T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ GAZETECĐLĐK ANA BĐLĐM DALI GENEL GAZETECĐLĐK BĐLĐM DALI YENĐ ĐLETĐŞĐM ORTAMLARIYLA DEĞĐŞEN GAZETELER VE GAZETECĐLĐK ANLAYIŞI Yüksek Lisans Tezi ASLI ÇAKIR Đstanbul, 2009
T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ GAZETECĐLĐK ANA BĐLĐM DALI GENEL GAZETECĐLĐK BĐLĐM DALI YENĐ ĐLETĐŞĐM ORTAMLARIYLA DEĞĐŞEN GAZETELER VE GAZETECĐLĐK ANLAYIŞI Yüksek Lisans Tezi ASLI ÇAKIR Danışman: YARD. DOÇ. DR. MEHMET ÖZÇAĞLAYAN Đstanbul, 2009
GENEL BĐLGĐLER Đsim ve Soyisim Anabilim Dalı Program Tez Danışmanı : Aslı Çakır : Gazetecilik : Genel Gazetecilik : Yard. Doç. Dr. Mehmet Özçağlayan Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans Haziran 2009 Anahtar Kelimeler : Gazete, Gazeteci, Yeni Medya, Yeni Đletişim Ortamları, Đnternet, Đnternet Gazeteciliği ÖZET Yeni Đletişim Ortamlarıyla Değişen Gazeteler ve Gazetecilik Anlayışı Başta internet olmak üzere cep telefonundan avuçiçi bilgisayarlara kadar yeni iletişim teknolojilerinde her gün bir gelişme yaşanmaktadır. Tüm bu gelişmelerin sonucunda ortaya çıkan yeni iletişim ortamları gazetecilik sektörünü fazlasıyla etkilemiştir, etkilemeye devam etmektedir. Basının yeni bir mecraya taşınmaya başlamasıyla birlikte geleneksel gazetecilik yerini yeni gazetelere ve gazetecilere bırakmaktadır. Yaşanan tüm bu yenilikleri anlatabilmek için bu çalışmada büyük medya kuruluşlarının yöneticilerinin konuşmaları izlenmiş, yeni medyayla ilgili makaleler, literatür incelenmiş, söyleşiler yapılmış, çeşitli tartışmalara yer verilmiştir. Böylece sektördeki kurumların yapısının, okurların isteklerinin, haber içeriklerinin, sunumlarının; özellikle de gazetecilerin çalışma şekillerinin ve kendilerinden beklenenlerin nasıl değiştiği, yeni gazeteciliğin özellikleri ortaya konmuştur.
GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname Field Programme Supervisor : Aslı Çakır : Journalism : General Journalism : Assistan Professor Dr. Mehmet Özçağlayan Degree Awarded and Date : Master June 2009 Keywords : Newspaper, Journalist, New Media, New Communication Media, Internet, Online Journalism ABSTRACT Newspapers and Journalism Concept Changed by New Communication Media Everyday, there is a new improvement in new communication technologies from cellular phones to pocket PCs, especially in internet. New communication media, which came up as a result of these developments, affected the journalism sector very much and still changing it. After the newspapers found a new medium for themselves, traditional journalism is giving way to new newspapers and journalists. To understand all these developments, in this thesis, the speeches of the CEO s of the big media companies have been followed, columns and literature about new media have been examined and given places to interviews and various arguments about the subject. By this way, the changes in the corporations, the readers, news content and presentations; especially in the working ways of the journalists and in the things those are expected from them; in brief new journalism s properties have been revealed.
ÖNSÖZ Đnternetten cep telefonuna, yeni iletişim teknolojileriyle birlikte haberin mecrası değişmekte; geleneksel gazetecilik yerini yeni bir çağa uygun olarak yeni ortamlara ve gazetecilere bırakmaktadır. Basılı yayınlardaki ve internet sektöründeki gazetecilik hayatımın bir döneminde bu gelişmelerle ilgilenmemi sağlayan yüksek lisans programına katılmamda ve devam etmemde katkıları bulunan Prof. Dr. Şengül Özerkan a ve Yard. Doç. Dr. Zeynep Kadıoğlu na; bu çalışma için söyleşi taleplerimi hemen kabul eden ve anlattıklarıyla tezim için önemli açılımlar sağlayan Ercüment Đşleyen e ve M. Serdar Kuzuloğlu na teşekkürlerimi sunarım. Kurumlarından profesyonel çalışanlarına, sunduğu haberin içeriğinden ortamına kadar her şeyin farklılaşmaya başladığı sektördeki bu değişimlere ilk olarak dikkatimi çeken dersleriyle böyle bir tez konusu seçmeme neden olan; aynı zamanda tez danışmanlığımı yapan Yard. Doç. Dr. Mehmet Özçağlayan a da çalışmaya olan katkıları, anında yardımları, fikirleri, ayrıca sabrı ve iyiliği için çok teşekkür ederim. Ve her gün aksatmaksızın evime gelen, bu tezi bitirebilmem için pek çok şeye katlanarak yeni doğan kızımın bakımında bana yardım eden annem Ulviye Çakır a müteşekkirim. Açıkçası o olmasaydı bu çalışmayı hazırlayamazdım. Đstanbul, 2009 Aslı Çakır
ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa No. ŞEKĐL LĐSTESĐ... iv KISALTMALAR... v 1. GĐRĐŞ... 1 2. GAZETECĐLĐĞĐN KISA TARĐHÇESĐ VE TEMEL KAVRAMLAR 2.1 Tanımlar... 5 2.1.1 Gazetecilik... 5 2.1.2 Haber ve Haberleşme... 6 2.2. Haber Mektuplarından Boyalı Basın a... 8 2.2.1 Đlk Bültenler, Haber Mektupları ve Matbaa... 8 2.2.2 Đlk Gazeteler... 10 2.2.3 Telgraf, Telefon ve Ulusallaşan Gazeteler... 11 2.2.4 Bugünün Kitlesel Gazetelerinin Atası Metelik Gazeteleri... 12 2.3 Kitle Đletişimi... 15 2.3.1 Kitle Đletişim Araçlarının Tanımı ve Özellikleri... 15 2.3.2 Televizyonun Ortaya Çıkışı ve Medyaya Etkileri... 16 2.4 Medyada Holdingleşmeler... 17 2.5 Yeni Medya ile Gazetecilikte Gelinen Son Durum... 19 2.5.1 Bilgisayar ve Đnternet... 19 2.5.2 Şirket Birleşmeleri... 21 2.5.3 Đnternet Gazeteciliği... 21 2.5.4 Sayısal Televizyonlar... 23 2.6 Basının TV ve Đnternetle Rekabeti... 24 3. YENĐ ĐLETĐŞĐM ORTAMLARI, ÖZELLĐKLERĐ VE TARĐHÇESĐ 3.1 Yeni Đletişim Ortamlarının Tanımı... 26 3.2 Yeni Medyanın Özellikleri... 29 3.2.1 Yöndeşme... 29 3.2.2 Kitlesizleştirme... 31 3.2.3 Hem Senkron Hem Asenkron Olabilme... 31 3.2.4 Kullanıcıyla Etkileşim Olanağı Đnteraktivite... 32 3.2.5 Kişiselleştirme... 33 3.2.6 Erişim Kolaylığı ve Taşınabilirlik... 35 3.2.7 Çoklu Ortam... 36 3.2.8 Hızlı, Ucuz ve Kolay Medya... 36 3.2.9 Depolama ve Arşiv Olanakları... 37 3.3 Yeni Medyanın Tarihçesi... 38 3.3.1 Bilgisayar... 39 i
3.3.2 Cep Telefonu... 40 3.3.3 Đnternet... 42 3.3.3.1 Đnternetin Tanımı... 42 3.3.3.2 Đnternetin Tarihçesi... 43 3.3.3.3 Türkiye de Đnternet... 44 4. YENĐ ĐLETĐŞĐM TEKNOLOJĐLERĐYLE BĐRLĐKTE HABER MEDYASINDA DEĞĐŞENLER 4.1 Haberciliğin Yeni Medyaya Geçişi Sürecinde Yaşananlar... 45 4.2 Değişen Okur... 47 4.2.1 Etkileşim ve Katılımcı Okur... 48 4.2.2 Çoklu Ortam Tüketicisi... 49 4.2.3 Bilgisayar Başından Ayrılmayan Gençler... 50 4.2.4 Her An ve Her Yerde Haber Alma Đsteği... 51 4.2.5 Kişiselleştirme... 52 4.3 Değişen Kurumlar... 53 4.3.1 Medya Devi Haline Gelen Şirketler... 53 4.3.2 Değişen Haber Odaları... 55 4.4 Değişen Haber Đçeriği ve Sunumu... 57 4.4.1 Daha Özel Haber... 58 4.4.1.1 Kitle Haberciliğinden Bireye Yönelik Habere Geçiş... 58 4.4.1.2 Alternatif Đçerik... 60 4.4.1.3 Tematik Đçerik... 60 4.4.1.4 Artan Yerel Haberler... 61 4.4.2 Okurların Katılımı... 62 4.4.3 Haber Đçeriğinde Çoklu Ortam... 63 4.4.4 Kısalan Haberler... 63 4.4.5 Ortamın Sınırlılığının Kalkması ve Daha Detaylı Haberler... 65 4.4.6 Anında Haber, En Güncel Đçerik... 66 4.4.7 Arama Motorları Faktörü... 66 4.5 Reklamdaki Değişim... 67 4.5.1 Tiraj ve Reklam Gelirleri Açısından Đnternet ve Basın Sektörlerinin Kısa Analizi... 69 4.5.2 Đnternette Reklamın Artıları... 72 4.5.2.1 Rakam ve Bilgi Kesinliği... 73 4.5.2.2 Kişiye Özel Reklam... 74 4.5.2.3 Anında, Kolay ve Ucuz Reklam... 76 4.5.2.4 Tüm Gün ve Mobil... 77 4.5.2.5 Đzinli Pazarlama... 77 4.5.2.6 Sonuç Odaklı Reklam... 78 4.5.3 Đnternet ve Gazete Olanaklarını Birleştirmek... 78 4.5.4 Đnternetin Reklamcılık Açısından Eksileri... 80 5. YENĐ GAZETECĐLĐK 5.1 Gazetecilerin Değişen Çalışma Koşulları... 82 ii
