USAK
Türkiye de Göçmen Kaçakçılığı: Mülteci Krizinin Öteki Yüzü Yazarlar Elif ÖZMENEK ÇARMIKLI Merve Umay KADER Katkı Sunanlar Süeda Esma ŞEN Elif Eser ÖZGİRGİN Mehmet Onur ÖNCAN USAK RAPOR NO. 45 Nisan 2016 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) International Strategic Research Organization (USAK)
USAK Rapor No. 45 USAK Raporları Editörü: Mehmet YEGİN Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK), ampirik araştırmalar yapan ve analizler üreten bağımsız, kâr amacı gütmeyen özel bir araştırma kuruluşudur. USAK basılı yayınlar, konferanslar, politika önerileri şeklindeki uzman analizleri ve yaptığı araştırmalar yoluyla politika yapım sürecini etkilemeyi ve kamusal bilinç oluşturmayı amaçlar. Bu raporda yer alan analiz, görüş ve öneriler yazarların şahsına ait olup aksi belirtilmedikçe USAK ı ve bağışçılarını bağlamaz, onların görüşlerini yansıtmaz. 2 Copyright 2016 USAK Tüm Hakları Saklıdır. Kütüphane Katalog Bilgileri Türkiye de Göçmen Kaçakçılığı: Mülteci Krizinin Öteki Yüzü Tablo ve şekil içermektedir. USAK Yayınları Kapak Fotoğrafı: 10 Kasım 2015, AFP ISBN: 978-605-9292-02-3 Grafik Tasarım: Karınca Ajans Yayıncılık Matbaacılık Dr. Mediha Eldem Sokak No: 56/1 Kızılay/ANKARA Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu International Strategic Research Organization (USAK) Ayten Sokak No: 21 Tandoğan/Ankara
YÖNETİCİ ÖZETİ...5 GİRİŞ...7 I. GÖÇMEN KAÇAKÇILIĞI: ULUSLARARASI BİR SORUN...9 II. TÜRKİYE DEKİ GÖÇMEN KAÇAKÇILIĞIYLA MÜCADELEDE BAŞLICA SORUNLAR..15 III. TÜRKİYE DE GÖÇMEN KAÇAKÇILIĞI: MÜLTECİ KRİZİNİN ÖTEKİ YÜZÜ...19 Türkiye de Göçmen Kaçakçılığı Sektörünün İşleyişi...21 i) Ad Hoc Yapılanma...22 ii) Uluslararası çapta örgütlenme...24 iii) Düşük riskli, yüksek kârlı, kolay para işi...26 iv) Yüksek pazar rekabeti...27 v) Değişen senaryolara çabuk tepki verebilen bir sektör...28 vi) Suç örgütleriyle artan ilişkiler...29 Göçmen Kaçakçılarına Talep Neden Bu Kadar Arttı?...31 1. Umutsuzluk...31 2. Artan yoksulluk...32 3. Çalışma izni sorunu...32 4. Yardım ve sağlık hizmetlerinin yetersizliği...32 5. Yasal ve sosyal durum...32 6. Eğitim fırsatlarının yetersizliği...33 7. Günlük yaşamın kriminalizasyonu...33 IV. TÜRKİYE-AB ORTAK EYLEM PLANI (OEP): GÖÇMEN KAÇAKÇILIĞINA BİR ÇÖZÜM OLABİLİR Mİ?...35 AB-Türkiye müzakere sürecinde göçmen kaçakçılığı...38 a) Yasal çerçevenin geliştirilmesi...38 b) Yasa dışı sınır geçişlerine müdahale etmek için kurum ve kuruluşların teknik kapasitesinin geliştirilmesi...40 c) AB ve üye devletlerle işbirliğinin güçlendirilmesi...40 V. SONUÇ VE ÖNERİLER...43 Beklenen Yeni Trendler...43 Öneriler...46
AB ile Türkiye arasında 15 Ekim 2015 tarihinde kabul edilen Ortak Eylem Planı (OEP) çerçevesinde Türkiye nin düzensiz göçü durdurması ve bunun bir diğer boyutu olan göçmen kaçakçılığıyla mücadelesinde ciddi adımlar atması bekleniyor. Arap Baharı ile başlayan Suriye iç savaşı ile derinleşen göçmen kaçakçılığının önemli ve uluslararası merkezlerinden biri hâline gelen Türkiye nin bu adımları ne kadar hızlı atabileceği merak konusu. Türkiye de göçmen kaçakçılığı 2011 öncesinde de vardı. Ancak Türkiye deki göçmen kaçakçılığı, özellikle Suriye kriziyle beraber, ad hoc ve esnek, ani değişimlere hızlı ayak uydurabilen, yüksek rekabetin yaşandığı bir yapıya evrildi. Yerel yapılara ve sosyal düzene entegre olabildiği gibi uluslararası bir modus operandi içinde de gerçekleşebilen göçmen kaçakçılığının bütün bu özellikleri, sektörle mücadeleyi hem zorlaştırıyor hem de çok boyutlu bir hâle getiriyor. 5 Türkiye de Göçmen Kaçakçılığı: Mülteci Krizi nin Öteki Yüzü raporu, OEP nin göçmen kaçakçılığının önlenmesi konusundaki hassasiyetini göz önünde bulundurarak tematik biçimde bu konuya odaklanıyor. Raporun başlıca öngörüsü OEP ile Türkiye deki göçmen kaçakçılığı sektörünün işleyişinde bazı önemli değişiklikler olacağı yönünde. Başlıca iki değişikliğin rotalarda ve sektörün organizasyonunda yaşanacağı söylenebilir. Özellikle Karadeniz Rota sının kullanımının artacağı ve Akdeniz Rotası nda değişikliklerin meydana geleceği raporun önemli tahminleri arasındadır. 18 Mart tarihli Mutabakat uyarınca Yunanistan a giden göçmenlerin Türkiye ye iadesi söz konusu olduğu için göçmen kaçakçılarının yeni stratejisi bu maddeye alternatifler üretmek üzerine kurulu gibi duruyor. Sadece Türkiye den değil, Arnavutluk, Karadağ ve Yunanistan dan da göçmen kaçakçılarının İtalya rotasını kullanması bekleniyor. İkinci olarak rotayla beraber göçmen kaçakçılığı ağlarının organizasyon şekillerinde de bir farklılaşma beklenebilir. Daha uluslararası boyutta iş yapan, büyük ağların Türkiye de de güçlenmesi ciddi bir olasılık. Raporda başlıca beş temel sorun ortaya konuluyor. Birinci sorun, günümüzde Türkiye deki talebin, göçmen kaçakçılığını kârlı ve büyük bir sektör hâline getirmiş olması. İkinci sorun, göç hareketlerinin içindeki savunmasız grupların sayısındaki artışın göçmen kaçakçılığı ve organize suçlar arasındaki bağlantıyı kuvvetlendirmesi. Üçüncü sorun, göç gruplarının içindeki çeşitliliğin, giderek artan oranda uluslararası bir yapılanmaya sebebiyet vermesi. Dördüncü sorun, mixed flow denilen karma göç gruplarının oluşması.
