DEPOLAMA SAHALARININ YER SEÇİMİ, TASARIMI, GEREKLİ EKİPMAN VE YAPILAR

DEPOLAMA SAHALARININ YER SEÇİMİ, TASARIMI, GEREKLİ EKİPMAN VE YAPILAR Prof. Dr. Mehmet Borat İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü 34320 Avcılar, İstanbul borat@istanbul.edu.tr mborat@ttnet.net.tr mehmetborat@gmail.com Düzenli depolama, katı atıkların çevre problemleri oluşturmayacak şekilde zemin üzerinde depolanmasıdır. Bir düzenli depolama tesisinin tasarımında mühendislik esaslarının dikkate alınması gerekir. Depolama yerinin seçiminde çevresel etki değerlendirilmesi yapılıp sonuçlandırılmalıdır. Düzenli depolama tesislerinin tasarımında yaklaşım yolları, toprak hareketleri, sahanın hazırlanması, saha drenajının yapılması, sızıntı sularının derlenip arıtılması, depo gazlarının toplanıp işleme tabi tutulması, depo tabanı ve üst tabakaları, ana bina ile yardımcı binalara ait proje ve planlarının hazırlanması gerçekleştirilmesi gereken çalışmaları oluşturmaktadır. Depolama alanlarında gerekli donanım buldozerler, katı atık sıkıştırıcıları, yükleyiciler, skreypırlar, greyderler, tankerler, kamyonlar, ekskavatörler, su pompaları, kompresörler, jeneratörler, radyoaktif atıklar için Geiger sayaçları, kişisel güvenlik donanımı, yangın söndürücüler v.s. dir. Katı atıklar, düzenli depolama, depo gazı, metan, iş makinaları DESIGN OF A SANITARY LANDFILL, NECESSARY BUILDINGS AND EQUIPMENTS In the design of a sanitary landfill, some engineering issues must be considered. Sanitary landfills contain solid wastes on the ground, without resulting environmental problems. At the beginning of the site selection for a landfill, an environmental impact assessment procedure must be followed and completed. Access roads to landfill area, earth moving activities, preparation of the site, collection of leachate and treatment plant, landfill gas collection and treatment systems, bottom and covers layers of a landfill, main and auxiliary buildings are the necessary items of a complete design of a sanitary landfill. Equipments for a landfill are bulldozers, landfill compactors, loaders, scrapers, graders, tanks, trucks, excavators, water pumps, air compressors, generators, Geiger counters for radioavtive wastes, personal safety equipments, fire extinguisher equipments, etc. Equipments for solid waste landfills, landfill gas, leachate and treatment, sanitary landfill,

2 1. GİRİŞ Başta konut, işyeri ve fabrika olmak üzere, insanların çalıştığı her alanda ortaya çıkan katı atıklar, insan sağlığına zarar verebilir ve çevre kirlenmesine yol açabilirler. Katı atıkların oluştuğu yerlerde madde gruplarına ayrılması, toplanıp uzaklaştırılmalarına kadar geçecek süre zarfında geçici şekilde, ayrı ayrı depolanması gerekmektedir. Kâğıt ve kartonlar kesinlikle ıslanmamalı, gıda artığı çöplerle karıştırılmamalıdır. Geri kazanılan bir ton kâğıttan üretilecek kâğıt ve karton, diğer canlıların soluduğu oksijeni sağlayan 4 ton veya 17 adet orta boy yeşil ağacın veya eşdeğer bitkinin kâğıt-karton üretimi için kesilmesini engelleyecektir. Diğer yandan katı atıklardaki plastik, tekstil, cam ve metaller ayrı ayrı, geçici depolama ile biriktirilmeli, böylece bu maddelerin endüstride birer ana veya ikincil ham madde kaynağı olarak üretime girmeleri sağlanmalı, dünyada sınırlı olan doğal kaynakların israfı önlenmelidir. Gıda artıkları ile yaprak ve dallardan kompost gübre üretilmelidir. Uygulanacak geri dönüşüm ve geri kazanma ile ekonomi sağlanacak, toprakta depolanacak katı atık miktarı azalacak, depolama alanları küçülecek ve çevre kirlenmesi denetim altında tutulacaktır. Geri kazanılamayan katı atıklar, geçici olarak depolanmalarından sonra insanların yaşadıkları yerlerden uzaklaştırılmalı, çevreye zarar vermeyecek bir hale gelinceye kadar mühendislik esaslarına göre işlem görmeli, en sona kalan, miktarı ve hacmi önemli oranda azaltılmış bulunan katı atıklar düzenli olarak depolanmalıdır. İnsanlar kazanılmış bir alışkanlık olarak, her türlü çalışma ve üretimde doğal kaynakları israftan