5.1.1 Bilgileri Depolama ve Düzenleme... 82 5.1.2 Gazeteci-Haber Kaynağı Etkileşiminin Gelişmesi... 84 5.1.3 Yer-Sayfa Sınırlamasının Olmaması... 85 5.1.4 Bağlantılarla Başka Kaynaklara Yönlendirme... 86 5.1.5 Her An Her Yerden Haber Yapabilmek-Mobil Gazetecilik... 88 5.1.6 Gazetecilikte Hızın Artan Önemi... 89 5.2 Yeni Gazetecilerden Beklenenler... 90 5.2.1 Yeni Đletişim Teknolojilerini Đzleme ve Değerlendirme Becerisi... 90 5.2.2 Çok Yönlülük... 92 5.2.3 Okurlarla Etkileşim Kurma... 93 5.2.4 Mesleki Gelişim... 95 5.3 Eğitim... 96 5.4 Yurttaş Gazeteciliği ve Blog Yazarlığı... 97 5.4.1 Blog lar... 98 5.4.2 Cep Telefonu Gazeteciliği... 99 6. YENĐ MEDYA ĐLE ĐLGĐLĐ ÇEŞĐTLĐ TARTIŞMALAR 6.1 Đnternet Yayıncılığının Eksileri... 101 6.1.1 Güvenirlik Sorunu... 101 6.1.2 Çocuklar Đçin Uygun Olmayan Đçerik... 104 6.1.3 Mahremiyetin Yok Oluşu... 104 6.2 Geleneksel Gazeteciliğin Geleceği... 106 6.3 Yurttaş Gazeteciliğinin ve Blog ların Gazetecilik Sektörüne Etkileri... 111 6.3.1 Gazeteciyle Blog Yazarının Ayırımı... 111 6.3.2 Gazetecilere Yeni Bir Özgürlük Alanı: Blog lar... 114 6.3.3 Eşik Bekçilerinin Geleceği... 115 6.3.4 Genel Değerlendirme... 116 6.4 Yeni Medyaya Olumlu ve Olumsuz Yaklaşımlar... 119 6.5 Đnternette Đçerik Denetimi ve Kontrolü: Sansür ve Yasaklamalar... 123 6.5.1 Genel Değerlendirme... 123 6.5.2 Türkiye de Đnternet ile Đlgili Yasaklamalar... 124 6.5.3 Đnternette Yasakları Uygulamanın Zorlukları... 126 6.5.4 Yapılması Gerekenler... 127 7. SONUÇ... 130 8. KAYNAKÇA... 142 9. EKLER... 151 EK 1 : Ercüment Đşleyen ile Söyleşi... 152 EK 2 : M. Serdar Kuzuloğlu ile Söyleşi... 164 iii
ŞEKĐL LĐSTESĐ Sayfa No. Şekil 1: Dünyada Gazete Tirajları... 69 Şekil 2: Dünyada Toplam Đnternet Reklam Gelirlerindeki Artış Oranı... 70 Şekil 3: Ortamlara Göre Reklam Artış Oranı... 71 iv
KISALTMALAR ABD ADSL ARPA BBC Bkz. CD CERN DARPA DNS DVD E-posta GSM GPRS HTML IP Amerika Birleşik Devletleri Asymmetric Digital Subscriber Line (Asimetrik Sayısal Abone Hattı) Advanced Research Project Agency (Đleri Araştırma Projeleri Kurumu) The British Broadcasting Corporation (TV kanalı) Bakınız Compact Disc (Yoğun Disk) Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire (Nükleer Araştırmalar için Avrupa Konseyi) Defence Advanced Research Project Agency (Savunma Đleri Araştırma Projeleri Kurumu) Domain Name System (Alan Adı Sistemi) Digital Video Disk (Sayısal Video Disk) Elektronik Posta Global System for Mobile Communications (Mobil Đletişimler için Küresel Sistem) General Packet Radio Service (Genel Paket Radyo Servisi) Hyper Text Markup Language (Zengin Metin Đşaret Dili) Internet Protocol (Đnternet Protokol) v
M.Ö. ODTÜ PC PDA PTT RSS Milattan Önce Ortadoğu Teknik Üniversitesi Personal Computer (Kişisel Bilgisayar) Personal Digital Assistant (Kişisel Sayısal Asistan) Posta Telefon Telgraf Rich Site Summary (Zengin Site Özeti) s. Sayfa ss. SMS TDK TR-NET TRT TÜBĐTAK TV vb. WAN WAP Sayfalar Short Message Service (Kısa Mesaj Servisi) Türk Dil Kurumu Türkiye Đnternet Proje Grubu Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Televizyon ve benzeri World Association of Newspapers (Dünya Gazeteler Birliği) Wireless Application Protocol (Kablosuz Uygulama Protokolü) vi
1. GĐRĐŞ Daha on beş-yirmi yıl önce, sabah saatlerindeki vapurlarda yolculuk edenlerin çoğu gazete okurdu. O gazeteleri büyük bir maharetle ve rahatlıkla sekize katlayarak istedikleri köşe yazarını okuyan yolcuların yerine yavaş yavaş ikiye katlayanlar, daha sonra gazeteyi masaya yayayarak okuyanlar ve şimdi de kağıtla olabildiğince az ilişki kuran gençler geldi. Kağıt gazeteleri taşımak, açmak, okumak genç okurlar için gittikçe daha zor bir hal aldı. Daha küçük boyutlar denenirken, artık vapurda elindeki ufak bir aletten günün haberlerini mesaj şeklinde alan gençlere rastlıyoruz, dijital kağıtlardan bahsediyoruz. Her gün hayatımızı değiştirecek yeni bir iletişim teknolojisiyle karşı karşıya kalmaktayız. Her gün yeni bir model piyasaya sürülmekte, her gün yeni bir teknolojiden ve onun yaşantımıza getireceği kolaylıklardan, hoşluklardan bahsedilmektedir. Tam biri öğrenilmiş ve kullanılacakken daha yenisi piyasaya sürülmektedir. Özellikle bilgisayar teknolojilerinin ve internetin cep telefonundan televizyona günlük yaşamımızda önemli yer kaplayan her alete, alana girmesiyle birlikte haber ve bilgi akışının birinci öncelikte olduğu; her an her yerde durmadan devam ettiği