AB ye ulaşan insanların sayısındaki artışla beraber, gelen kişilerin hikâyelerinin ve yola çıkma nedenlerinin, göç akımlarında da çeşitlilik yaratması. Beşinci sorun göçmen kaçakçılığında kimin suçlu, kimin mağdur olduğunun belirlenmesinin çok zor olması. OEP somut olarak göçmen kaçakçılığıyla kısa dönemde mücadele konusunda iki önemli çözüm yaklaşımı sergiliyor. Birincisi yasa dışı yollarla Avrupa ya giden göçmenlerin Türkiye ye iadesi. İkincisi de AB ye yerleştirmelerde daha önce düzensiz bir şekilde AB ye girmemiş ya da girmeye teşebbüs etmemiş göçmenlere öncelik verilecek olması. Bunlar aslında kısa dönemde caydırıcı adımlar gibi görünse de OEP nin başarısı üç aşamalı bir güven inşasına dayalı olacak: Bu krizde AB nin, Türkiye nin ve Suriyeli mültecilerin hepsinin aynı teknede olduğuna inanması gerekecek. Raporun temel tespitlerinden biri, OEP nin ne kadar etkili uygulandığını ölçümleyecek konuların başında Türkiye nin göçmen kaçakçılığıyla mücadelesinin geldiğidir. Bu tespit doğrultusunda raporun politika yapıcılar nezdinde dikkat çektiği konu ise OEP nin öngörüldüğü gibi iki ayak üzerine yoğunlaşamaması ve Türkiye ile AB nin ortak göç, iltica ve entegrasyon politikaları geliştirememesi durumunda göçmen kaçakçılığı ile mücadelenin beklenildiği kadar kolay olmayacağı yönündedir. 6 Raporda sunulan başlıca öneriler şunlardır: işbirliği gerektirdiği hususunu gündemde tutmalı ve uluslararası toplum ile işbirliği yapmalı; yapılacağı, konuyla ilgili her seviyedeki devlet çalışanlarına anlatılmalı; yönelik politikalar üretmeli; başvuruları yasal süreci takip ederek sağlanmalı; kaynak ortaya koyduğundan emin olmalı.
İkinci Dünya Savaşı ndan bu yana yaşanan en büyük mülteci krizinin sembolü hâline gelen, yüreklerimize ve akıllarımıza kazınan Aylan Kurdi nin kıyıya vuran, cansız, küçücük bedeni aslında bu krizin en karanlık yüzünü yansıtıyor: Göçmen 1 kaçakçılığı. Aylan ın, abisinin, annesinin ve 12 diğer çocuğun ölümüyle sonuçlanan bu hikâyenin en karmaşık yanı ise Aylan ın babasının göçmen kaçakçısı olduğu iddiası. Göçmen kaçakçılığı, Türkiye kamuoyunda ve medyasında genellikle daha önceden planlanmadan ve organize edilmeden gelişen (ad hoc) bir eylem olarak algılansa da, Aylan örneğinde de görüldüğü gibi, aslında kimin suçlu kimin mağdur olduğunun bile anlaşılamadığı çok daha karmaşık bir olay. Bir tarafıyla gerçekten ad hoc ve esnek hiyerarşiye sahip bir yapı içinde gelişse de bugün Türkiye deki göçmen kaçakçılığının yüksek kazançlı ve ciddi uluslararası bağlantıları olan bir sektör hâline geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Arap Baharı ile başlayan süreçte Suriye krizinin boyutlarının birçok ülkenin sınırlarını aşması ve Ankara nın açık kapı politikasının beş yıl sonra hâlâ entegrasyon boyutuna geçememesi, Türkiye yi göçmen kaçakçılığının önemli ve uluslararası merkezlerinden biri hâline getirdi. Türkiye nin jeopolitik konumundan dolayı Suriye iç savaşından önce de bölgede aktif olan göçmen kaçakçılığı, savaşla beraber altın çağını yaşamaya başladı. sosyal düzene içinde de özellikleri, sektörle getiriyor. 7 15 Ekim 2015 te Türkiye ile AB arasında imzalanan Ortak Eylem Planı (OEP) çerçevesinde Türkiye nin Avrupa ya düzensiz göçmen geçişlerini durdurması ve düzensiz göçün ayrılmaz bir parçası olan göçmen kaçakçılığıyla mücadelesini de artırması bekleniyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ın, Şubat ayı ortasında Türkiye Genç İş Adamları Konfederasyonu Genel Kurulu nda yaptığı bir konuşma, bu konudaki karşılıklı beklentilerin ne kadar karmaşık ve zor olduğuna iyi bir örnek. Erdoğan, AB nin OEP çerçevesinde taahhüt ettiği 3 milyon euro yardımı göndermekte yavaş davrandığının altını çizerken yüzbinlerce Suriyeli nin Avrupa ya geçişi için kapıları açmanın Türkiye için zor olmayacağını belirtmişti. 2 Erdoğan ın açıklaması, OEP kapsamında göçmen kaçak- 1 Raporda sığınmacı ve mülteciler için genel bir ifade olarak zaman zaman göçmen ifadesi kullanıldı. 2 Erdoğan dan AB ye Mülteci Krizi Tepkisi: Alnımızda Enayi Yazmıyor, BBC Türkce bbc.com/turkce/haberler/2016/02/160211_erdogan_omer_celik_multeciler_aciklama
AB nin Türkiye ile çılığıyla ilgili öne çıkan üç karmaşık konuyu yansıtması açısından da dikkat çekiciydi: (1) Göçmen kaçakçılığıyla mücadele hukuki yaptırımların ve yasal önlemlerin ötesinde siyasi irade gerektiriyor. (2) Türkiye nin göçmen kaçakçılığıyla mücadelesi, OEP nin ne kadar etkili uygulandığını ölçecek konulardan birisi olarak karşımıza çıkıyor. (3) Türkiye ile AB arasında göç kontrolüne yönelik işbirliği konusunda karşılıklı ve ciddi bir güvensizlik söz konusu: Türkiye, AB nin kendisini tampon ülke olarak kullandığını iddia ederken AB liderleri ise Türkiye nin göçmen kaçakçılarını görmezden geldiğini her fırsatta dile getiriyor. Yunanistan Cumhurbaşkanı Prokopis Pavlopulos un Türk göçmen kaçakçılarının Türk resmî dairelerinden destek aldığı yönünde güçlü bir şüphe duyuyorum yönündeki demeci de bunun açık bir göstergesi. 3 7 ve 18 Mart ta yapılan AB-Türkiye OEP zirvelerindeki önemli başlıklardan biri de göçmen kaçakçılığıyla mücadeleydi. Ancak AB nin Türkiye ile ortak göç, mülteci ve entegrasyon politikaları geliştirememesi durumunda göçmen kaçakçılığı çetelerinin OEP den daha uzun süre ayakta kalacağı düşünülüyor. Zira her gün binlerce göçmenin, daha iyi bir gelecek için sonu belli olmayan bir yolculuğa çıkmayı göze almasıyla bu sektör, uluslararası anlaşmalarla, hukuki, askerî veya siyasi önlemlerle çökertilemeyecek kadar karmaşık, organize ve bir o kadar da esnek bir yapıya bürünüyor. 