kaçınmalıdır. Diğer yandan katı atıkların üretimini en aza indirmeye çabalamak da gerekmektedir. Endüstride atıksız veya az atık üreten yöntemler araştırılıp uygulanmalı, temiz teknolojiler kullanılmalıdır. Katı atıkların oluşma ve geçici depolanmalarından, taşınma ve işlemler görmelerine kadar bütün aşamalarda, insanlar ve doğa korunmalı, çevrenin kirlenmemesine dikkat edilmelidir. Katı atıkların yönetilmesinde geri kazanma ve geri dönüşüm özendirilmeli ve uygulanmalıdır. İnsanların günlük yaşamında ortaya çıkan katı atıkların içindeki muhtelif maddelerden bazıları tekrar kullanılabilir; bazıları geri kazanılabilir veya geri kazanılabilir. Ancak hiçbir işe yaramayan atıklar daima ortaya çıkacaktır. Bu atıklar depolama suretiyle işlem görecek ve bertaraf edilecektir. Bu yüzden yeterli kapasitede katı atık depolama tesisleri her yerleşim biriminde veya daha iyisi yerleşim birimlerinden oluşan bir gruba bölgesel olarak hizmet verecek şekilde hizmete hazır hale getirilmeli, çöplerin depolandığı yerin vahşi depolamaya dönüşmesine izin verilmemelidir. Katı atıkların depolanma yoluyla bertaraf edilmesinde düzenli depolama yirminci yüzyılın ikinci yarısında bazı şehirlerde uygulanmaya başlamıştır. Dünya üzerinde eskiden beri kullanılan yöntem çöplerin toprak üzerine gelişigüzel atılıp yığılmasıdır ki buna çevreye ve halk sağlığına verdiği zararlar yüzünden vahşi depolama adı verilmektedir. 2. DÜZENLİ DEPOLAMANIN VAHŞİ DEPOLAMADAN FARKLARI Düzenli depolama bir tesis olup burada katı atıklar çevre sağlığına uygun şekilde tabanı kil ve/veya geomembranla (plastik örtü, folye veya malzeme ile) geçirimsiz hale getirilmiş bir araziye dökülüp sıkıştırılmakta, üzerileri toprakla örtülmekte, ortaya çıkan metan gibi yanıcı ve patlayıcı gazlar uygun yöntemlerle kontrol edilerek toplanmaktadır. Bu tesiste çöp sızıntı ve süzüntü sularının derlenip arıtılmaktadır.

3 İstanbul gibi birkaç şehir dışında Türkiye de ve dünya genelinde en yaygın yöntem, vahşi depolamadır. 1995 e kadar İstanbul da Merdivenköy, Ümraniye-Örnek Mahallesi ve Esatpaşa Mahallesi, Ümraniye-Hekimbaşı, Kartal-Yakacık, Tuzla-Aydınlı, Halkalı, Habibler, Şişli-Feriköy, Levent-Sanayi Mahallesi, Maslak-Atatürk Sanayi Sitesinin kuzeyinde askeri birliklere ait arazi, Kemerburgaz-Hasdal gibi bugün konutlarla dolmuş bulunan mahalle ve semtler, daha önceden kullanılan vahşi depolama yerleridir. Düzenli bir depolamayı vahşi depolamadan ayıran özellikleri kısaca şöyledir: 1. Katı atıklar çevreye kötü kokular yaymaz. 2. Katı atıklar rüzgârla etrafa yayılıp çevreyi kirletmez. 3. Zararlı ve hastalık taşıyıcı canlılara, fare, sinek ve benzerlerine barınma ve çoğalma ortamı ortadan kalkar. 4. İçinde başlıca karbon dioksit ve metan bulunan depo gazının çıkışı pasif ve aktif yöntemlerle kontrol altına alınmıştır. Her iki grup yöntemle depo gazının çevreye, bina veya konutların içlerine yayılması engellenir. Pasif yöntemlerle depo gazı toplanıp yakılır. Aktif yöntemlerle depo gazı yakılarak elektrik üretilir veya sıcak su, buhar, v.s. elde edilir. 5. Süzüntü ve sızıntı suları kil ve/veya geomembranlarla (plastik örtü, folye veya malzeme ile) kontrol altına alınırlar. Ayrıca drenaj sistemi ile derlenirler. Bu yüzden bu sular arıtıldığından yeraltı ve yerüstü suları kirlenmeye karşı korunmuştur. 6. Depo tesisine evcil ve yabanî hayvanların girmesine, orada barınıp beslenmelerine ve çoğalmalarına muhtelif yöntemlerle engel olunur. 7. Depolama tesisine giren katı atık miktarları tartılarak belirlenir. 8. Gelen katı atıklar gözle kontrol edilip denetlenir. 9. Katı atıklar buldozer veya uygun iş makinaları ile sıkıştırıldıktan sonra depolanır. 10. Sıkıştırılan katı atıkların üzeri her iş günü sonunda ortalama 15-25 cm lik bir toprak tabakası ile örtülüp sıkıştırılır. 