenberger, 1998). Bu süreçte, Bilişim Sistemleri esnek değişimleri yaratabilecek ve bilgi paylaşımı ve küresel entegrasyonu sağlayacak önemli bir araç olarak görülebilir. Bilgi Birikimi Yönetiminin etkin işletilmesi için kültürel bir içeriğe ihtiyaç vardır ve bu içerikte işletmeler Bilgi Birikimi Yöntemlerini faaliyette bulundukları değişik örgütsel ve kültürel ortamlara adapte edebilmektedirler (Becerra ve Sabherwal, 2001). Sürekli ve ilişkili öğrenmeyi sağlayan bir modele ihtiyaç vardır (Orlikowski ve Hofman, 1997), değişimi sürekli bir olay olarak görüp fırsatlar ve tehditler altında var olduğunu bilmek gerekmektedir. Blumentritt ve Johnston (1999) Küresel Bilgi Birikimi Yönetimi için genel adımlar belirlemişlerdir. Uluslararası firmada Bilgi Birikimi Yönetimi için bir vizyonun geliştirilmesini istemişler, bu vizyonun çalışanlar arasında etkin yaygınlaştırılması üzerinde durmuşlar ve bunun için gerekli teknolojilerin kullanılmasını istemişlerdir. Yönetim Bilgi Birikimi Yönetimi için her örgütsel değişim sürecinde olan gerekli içerikleri, kapsamı ve genel süreci belirlemelidir. 21
22 A.H. Turan- H. Şenkayas/ İşletmeler İçin Bilgi Birikimi Yöntemi Yönetim ayrıca en yüksek derecede Bilgi Birikimi Yönetimi uygulamalarına destek vermelidir. IV. Küresel Bilgi Birikimi Yönetimini Destekleyen Örgütsel Karakteristikler A. Süreç Gold, Malhotra ve Segars (2001) Bilgi Birikimi Yönetimini tanımlayan üç temel unsurdan bahsetmiştir. İşletmeler bilgiyi daha fazla işledikçe, daha fazla kapsam kazanmakta ve süreç otomatikleşip daha da etkinleşmektedir. Eğer süreç çok daha fazla bilgi işlemeye yönelik ise, kapsamı artmakta ve işletmeler daha fazla bilgi işlemekte ve süreçleri daha fazla esneklik kazanmaktadır. Uluslararası firmalar yeni geliştirilen çalışma ve bilgi dağıtma araçlarını kullanarak, yapısal ve bölgesel sınırları aşarak bilginin daha etkin dağıtımını sağlayabilirler. Bilgi bulma teknikleri işletmelerin neyi, ne kadar bildiklerinin anlaşılması için gerekli araçlardır. B. Yapı Bilgi Birikimi Yönetiminin etkin yönetimi ve uygulaması etkin örgütsel yapıların varlığına bağlıdır ve bu yapılar gerekli bilgilerin işletme içinde dağıtılmasına yarayabilir (Storck ve Hill, 2000). İşletmelerin özellikle farklı coğrafi bölgelerde faaliyet göstermesi durumunda, bu örgütsel yapılar değişik örgütsel birimler arasındaki işbirliğini önleyici etki yapmamalıdır. Bilginin saklanması, örgütler tarafından yaşanan en önemli Bilgi Birikimi Yönetimi sorunudur ve Nidumolu, Subramani ve Aldrich (2001) e göre uygun olmayan ofis yerleşimi ve yoğun coğrafi dağılım bilginin yönetilmesinin karşısındaki en önemli sorundur. Bilişim Teknolojileri her zaman fiziksel kişisel ilişkilerin yerini tutamamaktadır, çünkü insanlar genel olarak fiziksel temas yolu ile öğrenip bilgilerini paylaşır (Birkinshaw, 2001). Usta, çırak ilişkisi halen daha öğrenmede ve bilgi paylaşımında önemli bir etkendir. Dolayısıyla, kişisel ilişkileri geliştirmek işletmelerin Bilgi Birikimi Yönetiminde yapacakları en önemli uygulama olacaktır. C. Kültür Bilgi Birikimi Yönetimi birçok işletme için çalışma felsefesinde bir değişim getirmekte ve bu da sadece insanların nasıl çalıştığına değil, birbirleriyle nasıl çalıştıklarını da etkilemektedir (DeTienne ve Jackson, 2001). Bu felsefe değişimi genel olarak daha paylaşımcı, açık ve hoşgörüye dayanan bir çalışma ortamı oluşturmak olarak tanımlanabilir. Bilgi Birikimi Yönetimi destekleyici kültüre sahip olmayan örgütlerde gelişmemekte, iletişim ve ilişkinin yeri etkin bir Bilgi Birikimi Yönetimi için önemli olmaktadır (Gold, Malhotra ve Segars, 2001). Dolayısıyla, küresel örgüt vizyonu Bilgi Birikimi Yönetimi için gerekli olmaktadır ve bunun için gerekli örgüt kültürünün oluşmasına meydan vermektedir. Bu nedenle, bireylerin saygı gördüğü ve bireysel yaratıcılığın desteklendiği örgütsel kültürler Bilgi Birikimi Yönetimi için en önemli örgütler olmaktadır (DeTienne ve Jackson, 2001). İşletme kültürü en iyi Bilgi Birikimi Yönteminin uygulanması için gerekli ve yapıcı bir elemandır (Nidumolu, Subramani ve Aldrich, 2001), ayrıca uluslararası işletmenin en önemli engeli