8 Bu rapor OEP nin göçmen kaçakçılığının önlenmesi konusundaki hassasiyetini göz önünde bulundurarak tematik biçimde bu konuya odaklanıyor. Mülteci krizinin ışığında Türkiye deki göçmen kaçakçılığının yapısal özellikleri, bu anlamda karşılaşılan sorunun boyutları gibi güncel konuları inceleyen raporun dört temel sorusu bulunuyor: ler nelerdir? rebilir ve sektörün işleyişinde ne tür değişimler beklenebilir? Rapor için gereken çalışmalar 2016 yılının Ocak, Şubat ve Mart aylarında, İstanbul ve İzmir de yapıldı. Ulusal sivil toplum örgütleri ve uluslararası kuruluş uzmanlarıyla, gazetecilerle ve konuyu çalışan akademisyenlerle mülakatlar gerçekleştirildi. Raporun hazırlanmasında birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanıldı. 3 Yunanistan Cumhurbaşkanı: Türkiye İnsan Kaçakçılarıyla Ortak Hareket Ediyor, Radikal, 18 Ocak 2016, http://
1Özelikle son yirmi yıldır Batılı devletlerin kapıları mülteciler ve sığınmacılar için çok sert şekilde kapanmaya devam ediyor. Batılı ülkelerin her geçen gün daha da artan kontrol merkezli göç politikaları, göçmenlerin yasal geçişini zorlaştırdığı için yasa dışı yöntemlerle sınırları aşma eğilimini artırıyor. Bu eğilim, göçmen kaçakçılığı çeteleriyle göçmenlerin yollarının sıkça kesişmesine neden oluyor. Çünkü bu çeteler yasal sınırlamaları aşmak için uygun zamanlı ve yerel çözümler üretiyor; müşterilerine kalacak yerden ulaşıma, sahte belgelerin elde edilmesinden kolluk güçlerine rüşvet verilmesine kadar çeşitli hizmetler sağlıyor. Sınır kontrollerinin artması, aynı zamanda ulusaşırı suç örgütlerini bölgeye çekerek göçmen kaçakçılığının boyutlarını da çeşitlendiriyor. Böylece göçmen kaçakçılığı, bireysel aktörlerin, yerel girişimcilerin ve ulusaşırı örgütlerin yaptığı bir iş hâline geliyor. 4 Ayrıca verilen hizmetin zorluğu çetenin organize olma düzeyini de belirliyor. Sözgelimi yalnızca bireysel hareket eden göçmenlere sahte belge temin eden kaçakçılar olduğu gibi, bu kaçakçılar bazen transferlerin düzenlenmesinde rol oynuyor. Yapılan çalışmalara göre göçmenler göçmen kaçakçılığını, tek başlarına yapacakları geçişlere kıyasla daha güvenli olarak algılıyor ve bu da sektörün büyümesine sebep oluyor. Türkiye nin jeopolitik 9 Göçmen kaçakçılığı, genel olarak vuku bulduğu ülkenin sosyal dokusuna entegre olarak gerçekleştiği için bölgeden bölgeye farklı özellikler gösteriyor. Bunun başlıca sebepleri: (1) Göçmen kaçakçılığı çetelerinin değişimlere hızla uyum sağlayan, esnek bir yapısının olması; (2) küresel boyutta birçok göçmen kaçakçılığı çetesinin girişim modeli yle (enterprise model) çalışması ki bu modele göre göçmen kaçakçılığı belirsizliklere göre büyüyüp, küçülebilen esnek bir sektör 5 niteliğinde. Göçmen kaçakçılığının boyutları ve coğrafi olarak nerelerde iyi organize oldukları ne yazık ki en net olarak denizlerde yaşanan ölümlerden takip edilebiliyor. Son yirmi yılda kaydedilen en çok ölümün yaşandığı Akdeniz bölgesinden sonra Aden Körfezi, Sahra Çölü, Bengal Körfezi ve Meksika-ABD sınırı en çok kaybın yaşandığı yerler olarak sıralanabilir. 6 Yani Kuzey Afrika ve Ortadoğu bölgelerinden Avrupa ya, Doğu Avrupa Global Human Smuggling: Comparative Perspectives. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2011, s. 141. UNODC York, 2011, s. 68. Uluslararası Göç Örgütü, http://missingmigrants.iom.int/latestglobal-figures
ve Orta Asya dan Rusya ya, Güney Amerika ve Doğu Asya dan ABD ye ve Güneydoğu Asya dan Avustralya ya giden rotalar, düzensiz göçün en sık görüldüğü yollar. Bu bölgeler aynı zamanda göçmen kaçakçılığının da en yaygın olduğu rotalar. Sınırlardaki Göçmen Ölümleri: Bölgesel Tahminler Bölge Ölümler Sahra 1.790 Meksika-ABD sınırı 6.029 Avrupa sınırları 22.394 Avustralya yı çevreleyen denizler 1.495 Somali Yarımadası 3.104 Bengal Körfezi 1.500-2.000 Karayipler 188 Dönem 1996-2013 1998-2013 2000-2014 2000-2014 2006-2014 2012-2014 2012-2014 Kaynak: Uluslararası Göç Örgütü (IOM) Dünyadaki Temel Göç Rotaları 10 Sınırlar arası geçişlerde serbestlik olan bölgeler Suriye krizinin boyutlarının bölge sınırlarını aşıp Avrupa ya ulaşmasıyla beraber göçmen kaçakçılığı AB nin de gündeminde önemli bir yere oturdu. Bu alandaki araştırmaların yetersizliği sebebiyle, Avrupa ya ulaşan göçmenlerden kaçının göçmen kaçakçılığı çeteleriyle anlaşarak ulaştığını bilmek zor; fakat Akdeniz üzerinden Avrupa ya ulaşan göçmenlerin yaklaşık yüzde 80 inin kaçakçılar aracılığıyla vardığı söylenebilir.7 Ayrıca Avrupa ya yasa dışı yollarla ulaşan ve geçerli belgeleri bulunmayan kişilerin de geri gönderildiği düşünülürse bu oranın daha da yüksek olma ihtimali söz konusu.8 -BVSB "EBM 5VFTEBZ 3FçUBOP BOE.BSL 4IBX i4nvhhmfe 'VUVSFT ɨf %BOHFSPVT 1BUI PG UIF.çHSBOU GSPN "GSçDB to Europe. The Global Initiative Against Transnational Organized Crime. Geneva, 2014. 8 Nourhan Abdel Aziz, Paola Monzini ve Ferruccio Pastore e göre, insan hakları gereksinimlerinin, kanun hükmü yaptırımlarını işlevsiz kıldığı dört durum söz konusu: düzensiz göçmenlerin sığınma talebi, Cenevre Sözleşmesi kapsamında altı çizilen geri dönüş yolculuğunun potansiyel tehlikeleri, insan ticareti mağduru olan düzensiz göçmenler ve refakatsiz çocuk göçmenler. Bkz. Nourhan Abdel Aziz, Paola Monzini ve Ferruccio Pastore, The Changing Dynamics of Cross-border Human Smuggling and Trafficking in the Mediterranean. New-Med Research Network, Ekim 2015. s.16. 8/86/$5$5$6, 675$7(-ù. $5$ú7,50$/$5.85808 86$.