11. Deponun tümü veya bazı parselleri dolduktan sonra 50-100 cm. kalınlıkta bir toprak tabakası ile örtülür, üzeri yeşillendirilip peyzaj düzenlemesi yapılır, park, oyun alanı, yeşil saha ve başka amaçlarla kullanılır. Başlangıçta şehir kenarında olan katı atık depolama yerleri zamanla meskûn bölge içinde kalmakta, bazen üzerine gecekondular inşa edilmektedir. Düzenli depolama yerleri üzerine bina yapımına izin verilmemesi gerekmektedir. Ancak park, mesire yeri v.b. kullanımlarında gündüz saatleri ihtiyaçlarını karşılamak üzere, zemindeki oturmalara karşı koyabilecek nitelikte ahşap veya uygun malzemeden baraka, büfe, sundurma gibi yapılar inşa edilebilir. Bunun yanında patlayıcı niteliği sahip metan gazının yangın ve patlamalara sebep olabileceği unutulmamalı, tesiste ve çevrede çalışanlar bu konuda eğitilmeli, gerekli tedbirler alınmalıdır. 3. DÜZENLİ DEPOLAMA SAHALARININ TASARIMI 3.1. Düzenli Depolama İçin Ön Etüdler Herhangi bir şehir veya şehir, kasaba ve köylerden oluşan bir bölgenin katı atıklarının depolanacağı düzenli depolama alanları, başlarında bir çevre mühendisinin bulunduğu, içlerinde yerbilimci (jeolog, jeofizikçi, maden mühendisi), inşaat mühendisi, şehircilik uzmanı, diğer bilim dallarından kişiler ile defterdarlık milli emlak yetkilisi ve tapu ve

4 kadastro memuru gibi konu ile ilgili kurum ve kuruluş yetkililerinin görev aldığı bir grup tarafından incelenmelidir. Çeşitli parametreler göz önünde bulundurularak uygun depo yerleri seçilmelidir. Depolama yerleri, jeolojik, yeraltı suyu, yerüstü suyu, geoteknik, deprem mühendisliği ve diğer parametreler açısından dikkatle etüt edilmelidir. Bu sahaların 1/1000 lik haritaları alınmalıdır. Çevresel Etki Değerlendirilmesinin yapılıp ÇED raporunun hazırlanması zorunludur. Depolama tesislerinin inşa edileceği yer hakkında çevredeki insanlardan olumsuz tepkiler gelecek, insanlar bu tesisin yaşadıkları, konutlarının bulunduğu bir yörede tesis edilmesini kolayca kabul etmeyeceklerdir. ÇED sürecinde bu husus çözülmelidir. Depolama tesislerinin yeri kararlaştırıldıktan sonra etrafı iskâna açılmayacak şekilde nazım imar planına ve imar uygulama planlarına yasaklama kayıtları işlenmeli, buralarda konut ve gecekondu yapımına izin verilmemelidir. Düzenli depolama tesisinin yer seçiminde 3 grup parametre dikkate alınmalıdır. Bu etkenler Düzenli Depolama İçin Uygun Araziler, Düzenli Depolama İçin Uygun Olmayan Yerler Düzenli Depolama Tasarımının Genel Şartları, başlıkları altında aşağıda belirtilmiştir. 3.2. Düzenli Depolama İçin Uygun Araziler 1. Kurak, tuzlu, susuz, çorak ve düşük verimli araziler. Hiçbir zaman 1., 2. ve 3. sınıf tarım arazileri depolama sahası olarak kullanılmamalıdır. 2. Çok az ürün veren topraklar. 3. İçinde su olmayan maden, taş, kum, çakıl ve kil ocakları. 4. Maden ocaklarının işletilmesinden sonra üzerlerinde zeminde zamanla ortaya çıkan ve üzerine inşaat yapılamayan çöküntü araziler. 5. Yamaçlar (yamaç eğimi 1/3'den fazla olmamalıdır.) 6. Büyük ulaşım yollarının bağlantı yerleri arasında kalan boş alanlar. 7. Yeraltı suyunu kirlenme açısından tehdit etmeyen yerler. 8. Deniz kenarında çorak, ekime elverişsiz, zaman zaman deniz altında kalabilen yerler (Tabanda ve seddede sızdırmazlık katmanları yapılması şartı ile). 9. Taşkın sahaları dışındaki yerler. 10. Konutlara 1 km, hava alanlarına 3 km mesafede ve daha uzakta bulunan yerler. 3.3. Düzenli Depolama İçin Uygun Olmayan Yerler 1. İçme suyu temin edilen veya edilecek olan havzaların içi. 2. Sel ve taşkın tehlikesi olan yerler. 3. Heyelân, toprak kayması ve çığ tehlikesi bulunan yerler. 4. Faylar gibi istenmeyen jeolojik özelliklere sahip, çatlaklı formasyonlar, 5. Sığ, yüksek organik maddeli, sürekli donmuş alanlar gibi zemin türleri. 6. Bataklıklar, göllenme alanları, sazlıklar, yeraltı suyu tabakalarının beslenme bölgeleri 7. Yeraltı suyu seviyesinin yeryüzüne yakın olduğu yerler, 8. Çok eğimli araziler gibi fiziksel sınırlandırmalar. 9. Tabiatı koruma işlemlerinin uygulandığı bölgeler, 10. Halkın mesire ihtiyacına ayrılmış yöreler, 11. Meskûn bölgelerin depolama yerinden geçen hâkim rüzgârların altında kaldığı yerler. (İstanbul'da hâkim rüzgâr kuzeydoğudan gelen poyraz ile kuzeyden gelen yıldız, Urfa da batı ve kuzeybatıdan gelen garbî rüzgarlarıdır).