bir çağın doruklarında yaşanmaktadır. Enformasyon çağı denen yeni bir dönemi başlatan bu gelişmeler tüm alışkanlıkları, tüm sektörleri ama en çok da haber akışının ana mecrası gazetecilik sektörünü, haber medyasını etkilemiştir. Đnternet ve yeni teknolojilerle birlikte iletişimin, enformasyon akışının sağlandığı ortamlar da değişmiştir. Bilgisayardan cep telefonuna uzanan yeni araçlar, kağıttan, hatta giderek televizyon ekranından daha çok kullanılmaya başlanmıştır. Haberin değişen ve gelişen ortamı nedeniyle gazetecilik sektörü tarihindeki en büyük değişim ve dönüşüm sürecini yaşamaktadır. Günümüzde Papa bile iletişim için interneti kullanırken, okurlar gazete başından televizyona, şimdi de televizyon başından bilgisayar başına taşınmışken, kağıt gazetede ısrar etmek, internet gazeteciliğine Papa nın ayinleri YouTube a geliyor NTVMSNBC (22 Ocak 2009). (Đlgili haberde Vatikan ın, Papa 16. Benediktus un tüm konuşmalarının internet üzerinden yayımlanması için YouTube u seçtiği belirtiliyor.) Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.ntvmsnbc.com/news/472651.asp
güvenmemek geleneksel gazetecilerin alışkanlıklarına bağlılıklarından başka bir şey olarak görülmemektedir. Kâğıt gazeteler baskı ve dağıtım gibi önemli bir girdiyi karşılamak durumundayken aynı yayımcı kuruluşların internet gazeteleri kağıt gazetelerin beş-on katı kadar okuyucu almakta ve her gün de reklam gelirlerini artırmaktadırlar. Đnternetin getirdiği ortam değişikliğiyle birlikte okurların istekleri, haber alma alışkanlıkları da değişmiş, bu doğrultuda haberin içeriğinden sunumuna, kurumlardan gazetecilerin çalışma şekillerine kadar her şey farklılaşmıştır. Okurların edilgenlikten kurtulup haber sürecine katılmalarıyla birlikte gazetecilerin, editörlerin işlevleri yeniden değerlendirilmeye, gazetecilik pratiği değişmeye başlamıştır. Yeni medyanın içeriğini çoklu ortam oluşturmaktadır. Haber artık sadece yazıyla, görüntüyle veya sesle sınırlı olma özelliğini kaybetmiştir; aksine, bütün bunların bir araya geldiği, okuyucu/izleyicinin herhangi bir ücret ödemeden hızlı ve kolay bir şekilde her yerden erişebildiği, arşiv bilgileriyle zenginleştirilmiş, sürekli güncellenen ve farklı araçlarla 24 saat kesintisiz olarak dinamik bir ortamda sunulur hale gelmiştir. Ayrıca artık rahatlıkla pek çok alternatif ve tematik içeriğe de ulaşmak mümkündür. Dolayısıyla bu çalışmada bütün bu gelişmeler ve sonuçlar incelenerek yeni iletişim ortamlarının günümüzde belki de en çok etkilediği sektör olan gazetecilik sektöründe yaşanan, yaşanması beklenen değişimler; bu değişimlerin avantajları ve dezavantajlarıyla bunlar karşısında yapılması gerekenler konusunda; yeni medyanın değiştirdiği gazeteler ve gazetecilik anlayışı üzerine genel bir değerlendirmenin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Bu amaçla yeni medya ve değişen gazetecilikle ilgili literatür taranmış, genel gazetecilikle ilgili kaynaklara da başvurulmuştur. Sürekli yeni haberlerle, makalelerle güncellenen internet kaynakları; gazetecilik sektörünün yaşadığı değişimle ve gelişmelerle ilgili olarak özellikle büyük medyanın organize ettiği toplantıların tutanakları da takip edilmiştir. 2
Bu toplantılara, tüm dünyadaki medya gruplarının, önemli, tanınmış medya kuruluşlarının en üst kademelerdeki isimleri katılıp geleceğin gazeteciliği ile ilgili öngörülerini; şu anda bu konularda kaydettikleri aşamaları; kurumlarının ve çalışanlarının geçirdikleri değişimleri ve yapılması gerekenleri paylaşmışlardır. Özellikle Doğan Yayın Holding in 2008 yılında düzenlediği Buluşma 2008-Geleceğin Kısa Tarihi isimli toplantının tutanaklarında yer alan deneyimlere, fikirlere, bilgilere sıklıkla alıntılar yapılarak değinilmiştir. Ayrıca Dünya Gazeteler Birliği nin (WAN- World Associaton of Newspapers) 2007 deki World Trends in the Newspaper Industry-Basın Endüstrisindeki Dünya Trendleri başlıklı 60. Dünya Gazeteler Kongresi nde ortaya konan rakamsal sonuçlardan da