AB ye Yasa Dışı Yollarla Giren Göçmen Sayısı, 2014-2015 Batı Akdeniz 2014 2015 2014 Orta Akdeniz 2015 2014 Doğu Akdeniz 2015 2014 Batı Balkanlar 2015 2014 Doğu Sınırları 2015 Arnavutluk tan 2014 Yunanistan a 2015 Kaynak: Frontex 0 200.000 400.000 600.000 800.000 1.000.000 Kuzey Afrika bölgelerinden Orta Asya dan Rusya ya, Güney rotalar, düzensiz Ayrıca yolculuktaki birincil amaç tespit edilmemek olduğu için göçmenlerin çoğu kimlik taşımıyor. Bununla birlikte yapılan yolculuk başarıyla tamamlansa bile, yolculuğun başında bota binenlerle, yolculuğun sonunda güvenli bir şekilde ulaşanların sayısını bilmek neredeyse imkânsız olduğundan ölen ve kaybolan kişilerin tespitini yapmak çok zor. 9 Bu bağlamda 2015 te Ege ve Akdeniz i geçmeye çalışırken 3.777 kişi yaşamını yitirdi, 2016 nın başından bu raporun yayınlandığı Nisan ayına dek yaşamını yitiren veya kaybolan kişilerin sayısı ise 400 ü geçti. 10 Bu sayılar da göz önüne alındığında, 2016 yılında Avrupa kıyılarına ulaşmak adına göçmen kaçakçılarına başvuranların oranının daha da yüksek olması beklenebilir. 11 9 Tara Brian & Frank Laczko. Fatal Journeys, Tracking Lives Lost During Migration. Uluslararası Göç Örgütü, 2014, https://publications.iom.int/system/files/pdf/fataljourneys_countingtheuncounted.pdf 10 Türkiye den sığınmacı akınının ardı arkası kesilmiyor, DW t%c3%bcrkiyeden-s%c4%b1%c4%9f%c4%b1nmac%c4%b1-ak%c4%b1n%c4%b1n%c4%b1nard%c4%b1-arkas%c4%b1-kesilmiyor/a-19010910
Akdeniz deki Aylık Göçmen Ölümleri 1.400 1.200 1000 800 600 400 200 0 O Ş M N M H T A E E K A O Ş M N M H T A E E K A O Ş 2014 2015 2016 Kaynak: Uluslararası Göç Örgütü (IOM) 12 2010 da Akdeniz de ölüm sayısı 20 iken, 2015 te bu sayının rekor seviyeye ulaşarak 3.777 olması da göçmen kaçakçılığının ulaştığı boyutları anlamak açısından önemli. Uluslararası Göç Örgütü ne (IOM) göre, 2016 şu ana kadar Avrupa ya ulaşan göçmen sayısı ve denizde yaşanan ölümler adına rekor bir yıl oldu. Yalnızca 2016 nın ilk üç haftasında ölen kişi sayısı 113 ü geçmiş durumda. Aynı üç haftalık dönemde, yaklaşık 37 bin göçmen ve sığınmacı deniz yoluyla Yunanistan ve İtalya ya ulaştı ki bu aynı dönemdeki 2015 istatistiklerinin toplamının 10 katı. 11 Akdeniz de Ölen/Kaybolan Göçmen Sayısı 2011-2016 (Mart) Sene 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Sayı 20 1.500 500 600 3.500 3.777 464 Kaynak: BMMYK Öte yandan 2015 te Almanya 476 binden fazla kişi ile en çok sığınma başvurusunu alan ülke olurken, Macaristan 177.130 ve İsveç de 162.877 başvuru ile onu takip etti. 12 Kısacası göçmen kaçakçılarının gücü artık kıyı ülkelerini aşarak Avrupa nın merkezindeki ülkeleri bile etkileyecek boyuta ulaştı. 11 Refugee Deaths in Aegean Reach Record High, The Maritime Executive, 23 Ocak 2016, executive.com/article/refugee-deaths-in-aegean-reach-record-high. 12 Migrant Crisis: Migration to Europe Explained in Seven Charts, BBC
2015 Avrupa daki Sığınma Talepleri T 1.321.560 Norveç Finlandiya Belçika Almanya Polonya Romanya 13 1.000 10.000 100.000 500.000 Kaynak: Eurostat 2014-2015 arasında AB ye deniz ve kara yoluyla düzensiz sınır geçişleri 2,5 kat arttı. 2014 senesinde deniz ve kara yoluyla toplam 280 bin kişi yasa dışı yollardan Avrupa ya ulaşırken, 2015 te bu sayı 1.046.600 e yükseldi. Bunlardan 862.138 inin ilk durağı Yunanistan, 153.842 sinin İtalya, 15.422 sinin ise İspanya oldu. Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği ne (BMMYK) göre 2015 te 1.046.600 ün 1.008.616 sı ise deniz yolunu kullandı. Yunanistan a geçen 862.138 kişinin 857 bini deniz yoluyla Türkiye yi transit ülke olarak kullandı. Ayrıca kış aylarında deniz soğuk ve dalgalı olduğu hâlde ilk iki ayda Yunanistan, İtalya, Malta ve İspanya ya ulaşan 118.249 mülteciden 110.257 sinin Türkiye üzerinden geçtiği belirtiliyor. 13 13 Refugees/Migrants Emergency Response Mediterranean, UNHCR, http://data.unhcr.org/mediterranean/regional.php
kadar da esnek bir Avrupa ya Denizden Gelişler (Yunanistan, İtalya, Malta, İspanya Toplamı) Aylık Karşılaştırma 2014-2015-2016 Göçmenlerin sa 250.000 200.000 150.000 50.000 3.270 5.550 73.146 4.369 7.271 45.102 7.283 10.424 17.084 29.864 16.627 39.562 26.221 Ocak Nisan Haziran Eylül Ekim Kaynak: BMMYK 54.588 15 Ekim de imzalanan OEP çerçevesinde AB, Türkiye den düzensiz göçü durdurmasını bekliyor; ancak çalışmalar, daha önce de belirtildiği gibi bu konuda atılacak adımların göçmen kaçakçılığı sektöründe beklenmedik sonuçlar doğurabileceğini gösteriyor. Ayrıca göçmen kaçakçılığı şu anda ulaştığı boyutlardan dolayı işbirliği konusunda ciddi sorunlar teşkil ediyor. 28.303 78.433 33.478 130.839 33.499 163.511 23.050 221.374 13.318 154.975 9.107 118.687 2014 2015 2016 Aylar 14