5 12. Konutlara 1000, hava alanlarına 3000 m den yakın olan yerler. Ancak depo çevresinde tepe, ağaçlar ve diğer tabii engeller varsa mahalli çevre kurulu kararı ile bu mesafenin daha az olmasına izin verilebileceği Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinde kayıtlıdır. 3.4. Düzenli Depolama Tasarımının Genel Şartları 1. Düzenli depolama sahalarının sayısı kontrol ve ekonomi açısından az olmalıdır. Bu yüzden her köy, kasaba ve şehir için ayrı ayrı düzenli depolama tesisi inşası yerine birbirine yakın yerleşim yerlerinin katı atıklarını yönetmek üzere katı atık birlikleri oluşturulmalı, depolama tesisi sayısı azaltılmalıdır. Daha az sayıda, fakat tasarımı, yapımı ve işletilmesi mühendislik kurallarına uygun ve özenli tesisler kullanılmalıdır. 2. Yeraltı sularının kirlenmesini kontrol için depolama alanı içinde ve çevresinde kontrol kuyuları açılmalıdır. 3. Depolamada heyelana yol açabilecek uygulamalardan kaçınılmalı (Odayeri), evlerden gelmiş katı atıklardan oluşan tabakalarının üzerinde heyelanına sebep olacak şekilde kül ve cüruf yığılmamalıdır (Ümraniye-Hekimbaşı). 4. Depolama tesislerine ulaşan dış yollar ile depo içinde son depolama noktasına kadar ulaşan bütün yollar her türlü hava şartlarında ve kış mevsiminde bile araç trafiğine elverişli olmalıdır. 5. Alt yapı tesisleri, su, elektrik, iletişim imkânları, atıksu ve sızıntı suyu arıtma tesisleri mevcut olmalıdır. 6. Alana trafik bağlantısı, yol ve köprü bağlantıları yük sınırları açısından uygun olmalıdır. 7. Sızıntı ve süzüntü suları ile personelin kullanımından kaynaklanan evsel nitelikli atıksular toplanıp arıtılmalıdır. 8. Depolama tesisi etrafı bir çitle çevrilmeli ve içeriye giriş kontrol altında tutulmalıdır. 9. Düzenli deponun tabanında a) drenaj boruları, b) kil ve/veya geomembrandan (plastik örtü, folye veya malzeme ile) oluşan sızdırmazlık tabakaları bulunmalıdır. Karstik arazide sızdırmazlık işlemlerine özen gösterilmelidir. Karstik arazide yeraltı suyunu koruma bölgesi 10-20 km.ye çıkabilir. 10. Depo gazlarının derlenmesi için tabandan başlamak üzere düşey gaz derleme boruları döşenmeli, düşey ve yatay borular ile gazların uzaklaştırılmasında pasif veya aktif yöntemler kullanılmalıdır. 11. Depolama tesisi çevresinde yapılacak hendeklerle bütün alanın drenajı sağlanmalıdır. 12. Depo tesisine girişte bekçi kulübesi ve kantar bulunmalıdır. 13. Depo tesisi içinde, tesisin büyüklüğüne uygun şekilde işletme odası veya binası, iş makinalarına ait bir sundurma veya tamir atölyesi, garaj, personele ait tuvalet, sıcak sulu duş, soyunma dolapları ve diğer birimler bulunmalıdır. 14. Depolama tesisinde çöp dökme yerini terk eden araçların tekerlekleri tesis içinde yıkanıp temizlenmeli, hem tesis içi hem de tesis dışı yollar çöplerle ve çamurla kirlenmemelidir. 15. Eğimli arazilerde depolama halinde depolamaya düşük kotlu yerlerden, topuktan başlanmalı, dolgu eğimlerinin fazla olması gibi çöp kaymasına yol açacak uygulamalardan kaçınılmalıdır. 16. Çöp üzerindeki örtü tabakası suyu geçirmeyen katmanlardan oluşmalıdır.