yararlanılmıştır. Đnternet üzerinden yapılan okumalarda da Harvard Üniversitesi nin gazetecilik çalışmaları için kurmuş olduğu Nieman Vakfı nın yılda dört kez www.nieman.harvard.edu adresinden de yayımladığı, Nieman Reports adı altında toplanan ve hem profesyonel gazeteciler hem de akademisyenler tarafından kaleme alınan makalelerdeki görüşlere de pek çok kez yer verilmiştir. Mehmet Özçağlayan ın Gazetelerin Gelişimi ve Gazeteciliğin Geleceği başlıklı makalesi (2008) ve Ümit Atabek, S. Hakan Tuncel, Hakan Kara, Murad Karaduman ve Nihat Halıcı nın makalelerine yer veren Sevda Alankuş un derlediği Yeni Đletişim Teknolojileri ve Medya (2005) isimli kitap, ayrıca Martin Hirst ve John Harrison ın yazdığı Communication and New Media (2007) ve Haluk Geray ın yazdığı Đletişim ve Teknoloji (2003) isimli yayınlar da çalışmaya, temelini oluşturan konularda büyük katkı sağlamıştır. Manuel Castells in iki ciltlik Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür isimli yayınınından da fazlasıyla yararlanılmıştır. Bunların dışında değişen medyayı, özellikle internet gazeteciliğini daha iyi anlayabilmek ve anlatabilmek için, Türkiye nin en büyük ve en çok ziyaret edilen haber sitelerinden Milliyet.com.tr nin yayın yönetmeni Ercüment Đşleyen le bir söyleşi yapılmış; internet gazeteciliğinin Türkiye de ve dünyada ne kadar hızlı ilerlediğine dair bilgiler ve geldiği noktalar, bu mesleğin içinde halen profesyonel olarak çalışan ve yöneticilik yapan tecrübeli bir gazeteci tarafından verilmiştir. 3
Yeni iletişim ortamlarıyla yaşanan değişimin, on-on beş yıllık geçmişini değerlendirmesi için de gazetecilik sektöründe teknoloji yazarlığıyla öne çıkan M. Serdar Kuzuloğlu ile görüşülmüştür. Bu görüşmeler Ekler bölümünde çalışmanın tamamlayıcı unsuru olarak sunulmuştur. Bu görüşmelerin, literatür taramasının, internet üzerinden yapılan araştırmaların, toplantı tutanaklarının ve bildirilerin izlenmesinin sonucunda ortaya çıkanlar, bölümler halinde değerlendirilmiştir: Đlk bölümde gazetecilikle ilgili genel tanımlara ve mesleğin kısa tarihçesine yer verilmiştir. Daha sonraki bölümde yeni medyanın özellikleri anlatılmıştır. 4. bölümün altında değişen okur, değişen kurumlar, değişen içerik ve içerik sunumu; 5. bölümde gazetecilerin çalışma şekillerinde yaşanan farklılıklar ve yeni gazetecilerden beklenenler açıklanmıştır. Çalışmanın son bölümünde bu değişimlerle birlikte çıkan tartışmalara değinilmiştir: Đnternet yayıncılığının eksileri; geleneksel gazeteciliğin geleceği, yani kağıt gazetelerin kalıp kalmayacağı; yurttaş gazeteciliğinin ve blog ların profesyonel gazetecilere özellikle de eşik bekçilerine etkileri; yeni medya hakkındaki olumlu ve olumsuz yaklaşımlar; uygulanan kapatma ve sansür örnekleriyle birlikte yeni medyanın bir özgürlükler alanı mı olacağı yoksa bir denetim mekanizması haline mi geleceği konuları ele alınmıştır. Böylece yeni iletişim ortamlarının kullanımının artmasıyla birlikte gazetelerde ve gazetecilik anlayışında yaşanan değişimler ve bu değişimlerin getirdiği, getireceği sonuçlar; okurundan kurumuna, gazetecilerin çalışma şekillerinden yeni medya ile ilgili tartışmalara kadar pek çok yönüyle anlatılmaya çalışılmıştır. 4
2. GAZETECĐLĐĞĐN KISA TARĐHÇESĐ VE TEMEL KAVRAMLAR 2.1 TANIMLAR 2.1.1 Gazetecilik Gazetecilikle ilgili pek çok tanım yapılmıştır. Bu tanımların çoğunun ortak noktası, gazetecinin haber yapan kişi olmasıdır. Genel olarak gazeteci ifadesiyle anlatılmak istenen güncel olaylarla ilgili enformasyonu sağlayan ve bunu yayına hazır hale getiren profesyonellerdir. Haberleri hazırlayan muhabirler, yayına hazırlayan editörler, eşik bekçileri olarak bilinen yazı işleri müdürleri, yayın yönetmenleri, haberin görüntülerini sağlayan foto-muhabirleri, kameramanlar, hazırlanan haberleri, konuları, söyleşileri yayımlanacak formata getiren sayfa tasarımcıları, görsel yönetmenler ve köşe yazarları; hepsi de ayrı sıfatlarla çalışan gazetecilerdir. Gazetecilik mesleği basın sektörüyle