2Suriye kriziyle yaşanan insan hareketliliği ve bu grupların içindeki demografik çeşitlilik şu anda Türkiye den Avrupa ya gerçekleşen göçmen kaçakçılığıyla mücadelede beş temel sorunu beraberinde getiriyor. Birinci sorun, günümüzde Türkiye deki talebin, göçmen kaçakçılığını kârlı ve büyük bir sektör hâline getirmiş olması. Avrupa Polis Teşkilatı na (Europol) göre, geçtiğimiz sene göçmen kaçakçılığı çeteleri 6 milyar euro ya yakın bir gelir elde etti. Bu miktarın ne kadarının Türkiye de elde edildiğini bilmek tam olarak mümkün değil; ancak tahmin yürütülünce 6 milyar euro dan yaklaşık 500 milyon euro nun Türkiye den sağlandığı sonucuna varılabilir. Günde ortalama 1000 göçmenin Türkiye den Yunanistan a geçtiğini ve kişi başı 900 ile 1.100 euro arasında bir miktar ödedikleri göz önünde bulundurulduğunda, göçmen kaçakçılığı yapan bir çetenin günlük kazancının 0,9-1 milyon euroyu bulduğu rahatlıkla görülebilir. Yıllık miktar hesaplandığında ise deniz yoluyla geçişlerde 330-400 milyon euro gibi bir gelirin elde edildiği söylenebilir. Diğer yollar da (kara ve hava) hesaba katıldığı zaman toplam yaklaşık 500 milyon euro gibi bir rakama ulaşılabilir. Kaçakçıların kazandığı miktar ise Halepli bir doktor olduğunu belirten, takma adı Abu Mahmoud olan bir Suriyelinin The Telegraph gazetesinden Richard Spencer a verdiği mülakata göre, kendisi göçmen kaçakçılığı işinden ayda 90 bin euro dan fazla para kazanıyor. 14 Başka kaynaklar da göçmen kaçakçılığı çetelerinde üst düzeyde olanların aylık kazancının bu civarda olduğunu gösteriyor. Bu miktardan yola çıkarak, Türkiye de göçmen kaçakçılığı çetelerinin hiyerarşik zincirinde üstte bulunan kişinin yıllık kazancının yaklaşık 1,1 milyon euro olduğu sonucuna varabiliyoruz. gibi bir gelirin elde 15 Yine Europol ve çeşitli kolluk kuvvetlerinin verilerine göre 2015 ten itibaren bölgede aktif olarak göçmen kaçakçılığı yapan 12 binden fazla çete belirlendi. 15 Bunların kaçının kesin olarak Türkiye ile bağlantılı olduğunu bilmek mümkün değil. Fakat Göç İdaresi Genel Müdürlüğü nün verilerine göre, Türkiye de geçen yıl yakalanan göç organizatörlerinin sayısı 4.471 idi. 16 Bu sayı bir önceki yılın iki katından daha fazla olmasına rağmen istatistikler gerçeği yansıtmakta yetersiz kalıyor. Kısacası şu anda Türkiye de kâr payı artmış ve oldukça gelişmiş bir sektörle karşı karşıya olunması ciddi bir sorun. 14 The Telegraph, 15 People smuggling gangs net 6 billion Euros in migrant traffic to Europe: Europol, Reuters, 22 Şubat 2016, http:// 16 2015 yılında Sahil Güvenlik ekipleri tarafından yakalanan göç organizatörlerinin sayısı ise 190 olarak belirtilmiştir.
İkinci sorun, göç hareketlerinin içindeki savunmasız grupların sayısındaki artışın göçmen kaçakçılığı ve organize suçlar arasındaki bağlantıyı kuvvetlendirmesi. 2015 te deniz Yıllara Göre Göç Organizatörleri 4.471 1.711 1.292 1.484 1.469 1.506 TOPLAM: 11.933 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Kaynak: Göç İdaresi Genel Müdürlüğü yoluyla Avrupa ya ulaşanların yüzde 58 i erkek, yüzde 17 si kadın ve yüzde 25 i çocuktu. Europol ün verilerine göre ise 10 bin refakatsiz çocuk Avrupa ya vardıktan sonra kaybolmuş durumda ve bu çocukların birçoğunun insan ticareti yapan çetelerinin eline düştüğünden korkuluyor. 17 Türkiye de ise geçen sene Afgan, Iraklı ve Suriyeli yaklaşık 100 çocuk kayıp olarak kayda geçti. 18 16 Deniz Yoluyla Avrupa ya Gidişlerde Demografik Dağılım (2015) Çocuk Kadın Erkek Toplam Yüzde 25 17 58 100 Sayı 252.154 171.464 584.997 1.008.616 Kaynak: BMMYK Üçüncü sorun, göç gruplarının içindeki çeşitliliğin, giderek artan oranda uluslararası bir yapılanmaya sebebiyet vermesi. Sayılar arttıkça göçün demografik yapısının da karmaşık bir hâl aldığını görüyoruz. 2015 te Avrupa ya ulaşanların yüzde 48 i Suriyeli, yüzde 20 si Afgan, yüzde 9 u Iraklı ve yüzde 4 ü Eritreli idi. 17 10,000 refugee children are missing, says Europol, The Guardian 18 Aileler telaşlı: Afgan ve Suriyeli 100 çocuk kayıp, Habertürk haber/1195287-aileler-telasli-afgan-ve-suriyeli-100-cocuk-kayip
Avrupa ya Deniz Yoluyla Gelen Göçmenlerin Milliyetleri - 2015 Diğer %13 128.685 Somali %2 16.754 Nijerya %2 22.299 Pakistan %2 25.448 Eritre %4 40.112 Irak %9 89.395 Suriye Arap Cumhuriyeti %48 498.370 Afganistan %20 210.338 Kaynak: BMMYK Bu durum kaçakçılık ağlarında aktif olarak çalışan kişilerin profillerinin çeşitlenmesini beraberinde getiriyor. 2013 ten beri Suriyelilerin Türk kaçakçıların yerine geçtiği ve sektörde daha aktif bir rol oynamaya başladığı gözlemleniyor. Bu değişiklik sonucunda kaçakçılık ağlarının faaliyet alanının genişlediğini, profillerinin çeşitlendiğini ve daha geniş bir coğrafyaya eriştiklerini söylemek mümkün. Böylece sektördeki uluslararası oluşum daha kompleks bir hâle bürünüyor. Dördüncü sorun, mixed flow denilen karma göç gruplarının oluşması. AB ye ulaşan insanların sayısındaki artışla beraber, gelen kişilerin hikâyeleri ve yola çıkma nedenleri, göç akımlarında da çeşitlilik yarattı. Farklı sebeplerle yola çıkan kişiler aynı yolları ve aynı göçmen kaçakçılarını kullanmaya başladı. Türkiye den AB ye geçen teknelerin içinde kimin mülteci, kimin sığınmacı, kimin ekonomik göçmen olduğunu belirlemek oldukça zor bir hâl aldı. Bu sorun, göçmen kaçakçılığıyla mücadelede devletleri uluslararası hukuk bağlamında zorlayan durumları oluşturuyor. Zira göçmen kaçakçısı olan birinin aynı zamanda sığınmacı veya mülteci olması çok olası. 