6 17. Deponun üst yüzeyinin eğimi % 1 2 gibi yeterli olmalıdır. Üst yüzey eğimi ve topografyası suyu yüzeyden uzaklaştırılabilmeli, fakat erozyona sebebiyet vermemelidir. 18. Düzenli deponun dolan ve son seviyesine ulaşmış kısımlarında yeşillendirme ve ağaçlandırma yapılmalı, son kullanım amaçlarına uygun işlemler gerçekleştirilmelidir. Yukarıda belirtilen 3 grup parametre dikkate alınarak düzenli depolama tesisinin yeri, mutlaka beraberce yürütülen bir fizibilite (yapılabilirlik) ve Çevresel Etki Değerlendirmesi çalışması ile tespit edilmelidir. Belirlenen düzenli depolama yeri için Çevre ve Orman Bakanlığı nın olumlu görüşünün alınmasından sonra en uygun alan için Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne göre inşaat ruhsatı, daha sonra işletme ruhsatı alınmalıdır. Daha sonra yürürlükteki yönetmelik, teknik şartname ve standartlar ile mühendislik esasları dikkate alınarak tasarıma geçilmelidir. 3.5. Düzenli Depolama Tasarımında Dikkate Alınacak Genel Hususlar Bir düzenli depolama tesisi için hazırlanacak tasarım çalışmasında ortaya konacak plan ve proje ve belgelerde, sırasıyla, 1. Saha tabanının nasıl hazırlanacağı, kazı ve dolgu işleri belirtilmeli, 2. Mevcut bitkisel üst toprak tabakası doğal şartlarda asırlar boyunca oluşabildiğinden çok değerlidir. Bu tabakanın daha sonraki peyzaj çalışmaları ile dolmuş depo kısımlarının üst tabakalarının yeşillendirilmesinde kullanılması için nerede saklanıp bekletileceği gösterilmeli, 3. Deponun taban ve üst örtü katmanlarının malzeme özellikleri ve kalınlıkları, 4. Yağış sularına ait yüzey drenaj sistemi, sızdırmaz tabakalar; sızıntı ve süzüntü suları derleme sistemi ve arıtma tesisi, 5. Depolama alanı içinde ve çevresinde açılacak yeraltı suyu ve sızıntı suyu ile depo gazı izleme kuyu ve bacaları, 6. Aktif ve pasif gaz kontrolü sistemleri, 7. Deponun işletilmesini sağlayacak yaklaşım yollarının projeleri, tesis içinde çok kısa süreler için geçici olarak kullanılacak yolların tasarım ve yapımına ilişkin öneri ve standartlar, menfezler, yüzey drenajları, 8. Örtü toprağının alınacağı yerler ve örtü toprağı depoları, 9. Tümüyle katı atıkla dolup tamamlanan veya kısmî kullanımlara ulaşan bölgelerin nasıl terk edileceği, diğer parsellerle olan bağlantıları, 10. Dolmuş depo parsellerinin daha sonraki kullanım şekillerine göre nasıl yeşillendirileceğine dair detaylar, 11. Elektrik, haberleşme veya iletişim, su, doğalgaz, atıksu, ısıtma, sıcak su, güneş enerjisinden yararlanma tesisi ve benzeri altyapı tesislerine ait projeler ve planlar, 12. Tesis içi bekçi binası, kantar, idare binası, garaj, bakım ve onarım birimleri, araç tekerleklerini yıkayıp temizleme ve diğer servislere ait binaların projeleri,

7 13. Yukarıda belirtilen özelliklerdeki yapı, birim ve grupların niteliklerini kaybetmeden beklenen görevlerini yerine getirebilmeleri için gerek yapım, gerek daha sonraki işletme ve depoyu kısmen veya tamamen kapatma aşamalarında dikkate alınması gereken uyarı ve önerilerin yazıldığı belgeler, 14. Tesisin inşaat ve işletilmesinde kullanılacak teknik ve idari şartnameler verilmelidir. 3.6. Düzenli Depolamada Dikkate Alınması Gereken Proje Kriterleri 1. Depo tabanı, tabii yeraltı suyunun maksimum seviyesinden en az 1 metre yüksekte olmalıdır (Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, KAKY). 2. KAKY ne göre Depo tabanına sıkıştırılmış kalınlığı en az 60 cm. olan kil veya aynı geçirimsizliği sağlayan doğal ya da yapay malzeme serilir. Bu malzemelerin geçirimlilik katsayısı (permeabilitesi) 1.10-8 m/sn den büyük olamaz. Az çatlaklı kaya zeminlerde ise bu değer 1.10-7 m/sn olarak alınır. Ancak A.B.D. nin Çevre Koruma Teşkilatına (Environmentel Protection Agency ye) göre k değeri 10 misli 9 daha küçük, yani k = 1x10 m/sn olmalıdır. Bu konuda Türkiye de gerçekleştirilen bir araştırmada KAKY deki k değerinin yetersiz ve az olduğu da belirlenmiştir. Bu nedenle depo tabanında kullanılacak killerde mühendislik 9 sanatı gereği k = 1x10 m/sn alınmalıdır. 3. Depo tabanının, en az 3 metre kalınlığında doğal kil ve benzeri 1.10-8 m/sn geçirimlilik katsayısını sağlayan bir malzeme olması durumunda, depo tabanı tekrar geçirimsizlik malzemesi ile kaplanmaz. Bu durumda geçirimlilik katsayısının sahanın her yerinde 1.10-8 m/sn olması sağlanır (KAKY). 4. İçme ve kullanma suyu havzalarının uzun mesafeli koruma alanında inşa edilecek düzenli depo sahası tabanında, sıkıştırılmış kalınlığı 60 cm. olan kil tabakasının üzerine, kalınlığı 2 mm. olan yüksek yoğunluklu polietilen folye (HDPE) serilir. Serilecek folyenin yoğunluğu 941-965 kg/m 3 arasında olmak zorundadır (KAKY). 5. Geçirimsiz hale getirilen taban üzerine dren boruları döşenerek sızıntı suları bir noktada toplanacaktır. Hidrolik ve statik olarak hesaplanması gereken drenaj borularının çapı minimum 100 mm. ve minimum eğimi %1 olacaktır. Dren boruları, münferit borular şeklinde, yatayda ve düşeyde kıvrım yapmadan doğrusal olarak depo sahası dışına çıkacaktır. Depo tesisi çıkışında kontrol bacaları konacaktır. Ayrıca dren boruları çevresine kum, çakıl filtre yerleştirilecek, bu filtrenin boru sırtından itibaren yüksekliği minimum 30 cm. olacaktır. 6. Toplanan sızıntı suları, yürürlükteki Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde verilen deşarj limitlerini sağlayacak şekilde arıtılacaktır. 7. Depolama tesisi gazları yatay ve düşey gaz toplama sistemi ile toplanacak, kontrollü olarak atmosfere verilecek veya enerji üretmek sureti ile değerlendirilecektir. 8. Depo tesisinin çevreye karşı oluşturabileceği fiziksel, biyolojik, kimyasal ve estetik yönlerden bütün olumsuz etkilerin önlenmesi amacıyla gerekli tedbirler alınacaktır. Bu tesislerden çıkması olağan olan, başta gürültü, toz, koku, uçuşan kâğıt ve plastik artıklar olmak üzere, bütün olumsuzluklara karşı önlemler alınacaktır. 9. Depo sahasında evcil ve yabani hayvanların beslenmesi yasak olup, karasinek ve diğer haşere ve farelerin üremesini önleyecek tedbirler alınacaktır.