beraber ortaya çıkmıştır. Basının tanımı ise şöyle yapılabilir: Haberleri ve fikirleri toplama, değerlendirme, işleme ve bunları başkalarına ileterek kamuoyu oluşturma sanatını mümkün hale getiren yazılı kitle haberleşme aracıdır. (Đnuğur, 1993, ss. 19-20) Gazeteci bu kitle aracı için çalışan kişidir. Ancak artık basın sözcüğünün yerini medya sözcüğü almıştır; gazetelerin yanına televizyon, radyo ve internet siteleri eklenmiştir. Bu yüzden günümüzde gazeteci ile anlatılan sadece yazılı, kağıda basılı gazetelerde çalışanlar değil, tüm bu haberleşme ortamları için çalışan profesyonellerdir. Gazeteciler aslen enformasyonu alırlar, işlerler ve uygun bir şekilde sunarlar. Ancak aynısı avukatlar, reklam yazarları gibi daha başka birçok meslek için de yapılabilir. (Foust, 2005, ss.6-8) Yani gazetecilerin tanımında başka bazı değerler, prensipler, özellikler eklenmelidir. Dürüstlük, adil olmak, doğruluk ve hatasızlık, uygunluk, güncellik gibi. Gazeteciliğin kurucu amaçları, bir gazetecinin gazeteci sıfatıyla sahip olması gereken özel meziyetleri ve üstünlükleri 5
belirterek mesleğin iyi uygulanması için gerekli nitelikleri de tanımlamış olur. Gazetecilik mesleğinin özelliklerinden biri olan, bir hikayeyi oluşturup anlatabilme yeteneği gibi teknik beceriler, bu niteliklerin arasında yer alır. Teknik becerilerin yanı sıra, gerçeği anlatmakla bağlantılı olan önemli gerçekleri tanımak, ortaya çıkarmak ve bunları aktarmaya istekli olmak gibi daha geniş etik meziyetler de vardır. Bunlar, gazetecilerin kendi arkadaşlarını tanımlamak için kullandıkları dürüst, hassas, doğru sözlü gibi tipik meziyetlerdir. Dürüstlük ve doğru sözlülük meziyetleriyle yakından bağlantılı olan bir başka kavram tutarlılık kavramıdır. (O Neil, 1998, s. 38) Demek ki haberleri toplayabilen, bir araya getirebilen bu profesyonellerin gazeteci olarak nitelendirilmesi için yüzyıllardır bilinen bazı gazetecilik prensiplerini biliyor ve uygulayabiliyor olması gerekmektedir. Ayrıca bir medya organı için derlediği haberlerinde, hikayelerinde bazı yeteneklerini, becerilerini de ortaya koyabilmelidir: Haberi dürüstçe yapma, bir olayı çok yönlü ve derinlemesine inceleyebilme, bilgilerin doğruluğunu kontrol etme gibi prensipleri uygulamasının yanı sıra yazıya, diline, dilbilgisine hâkim olması, güncel ve ilginç bir haberi ayırt edebilmesi, eksiksiz ve ilgi çekici bir şekilde sunabilmesi gerekmektedir. Bunların yanında kamuoyu oluşturma gücünün de farkında olmalıdır. Đşte tüm bunları önüne koyarak haberleri bulan, derleyen, çeşitli medya ortamlarında yazılı ve/veya sesli ve/veya görüntülü sunan, meslek etiğine ve mesleği nedeniyle kişisel ahlaka da önem veren profesyoneller gazeteci olarak tanımlanabilir. 2.1.2 Haber ve Haberleşme Gazetecilik, basit şekliyle, haberlerin çeşitli ortamlar üzerinden aktarılmasıysa; haber ve haberleşme kavramlarına da değinmek gerekir. Haberler, bu çalışmanın da konusu olan iletişim ortamları tarafından aktarılan iletilerin önemli bir bölümünü kapsar. Zaten iletişimin yüzlerce tanımı arasında Çeşitli bilgi ve haberlerin aktarılmasıdır (Girgin, 2003, s. 16) tanımı da yer almaktadır. Haberin tanımı Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından ise şu şekilde yapılmıştır: 1. Bir olay, bir olgu üzerine edinilen bilgi, salık. 2. Đletişim veya yayın organlarıyla verilen bilgi. (TDK Güncel Türkçe Sözlük, Haber ) 6