17 Beşinci sorun dördüncü sorunla yakından ilgili zira yukarıda da sözü edildiği üzere göçmen kaçakçılığında kimin suçlu, kimin mağdur olduğunun belirlenmesi çok zor bir konu. Aylan örneğinde olduğu gibi mağdur konumunda olan babanın aynı zamanda kaçakçı olma ihtimali aslında bu işe dâhil olan aktörlerin anlaşılması güç bir konumda olduğunun göstergesi. Bununla beraber, sektörde çalışan birçok kişinin yaptığı işi suç olarak görmediği göçmen kaçakçılığında yerel unsurlarla içiçe geçmişlik de söz konusu. Bu bağlamda kaçakçılığın yoğun olarak yürütüldüğü bölgelerde yerel halktan taksi şoförü, esnaf, kuyumcu kolluk kuvvetlerine kadar pek çok aktörün sektöre öyle ya da böyle dâhil olduğunu görmekteyiz. Yapılan işin suç olarak görülmemesi ise bu kişilerin sektöre kısa ya da uzun süreli dâhil olmasının arkasındaki en büyük sebep. Yerel unsurların dâhil olması ile birlikte sürekli değişen, adaptasyon gücü fazla olan bir grup ile mücadele etmek oldukça zor bir hâle geliyor. yüzde 48 i Suriyeli, yüzde 20 si Afgan, yüzde 4 ü Eritreli idi.
* 3Göçmen kaçakçıları Avrupa ya ulaşmak için üç ana rota kullanıyor. Bunlardan ilki çoğunlukla Sahraaltı göçmenlerinin Fas ve İspanya üzerinden Avrupa ya ulaşmak için kullandıkları Batı Akdeniz yolu. Kaçakçılar ve göçmenlerin 2000 lerin başlarına kadar çok sık kullandığı bu yol, zamanla İspanya ve Fas arasındaki işbirliği nedeniyle popülerliğini kaybetti. Bu sebeple Fas yerine Libya dan yola çıkılmaya başlandı. 19 İkinci rota Tunus, Libya, İtalya ve Malta üzerinden geçen Orta Akdeniz yolu. Bu rota, özellikle 2011-2014 yılları arasında AB ye yasa dışı sınır geçişlerinde kullanılan bir yoldu. 2014 te yakalanan düzensiz göçmenlerin yüzde 60 ı bu bölgedeydi. 20 Fakat son yıllarda bu rotanın kullanımı da özellikle İtalya tarafından alınan güvenlik önlemlerinin artması sebebiyle azaldı. Üçüncü rota ise Türkiye kaynaklı geçişlerin çoğuna ev sahipliği yapan Doğu Akdeniz yolu. 19 Akdeniz Göç Rotaları Doğu Akdeniz Batı Akdeniz Orta Akdeniz Kaynak: Frontex * Yazar tarafından kaleme alınan Analist Dergisi Nisan 2016 kapak dosyasında kullanılan bu başlık, çarpıcı olması bakımından yeniden kullanılmak üzere tercih edilmiştir. Bkz. Elif Özmenek Çarmıklı, Mülteci Krizinin Öteki Yüzü: Türkiye de Göçmen Kaçakçılığı, Analist, Sayı 62, Nisan 2016. 19 Western Mediterranean Route, Frontex te/ 20 Border Crossing Points, Migrants At Sea, 5 Mayıs 2015, https://migrantsatsea.org/2015/05/05/highlights-from-
Doğu Akdeniz rotasında Mısır dan İtalya ya giden yollar da bulunuyor. Dolayısıyla bu rota, son üç yılda, Avrupa ya geçişlerde en çok kullanılan rotalardan biri oldu. Geçtiğimiz on senede coğrafi alanının genişlemesiyle bu rota farklı profillerdeki gruplara ve kaçakçılık ağlarına da ev sahipliği yapmaya başladı. Doğu Akdeniz rotasında, Türkiye den Avrupa ya geçişlerde Akdeniz ve Ege üzerinden kullanılan üç ana rota bulunuyor. Bunlardan ilki, Yunan adalarına yakınlığı sebebiyle Türkiye nin batısındaki sahil kasabalarından ilerliyor: İzmir in Basmane, Çeşme, Dikili ve Foça; Muğla nın Bodrum; Çanakkale nin Ayvacık; Balıkesir in Ayvalık ve Aydın ın Didim ve Kuşadası ilçeleri bu rotadaki başlangıç noktaları. İkinci rota, Mersin den İtalya ya giden yolu kapsıyor ve her ne kadar daha zor ve daha riskli olsa da son dönemde yoğun olarak kullanıldığı görülüyor. Bu rotayı kullanarak Türkiye den İtalya ya giden göçmen sayısı, 2013 verilerine (1.975) 5 katına çıkarak 2014 te 10.371 oldu. Üçüncüsünü ise Antalya nın Kaş beldesinden Yunanistan ın Meis adasına geçişi hedefleyen rota oluşturuyor. Türkiye den Avrupa ya Göç Rotaları DOĞU BALKAN ROTASI 20 BATI BALKAN ROTASI KARADENİZ ROTASI İdomeni Kavala Atina Midilli Sakız Adası Sisam Eşek Adası İleriye Kilimli İstanköy EGE ROTASI Mersin Ayvacık Ayvalık Meis Çeşme Dikili Foça AKDENİZ ROTASI EGE DENİZİ Didim Bodrum Türkiye den Çıkış Noktaları Kaş Kaynak: USAK
Türkiye den deniz yoluyla çıkış noktalarından biri de Karadeniz rotası. İstanbul dan başlayıp Karadeniz üzerinden Romanya ve oradan da Almanya ya geçişi sağlayan, daha riskli, çok kullanılmasa da can kayıplarının yaşandığı bir rota bu. Diğer rotalardaki güvenlik önlemlerinin sıkılaşmasıyla beraber, Karadeniz yolunun kullanımı daha da artacağı düşünülüyor. Geçişler kara sınırından Bulgaristan a ya da Ege Denizi üzerinden oluyordu şimdiye kadar. Geçen sene İstanbul Boğazı nda yakalanan tekneler olduğunu duyduk. Yeni bir rota anlamına geliyor bu. Bulgaristan ve Yunanistan da dikenli teller çekiliyor, duvarlar örülüyor. Denizde operasyonlar artıyor. Dolayısıyla yeni bir rota ortaya çıkıyor ve her yeni rota daha tehlikeli. Ayrıca göçmenler kaçakçılara daha fazla para ödemek zorunda da kalıyorlar. Bulgaristan ve Romanya ya ulaşmaya çalıştıklarını düşünüyoruz. Muhtemelen İstanbul açıklarından yola çıkıyorlar. 