8 10. Depolama işleminin tamamlanmasından sonra veya dolgu işleminin sürüp gittiği sırada şevlerde, depo sahasının görünüş olarak çevreyi rahatsız etmemesi ve arazinin tekrar kullanılabilir hale getirilmesi için yeşillendirilmesi, ağaçlandırılması, deponun en üstüne ve şevlere tarım toprağı serilmesi gerekmektedir. Bu toprağın kalınlığı dikilmek istenen bitkinin kök derinliğine göre seçilecektir. KAKY ne göre Depo kütlesi üzerine düşen yağmurun kısa sürede sahayı terk etmesi için en üst toprak tabakasının eğiminin %3 den büyük olması gerekir. Ancak erozyona yol açacak şekilde üst eğim fazla olmamalıdır. 11. Depo üzeri devamlı izlenmeli, depo içindeki organik maddelerin anaerobik olarak ayrışması, depo gazlarının çıkması ve sızıntı sularının depodan ayrılması sonunda depo üstünde zamanla oturma ve göçme olacaktır. Bu oturma ve göçmelerde depo üstünde buldozer ve greyderle tesviye veya az miktarda da olsa kazı ve düzleme yapılmayıp dolgu yapılmalı, alan üstü yeşillendirme tamamlanmalı, iyileştirme uygulanmalıdır. 12. Evsel ve evsel nitelikli endüstriyel katı atık ve arıtma çamurları depo tesisine inşaat ruhsatı vermeye; a) Belediye hudutları ve mücavir alan sınırları dışında kalan yerlerde mahallin en büyük mülki amiri; b) Belediye hudutları ve mücavir alanlar içinde kalan ve büyükşehir belediyesi olan yerlerde Büyükşehir Belediye Başkanlığı, diğer yerlerde belediye başkanlıkları yetkili olup bu mercilerden gerekli izinler alınmalıdır. 13. Depo sahası çevresinde ve içindeki sızıntı suyu ve depo gazı izleme ve ölçme kuyularında işletme planı çerçevesinde belirli aralıklarla, sızıntı suyu ve depo gazı kaçaklarına karşı depo tesisi işleten kişi ve kuruluşlar tarafından ölçümler ve kontroller yapılmalıdır. KAKY ne göre ölçüm işlemleri, depo sahası kapatıldıktan sonra 10 yıl müddetle devam edecektir. 3.7. Düzenli Depolamaya Kabul Edilmeyecek Atıklar Düzenli depolama tesisinin işletilmesi sırasında aşağıdaki atıklar şehir çöplerini kabul etmek üzere hazırlanmış depolama tesisine kabul edilmemelidir. Tehlikeli atıklar bu atıkları kabul edecek şekilde yeri seçilmiş, inşa edilip işletilmekte olan tesislere, diğerleri de bu atıkların niteliklerine göre işlemlere tâbi tutulmalarından sonra uygun yerlere kabul edilmelidirler. 1. Tehlikeli atık sınıfına girenlerden özellikle radyoaktif atıklar. 2. Tehlikeli atık sınıfına girenlerden hastane, klinik ve diğer kaynaklardan gelen tıbbî atıklar. 3. Ayrışma sonucu klor ve benzeri gazlar çıkaranlar. 4. Patlayıcı maddeler. 5. Derişik baz ve asitler. 6. Sodyum klorür gibi kolay çözünür tuzlar. 7. Yağlar ve yağlı katı atıklar. 8. Çeşitli emülsiyonlar. 9. Çözücüler (solventler). 10. Hayvan kadavraları (cesetleri). 11. Otomobil ve benzeri araç lastikleri. 12. Her çeşit sıvılar. 13. Akıcılığı kayboluncaya kadar suyu alınmamış arıtma tesisi çamurları. Bu atıklar, ancak özel tedbir, arıtma ve işlemlerine tâbi tutulduktan sonra elde olunan atıklar ev çöpü niteliğinde ise düzenli depolama tesisine kabul edilebilirler. Tehlikeli

9 atıklar Türkiye de Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine tâbi olup her türlü tehlikeli atık bu amaçla hazırlanmış, daha önceden Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) işlemi olumlu sonuçlanmış özel tesislerde bertaraf edilecek veya depolanacaktır. 4. DÜZENLİ DEPOLAMA SAHALARI İÇİN GEREKLİ YAPILAR Düzenli depolama tesislerinde bulunması gereken yapılar şunlardır. 1. Yeraltısuyunu, sızıntı sularını ve depo gazlarını izlemek üzere tesis içinde ve çevresinde denetim amacıyla açılacak sondaj kuyuları. 2. Depo sahası etrafını çevreleyen çevresel hendek ve çit ile yüzeysel drenaj sistemi ve tesisi çevreleyen ağaç ve çalılar. 