Başka bir tanımda da Toplumun bireyi olan insan daima çevresinde olup bitenleri öğrenmek, kendi başına gelenleri başkalarına duyurmak, bunlar üzerinde düşünmek ve düşündüklerini de başkalarına iletmek ihtiyacını duymuştur. Đşte bu ihtiyaç, (...) haberleşme eylemini yaratmıştır denmektedir. (Đnuğur, 1993, s. 25) Yukarıda bahsi geçen bu ihtiyaç, olup bitenleri öğrenme merakı ve bunları aktarma isteği, Đlk Çağ dan beri görülebilir. Yontma Taş Devri nden kalan mağaraların duvarlarında rastlanan ilkel resim-yazı örneklerinin kalıntıları; insanların en başından beri yaşadıklarını, kendileri için önemli, güzel, ilginç olan bazı olayları, çeşitli korkularını, inançlarını, başlarına gelen doğa olaylarını, özetle kendileri için haber değeri taşıyan hikayelerini, daha fazla insana, daha kalıcı bir şekilde aktarmak istediklerini göstermektedir. Bunun için de o günün teknolojisinden yararlanmışlardır. Bu duvarlara da o zamanın medyası yani iletişim ortamları denilebilir. Özetle, insan, her zaman çevresinde neler olup bittiğini bilmek ister. Sadece kendi başına gelenlerle değil, başkalarının yaşadıklarıyla, dünyadaki kendi dışında gelişen olaylarla da ilgilenir. Böylece kendini güvende hisseder. Bu durum, Đnsanın olan-bitenlerin farkında olma içgüdüsü olarak tanımlanmaktadır. (Kovach ve Rosenstiel, 2007, s.1). Örneğin bu içgüdü nedeniyle 11. yüzyıl ile 16. yüzyıl arasında hüküm süren Đnka Medeniyeti nin imparatorları ülkelerinin topraklarını boydan boya geçen taş döşeli bir yol yaptırmıştır. Bu yolda ilerleyen ve yoruldukça taşıdığı haberi bir sonrakine aktaran koşucular sayesinde bir haber başka bir kente ulaşabilmiştir. (Girgin, 2003, s. 10) Yine Yunanlıların Persleri yenilgiye uğrattığı haberini Atina ya 42 kilometrelik bir yolculuktan sonra ulaştıran Maraton koşucusu da aslında bir yaya habercidir. (Đnuğur, 1993, s. 26) Bu şekilde, tarih boyunca, Afrika yerlilerinin tamtamlarından Kızılderililerin dumanına, mektuplardan e-postalara kadar pek çok yol denenmiş; her seferinde de insanlar haber alışverişindeki yanlış anlamayı, ulaşım sorunlarını, hataları en aza indirmek; daha iyi haberleşmek için daha başka yollar, daha gelişkin teknolojiler bulmaya çalışmışlardır. 7
Bugün de haber bir vazgeçilmez olarak hayatımızdadır. Hatta on dakikada bir e-posta kontrolü, cep telefonlarına mesaj olarak gönderilen son dakika haberleri, iş yerlerinde ve evlerde kapanmayan bilgisayarlar, dolayısıyla internetle birlikte haber ve insanın beraberliği neredeyse sürekli bir hal almıştır. Haber artık yine vazgeçilmez ama bu sefer ayrıca her dakika bir yenisi alınması gereken bir servise dönüşmüştür. Bugün haber medyası, özellikle de kitle iletişim araçlarıyla yayınlarını sürdüren medya sayesinde insanlar arasında dünyada olan bitenle ilgili ortak bir dil ve bilgi paylaşımı yaratılır. (Kovach ve Rosenstiel, 2007, s. 12) Bu ortak dille beraber, birlik duygusu, dünyaya ve diğerlerine olan bağ artar. Bu görüş daha yeni bir haber tanımıyla desteklenebilir: (Haber) Her an değişen, parçalanmış toplumumuzda aynı zamanda bütünleştirici bir işlev görür; insanları birleştirir, tecrit edilmiş, her geçen gün daha da kurum dışı kalan özel deneyim alanını dışarıdaki kamusal dünyaya bağlar. Bu yüzden haber modern Batı toplumlarında onsuz yapılamayan bir ideolojik araç haline gelmiştir. (Morse, 1998, s. 84) * 2.2 HABER MEKTUPLARINDAN BOYALI BASIN A 2.2.1 Đlk Bültenler, Haber Mektupları ve Matbaa Gazetecilik tarihine yazının bulunmasıyla başlanabilir. Ne de olsa yazı sayesinde söz maddi şekil almıştır. Đnsanlar kutsal sözlerin yanı sıra kendi sözlerini de kalıcı hale getirmek; korkularını, sevinçlerini birbirleriyle paylaşmak da dahil olmak üzere toplumsal yaşamı derleyip toparlamak, düzene koymak, ayrıcalıklı ya da hakim konumda olmak ve edindikleri deneyimleri kendi belleklerinden daha güvenilir bir bellekte saklayarak geleceğe aktarmak, kısacası iletişim kurmak, düşünebilmek için MÖ 3000 li yıllarda yazıyı buldular. (Törenli, 2005, s. 21) * Bu tanım günümüzde internetle birlikte başlayan daha dar alana hatta bireye özel haberden önce; kitle iletişiminin etkisinde bir tanımdır. 8