3. Depo tabanında oluşturulacak sızıntı ve süzüntü suyu derleme ve arıtma sistemi. 4. Tesiste personelin su kullanımından kaynaklanan atıksuları arıtma tesisi. 5. Tesise girişe ait yaklaşım yolları, tesis içi kalıcı ve geçici yollar; köprü ve menfezler. 6. Elektrik, su, doğalgaz, telefon, içme suyu ve atıksu arıtma tesisleri ve diğer alt yapı tesisleri. 7. Girişteki kantar ve bekçi binası. 8. Depo tesisi içinde, tesisin büyüklüğüne uygun şekilde işletme odası veya binası, personele ait tuvalet, güneş enerjisinden yararlanarak sıcak suyun sağlandığı duşlar, soyunma dolapları ve diğer birimlere sahip idare binası veya binaları. 9. Garaj ve tamir atölyesi, teknik servisler. 10. Tesis çıkışında araç tekerleklerini yıkama tesisi. 5. DÜZENLİ DEPOLAMA SAHALARI İÇİN GEREKLİ İŞ MAKİNALARI VE EKİPMAN Depolamada kullanılacak donanım söz konusu olduğunda sadece buldozer ve diğer iş makineleri akla gelmemelidir. Bunların yanında tesiste farklı amaçlarla değişik nitelikteki çok sayıda makine ve teçhizatın da çalışır vaziyette hazır tutulması gerekmektedir. Bu ikinci grupta dünya genelinde miktarı artan radyoaktif atıkları fark edecek Geiger sayaçları, yangını önleyici ve söndürücü donanım, iş güvenliği teçhizatı, ilk yardım malzemeleri ve diğerleri yer almaktadır. İş makinaları esas olarak katı atıkların bertaraf edilmesinde kullanılan buldozer, katı atık depolama sıkıştırıcıları, greyder ve tankerlerdir. Bu araçlar, 1. Çöplerin kısa mesafe içinde taşınmaları, ezilip, parçalanıp sıkıştırılmalarını, 2. Daha sonra üzerlerinin örtü toprağı ile örtülmesini sağlayacak nitelik ve sayıda olmalıdır. Bunların yanında yol yapımından örtü toprağının kazılıp taşınmasına ve depolanmasına, ayrıca diğer inşaat işleri için gerekli olan yardımcı iş makinalarına ihtiyaç vardır. Yukarıdaki ilk iki niteliğe genel hatları ile sahip olan iş makinası buldozer, yani çelik paletli ve ön tarafı bıçaklı traktördür. Çelik paletli traktörler bütün dünyada çöp depolamada en yaygın kullanılan ve tavsiye edilen iş makinasıdır. Bunlar olumsuz iklim şartlarında bile depo sahasının ağaç, çalı ve

10 benzerlerinden temizlenmesi, köklerinin sökülmesi, alanın kazılması, depo alt katmanlarının oluşturulması, örtü toprağının sökülüp alınması işlerinin yanında gelen katı atıkların yayılması-sıkıştırılması, daha sonra günlük örtü tabakası ile mesai sonunda katı artıkların örtülmesi gibi düzenli depodaki işlemleri yerine getirir. Paletli traktörler yol, baraj, bina ve diğer inşaat işlerinde de yaygın şekilde kullanıldıkları için; belediyeler dâhil bütün kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektörde çok sayıda mevcut olmaları sebepleriyle, yedek parçaları kolayca bulunur. Ayrıca servislerinin yaygın oluşları, arıza halinde tamirleri veya yerine yenilerinin kolayca konmaları mümkün olması gibi üstünlüklere sahiptirler. Paletli oluşları yüzünden katı atıkları kolayca parçalayıp sıkıştırabilirler. Katı atıkların 1/3 eğimi aşmayan bir rampa üzerine serilip paletli traktörün bunların üzerinde çalıştırılması halinde kesip parçalama etkileri ile maksimum sıkıştırma sağlanabilir. Ancak sahaya dökülmüş her bir katı atık noktası üzerinde traktörün en az 4 defa gidip gelmesi gerekmektedir. Başka bir deyiş ile paletli traktör ayni nokta üzerinden peş peşe en az 2 defa ileri, 2 defa geri gelmelidir. Gidiş gelişin 6 defa olması yeterli olmakta, ev çöpleri üzerinde 8 defa gidip gelmenin, sıkışma değeri üzerinde dikkate değer bir artış sağlamadığı gözlenmektedir. Sıkıştırmada verimin artması için çöpler içinde eski veya hurda araç lastikleri bulunmamalıdır. Sıkıştırmada, traktörün