Duvarlardan tabletlere, papirüsten ekranlara uzanan iletişim ortamlarında; resim-yazı dan şekil-yazıya, çivi yazısından alfabeye doğru ilerleyen tarihçesinde yazı; kâh tarım toplumuna geçişte alışverişleri düzenlemek kâh kutsal sözlerin kaydedilmesi kâh özgürlükçü fikirlerin yayılması ama belki de en çok haberlerin aktarımı için kullanılmıştır. Yazıyla haberlerin kitlelere aktarılması önce bugünkü resmi gazete tarzında, o dönemki devletin yazdırdığı ve yaydırdığı bültenler halinde olmuştur. Bunun ilk örneği Julius Sezar zamanındaki (M.Ö. 100-44 yıllarında) Acta Publica adlı bir sayfalık bültenlerdir. Ayrıca Sezar ın buyruğu ile halkı ilgilendiren günlük önemli olayları kapsayan ve elle yazılan Acta Diurna isimli bültenler de önemlidir. Nuri Đnuğur Basın Yayın Tarihi (1993, s. 33) isimli kitabında bu bültenleri şöyle anlatır: Bu bültenlerde önemli sosyal ve siyasal olaylar, evlenmeler, iflaslar, idamlar, cenaze törenleri, yangınlar, çok yaşayanlar, seçimler, plebisit ve kamuoyunu ilgilendiren anlaşmalar, kanunlar ve yabancı devletlerle yapılan ittifaklar, denizcilikle ve askeri savunma ile ilgili konular yer aldığı gibi, bir göktaşının düşmesi veya benzeri afetlerden spor gösterilerine, gladyatör oyunlarına, ikiz veya üçüz doğuranlara kadar çeşitli günlük olaylarla ilgili haberlere değiniliyordu. Acta Diurna daki haberleri toplayan özel görevliler olduğu gibi, toplanan haberler de yetkili makamların resmen verdikleri bilgilere dayanıyordu. Bir çeşit duvar gazetesi olan Acta Diurna lar halkın görebileceği şekilde, kentin belli başlı yerlerine asılıyor, evlere gönderiliyor, diğer eyaletlere yollanıyordu. Haber mektupları 13. yüzyılla beraber görülmeye başlamıştır. Kişiler arasında küçük ölçüde haber alma merakını gidermeye yarayan (Đnuğur, 1993, s. 15) mektuplar zamanla gelişerek haber mektuplarına dönüşmüştür. Matbaanın icadından sonra yaygınlaşan haber mektupları gazeteciliğin doğuşunda ve 17. yüzyılla birlikte görülmeye başlayan gazetelerin gelişiminde de çok önemli bir rol oynamıştır. (Özçağlayan, 2008, ss. 133-134) Haber mektuplarına örnek olarak 1409-1449 yılları arasında yayımlanan, içinde skandal haberleri, fıkralar ve hava durumu tahminleri yer alan Le Journal d un Bourgeois de Paris isimli mektuplar verilebilir. (Đnuğur, 1993, s. 41) 9
Zamanla bu mektupların yazarlığında profesyonelleşenler olmuştur. Mektup yazarlığını meslek edinen profesyonel haberciler bugünkü gazetecilerin ataları sayılmaktadır. (Đnuğur, 1993, s. 15) Matbaanın icadıyla ise haber aktarmada yeni bir dönem başlamıştır. Çünkü matbaa, toplumun genelinin bilgiye, haberlere ulaşmasını kolaylaştırmıştır. Matbaanın bulunması okuryazarlığı desteklemiş, fikirlerin yayılmasını hızlandırmıştır. (Hirst ve Harrison, 2007, s. 82) Matbaayla haber mektupları da çoğaltılabilmiş ve yayılabilmiştir. 15. yüzyıldan sonra basılı haber mektupları ortaya çıkmıştır. Ancak bu haber mektupları da periyodik olarak basılmamıştır. (Đnuğur, 1993, s. 43) Periyodik yayınların ilki ise almanaklardır. Đlk günlük gazeteler 18. yüzyılda yayımlanmış, gazeteler 1789 Fransız Devrimi nden sonra tam olarak günlük hale gelmişlerdir. (Đnuğur, 1993, s. 15) 2.2.2 Đlk Gazeteler Haberleri ve fikirleri toplama, değerlendirme, işleme ve bunları başkalarına ileterek kamuoyu oluşturma sanatını mümkün hale getiren yazılı kitle haberleşme aracı na gazete denmektedir. (Đnuğur, 1993, s. 20) Đlk gazetelerle ilgili bilgiler muhtelif olmasına rağmen pek çok kaynakta Antwerp te 1605 te ticari bültenden doğduğu düşünülen bir haftalık gazete olan Niuewe Tijdingen ismi geçmektedir. Bugünkü anlamda Avrupa da basılan ilk gazetelerin ikisi de Almanya da, 1609 yılında, haftalık olarak yayımlanmışlardır. Biri Strasbourg da, Relations: Aller Furnemmen ismiyle Johann Carolus tarafından; diğeri Aviso Relations over Zeitung ismiyle Lucas Schulte tarafından basılmıştır. (www.mediahistory.umn.edu, 2008; Stephens, 2009) 14 Mayıs 1622 de Londra da ilk Đngiliz gazetesi The Weekly News From Italy and Germany ve 1631 de Paris te ilk Fransız gazetesi La Gazette adıyla haftalık olarak yayımlanmış, bunları 1640 da Roma da yayımlanan ilk Đtalyan gazetesi Pek çok kaynakta matbaanın ilk kez Uzakdoğu da kullanıldığı ve ilk matbaanın 593 yılında Çin de kurulduğu gösterilse de burada matbaanın icadı yla kast edilen 1451 yılında Johannes Gütenberg in metal harflerle basım tekniğini bulup uygulamasıdır. 10