ağırlığına bağlı olarak 500-600 kg/m 3 gibi değerlere ulaşılabilmektedir. Çöpler büyük hacimli olmaları dolayısıyla verimi çoğaltmak üzere traktörün önündeki bıçağın üst kısmına kaynakla bir çelik kafes ilave edilip bıçağın yüksekliği ve dolayısıyla verimi arttırılmalıdır. Traktörlerin lastik tekerlekli olanları da kullanılabilir. Bunlar, özellikle deponun en alttaki katı atık tabakalarının sıkıştırılması sırasında dren borularının kırılmaması için kullanılmalıdır. Çöp içindeki cam ve metal parçalarının lastiklerini kesmesine engel olmak üzere özel çelik ağlardan oluşan lastik tekerlek filelerinin kullanılması tavsiye olunur. Depolama tesislerinde sadece dozer bıçaklı paletli traktörler yanında, yükleme kepçeli ve kavrama kepçeli olanlar ancak küçük miktarda katı atık üreten yerleşim yerlerine uygundur. Bir süreden beri depo tesisleri için özel olarak tasarlanıp imal edilmiş çelik tekerlekli depolama tesisi katı atık sıkıştırıcıları (sanitary landfill compactor ler) piyasada bulunmaktadır. Bunların çelik tekerlekleri üzerinde kesici ve parçalayıcı kesik koni biçiminde çıkıntılar bulunmaktadır. Önlerinde buldozer benzeri bıçakları bulunmaktadır. Bu özel tekerlekli sıkıştırıcılar çöpleri yayıp sıkıştırmada mükemmel sonuçlar verirlerse de örtü toprağının kazılmasında zayıf, örtü toprağının yayılmasında buldozere kıyasla daha az verimlidirler. Paletli traktörle taşıma 100 m, lastik tekerlekli ile 200 m mesafeye kadar yapılabileceği için orta ve büyük ölçekli depolama tesislerinde örtü toprağının taşınması için ayrıca paletli veya lastik tekerlekli yükleyici, damperli kamyon, skreyper gibi iş makinaları gereklidir. Bunların yanında ekskavatörler, örtü toprağını sulayıp sıkıştırmak üzere tanker, su motorları, sıkıştırmalı ve sıkıştırmasız silindirler, keçi ayağı silindirler, greyderler ve dreglayn veya kepçeli ekskavatörler kullanılır. İş makinalarının düzenli depolamada gerçekleştirilmesi gereken a- Çöplerin kısa mesafe içinde taşınmaları, ezilip, parçalanıp sıkıştırılmaları, b- Üzerlerinin örtü toprağı ile örtülmesi gibi iki ayrı grup işe uygunlukları Tablo 5.1 de özetlenmiştir.

11 Tablo 5.1: Düzenli depolamada iş makinalarının uygunluğu İş makinasının cinsi Katı atık yayma Katı atık sıkıştırma Örtü malzemes ini kazma Örtü malzemes ini yayma Örtü malzemes ini sıkıştırma Örtü malzemesi ni taşıma Paletli buldozer M İ M M İ K Paletli yükleyici İ İ M M İ K Lastik tekerlekli M İ O İ İ K dozer Lastikli tekerlekli İ İ O İ İ K yükleyici Özel sıkıştırıcı M M Z İ M K Skeyper K K İ M K M Dreglayn K K M O K K ekskavatör Tablodaki harflerin anlamı: M : Mükemmel İ : İyi O : Orta Z : Zayıf K : Kullanılamaz Düzenli depolama tesisinde yukarıda belirtilen iş makinalarına ek olarak 1. Bina içi ve çöp depolama sahalarındaki yangınları önleme ve söndürme teçhizatı 2. Radyoaktif atıkların tesise girişini engelleme amaçlı izleme Geiger cihazı da denen sayaçlar 3. Eksiksiz kişisel iş güvenliği donanımı 4. İlk yardım teçhizatı 5. Seyyar kâğıt ve polietilen tutucu paravan ve panolar 6. Seyyar trafik işaretleri 7. Haşere ve zararlılarla mücadele ilaç ve donanımları da bulunmalıdır. REFERANSLAR 1. Borat, M., Katı Atık Yönetimi Ders Notları (2005), İstanbul Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, İstanbul. 2. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 14.3.1991 tarih ve 20814 sayılı Resmi Gazete ve diğerleri. 3. Tchobanoglous, G., Theisen, H., and Vigil, S.A., Integrated Solid Wastes Management (1993), New York, McGraw-Hill. 4. Hickman, H. L., and Anderson, W., Principles of Integrated Municipal Solid Waste Management, (1999), American Academy of Environment Engineers.