21 Türkiye nin Bu rotanın Montrö Boğazlar Sözleşmesi nden kaynaklanan önemli bir özelliği de var. Anlaşma çerçevesinde boğazın uluslararası sularında Türk yetkililerin gemilere müdahale etmesi konusunda kısıtlamalar var. Yetkililerin ellerinde kesin bir kanıt olmadan müdahale etmesi neredeyse imkânsız. Bu durum, rotanın fiziksel risklerinin yanı sıra göçmen kaçakçıları açısından önemli bir avantajının da olduğunu gösteriyor. Türkiye nin karayollarında ise göçmen kaçakçılığının yaşandığı iki ana rota var: Batı ve Doğu Balkan rotaları. Avrupa Birliği Sınır Güvenliği Birimi (Frontex) tarafından yayımlanan bilgilere göre Batı Balkan rotası, Makedonya Cumhuriyeti ve Sırbistan üzerinden Macaristan, Hırvatistan ve sonrasında da Batı Avrupa ya doğru ilerliyor. Bu rota üzerinde, özellikle geçen sene Sırbistan dan Macaristan a çok sayıda yasa dışı hareket vardı; ancak Macaristan ın, Eylül ayında Sırbistan sınırına tel örgü çekmesi bu hareketliliğin Hırvatistan a kaymasına sebep oldu. 2015 te bölgede toplam 764 bin kişi bu yasa dışı geçişlerde yakalandı. Bu sayı 2014 yılı verilerinin 16 katı. Doğu Balkan rotasında ise kaçakçıların Türkiye den çıkıp Bulgaristan ve Yunanistan sınırları üzerinden Romanya ya, oradan da Almanya ve İsveç gibi Batı Avrupa ülkelerine insanları kaçırdıkları biliniyor. Ancak belirtmek gerekir ki kara rotalarındaki kaçakçılık oranını tespit etmek denizlerde olduğu kadar kolay değil. 21 Değişik ve çok sayıda göç rotasının bulunduğu Türkiye de, göçmen kaçakçılığı da tıpkı rotalar gibi farklılıklar gösteriyor. Krizle beraber yaşanan yoğun göç hareketleri, göçmen kaçakçılığının anlaşılmasını, takip edilmesini ve denetlenmesini zorlu boyutlara taşıyor. Bu durum, kaçakçılığı daha da kendine has dinamikleri olan, büyük ve kârlı bir sektör hâline dönüştürüyor. Oldukça karmaşık, birbiriyle geçişken özellikler sergileyen bir süreç ve ilişkiler yapısı içerisinde gelişen göçmen kaçakçılığının Türkiye deki işleyişini anlamak için gerekli altı başlık belirlemek mümkün: 21 Marmara mültecilerin yeni göç yolu oldu, AGOS multecilerin-yeni-goc-yolu-oldu
Göçmen kaçakçılığı uluslararası çapta birçok ülkeyi kapsadığı için genel kanı bu işin düzenli bir yapısının olduğu yönünde olsa da son zamanlarda yapılan çalışmalar, özellikle Türkiye deki göçmen kaçakçılığının önceden planlanmamış, kendiliğinden gelişen yani ad hoc bir yapısı olduğunu gösteriyor. Hatta birçok ülkede olduğu gibi Türkiye de de göçmen kaçakçılığının yerel yapılara ve sosyal düzene entegre olduğu söylenebilir. Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı Taner Kılıç ın söyledikleri de aslında göçmen kaçakçılığının yerel yapılar içine ne kadar entegre olduğunu anlamak açısından önemli: İzmir de kıyıdan yarım saatte bir bot kalkıyor. Televizyonda aynı kamera görüntüsünde üç tane arka arkaya bot var. Yani ilçe otogarı gibi olmuş kıyı şeridi. Kaçakçılık kolluk kuvvetiyle anlaşmadan olmaz zaten. Türkiye nin doğusu için bu eskiden beri söylenirdi, şimdi batısında da aynı şey oluyor. Yerel halkın bu işe eklemlenmesi de söz konusu. İnsanların belirli bir gelir düzeyi var. Kendisi bir yıl boyunca tarımla, oradaki tarlalarla veya zeytin ağaçlarıyla uğraşıyor. Bir de bakıyor ki kendi tarlasından birileri geçiyor. Birilerini lastik bota bindiriyorlar ve her seferinde on binlerce euro kazanılıyor. O da giriyor işe. Dolayısıyla sayılar artıyor, rant artıyor ve göçmen kaçakçılığı katlanarak, ihtisas kazanarak, çeşitlenerek yükseliyor ve gayet normal bir hâl alıyor. (Taner Kılıç, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı) 22 Göçmen kaçakçılığı yerel yapılara ve sosyal düzene ne kadar entegre olursa beraberinde de o kadar esnek bir oluşum getiriyor. Türkiye de bu esneklik sektörün eylemsel, örgütsel ve hiyerarşik yapılanmasında öne çıkıyor. Eylemsel esneklik genelde işin organize edilme aşamasında kendisini gösteriyor. Örneğin; göçmenlerin kaçakçıları veya kaçakçıların göçmenleri bulması için İstanbul un Aksaray ve İzmir in Basmane ilçelerinde bir sırt çantasıyla dolaşmaları, bir kahvehanede oturmaları ya da bir cami avlusunda beklemeleri yeterli. Yani kaçakçıların göçmenlerle buluştukları gizli yerler yok. Bunun aksine, kalabalık ve halka açık meydanlarda iletişim kuruluyor. bölgelerde taksi öyle ya da böyle görüyoruz. Aslında çok gizli yürütülen ama bir o kadar da açık, aleni yapılan bir iş. Bir keresinde haber çalışması yaparken mülteciler Çanakkale ve Ayvalık a götürülmek üzere otobüslere bindiriliyordu. Onları otobüslere bindiren Afgan kaçakçılar vardı. Onlara hem Türkçe hem İngilizce soru sordum ama bana tek kelime cevap vermediler; fotoğraf çektim, sanki ben yokmuşum gibi davranıp tamamen işlerine konsantre oldular. Beş dakika içerisinde göçmenleri otobüslere bindirip hareket ettiler ve gözden kayboldular. Bunu İstanbul Zeytinburnu nda ana cadde üzerinde oldukça aleni bir biçimde akşam saat 9-10 gibi yapıyorlar. Ancak açıkça yapılmasına rağmen belirttiğim gibi detaylar konusu bir o kadar da gizli tutuluyor, tek kelime edilmiyor. (Şefik Dinç, Habertürk Gazetesi Muhabiri/Editörü) Eylemsel esneklik aynı zamanda kaçakçıların yolcular tarafından bulunmasında da kendini benzer şekilde gösteriyor. Özellikle İzmir ve İstanbul da bu esnekliğe şehir merkezlerinde rastlamak mümkün. İzmir in Basmane ilçesi buna iyi bir örnek:
Basmane merkeze, Konak a, gara ve diğer mahallelere olan yakınlığından dolayı hep bir transit noktası oldu. Türkiye den ayrılmak isteyen göçmenler, başkalarının hikâyelerini duyuyor ve kaçakçılarla iletişime geçmek için Basmane ye geliyorlar. (Metehan Ud, Evrensel Gazetesi İzmir Muhabiri) Eylemsel esneklik aslında Türkiye deki göçmen kaçakçılığının her aşamasında yaşanıyor: Aracılar genelde ücret, yolculuğun başlangıç saati ve yeri, kullanacakları araç, beraber seyahat edecekleri kişi sayısı ve para transferi hakkında yolculara bilgi veriyor. Daha sonra telefon numaralarını alarak kendisinden haber beklemelerini söylüyor. Telefon gelince şoförler göçmenleri seyahatin başlayacağı yere götürüyor, gözcüler yolda kolluk kuvvetlerini gözetliyor. Botları hazırlayan veya bot sahibi olan başka aracılar botun tipine göre kaptanlık yapıyor ya da yolculara en yakın Yunan adasına kadar botu nasıl kullanacaklarını öğretiyorlar. Eğer daha büyük bir tekne söz konusuysa o zaman daha deneyimli bir kaptan yolcuları bir yere kadar götürüyor ve uygun olan bir noktada bırakıp geri dönüyor. Dolayısıyla eylemsel olarak duruma ve yerel ihtiyaca göre değişen bir yapılanma ortaya çıkıyor. birçok ülkeyi yönünde olsa da gösteriyor. Örgütsel esneklikse işin yapılışına dâhil olanların gösterdiği çeşitlilik ve farklılıkta ortaya çıkıyor. Esnaftan taksi şoförüne, kuyumcudan otel sahibine kadar üçüncü kişiler tek seferlik, bir kaç defalık ya da sürekli olarak yeni bir organizasyona katılabiliyor veya var olan organizasyona eklemlenebiliyorlar. Taksi şoförleri, yolculuklarına başlamaları için göçmenleri kıyıya taşıyarak; kahvehane sahipleri, yolcuları aracılarla buluşturmada arabuluculuk yaparak; esnaf, otel ve kalacak yer temin ederek; kuyumcular ise para transferi sağlayarak olaya dâhil olabiliyor. 23 Öte taraftan yakın zamanda talebin artmasıyla beraber, artık bireysel girişimlerin bile ayakta kalabileceği bir ortam oluşmuş durumda. Örneğin; İzmir de mülakat yaptığımız kişilerden biri kaçakçılığın yapılabilmesi için iyi organize edilmiş bir iletişim ağına gerek olmadığının altını çiziyor ve eğer paramız olsa kendi botumuzu alabilsek biz de bu işi yapabilirdik diyor. Yani bugün Türkiye de işleyen göçmen kaçakçılığı, içinde bazı ciddi ağlar bulundursa da bu işte çalışan amatör grupların çokluğundan da söz etmek mümkün. Bu amatör gruplar, Türkiye den çıkışlarda daha organize ağlarla işbirliği yapabiliyor veya kendi botlarıyla yola çıkabiliyorlar. Böylece farklı büyüklüklerdeki gruplar, zaman zaman bir araya gelip zaman zaman ayrılabiliyorlar. Yaptığım çalışmalardan birinde iki farklı göçmen kaçakçısının hikâyesini öğrenme fırsatım oldu. Bunlardan ilki bunu bireysel olarak yapıyordu. Fakat bu durumda bile bir takım bağlantılara ihtiyacı olduğunu, kesinlikle organize olunması gerektiğini belirtmişti. Çünkü göçmen kaçakçılığı yapan kişiler bir grup insanı alıyor, onları bir yerden başka bir yere kara ya da deniz yolu ile geçiriyor. Geçişlerin yapılabilmesi için sürekli olarak gözetlenen noktalar hakkında bilgi sahibi olunması gerekiyor. Bu oldukça önemli bir nokta. İyi organize olmuş (well established) göçmen kaçakçılığı yapan çeteler yanında sonrasında bu gruplara eklemlenen daha küçük gruplardan da bahsediyoruz. (Prof. Dr. Nilüfer Narlı, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Başkanı)
Hiyerarşik esneklik ise daha çok kaçakçılar ve diğer çalışanlar arasındaki ilişkiyle ilgili. Göçmen kaçakçılığı sektöründeki hiyerarşik yapılanmayı algılamak çok zor; çünkü çoğu zaman patronlar örgütsel ağlarda bizzat bulunmuyor, orta seviyedeki kişilerle işleri yürütüyor. Spiegel dergisindeki bir mülakat buna iyi bir örnek: Yasin adlı aracı, hiyerarşide daha yukarıda olan kişileri hiç görmediğini, patronun onlarca aracıyı, şoförü ve korumayı bazen Türkiye sınırları içinde, bazen de ulusal sınırların dışında işe aldığını ama bunların birçoğunu kendisinin hiç görmediğini ifade ediyor. 22 Son dönemlerde yapılan araştırmalar, Türkiye de göçmen kaçakçılığının eylemsel demografisinin (modus operandi) tıpkı pek çok ülkeden kişilerin yer aldığı karışık göç hareketleri gibi değiştiğini gösteriyor. Göçmen kaçakçılığı önceden çoğunlukla Türkler tarafından yürütülürken bugün sektör içinde Türkler kadar, hatta bazen daha da fazla sayıda, yabancının bulunduğunu görüyoruz. Bu yabancıların çoğu, daha önce kaçak yollarla Avrupa ya gitmeye çalışmış Suriyeliler, Filistinliler, Iraklılar ve Afganlar. Söz konusu çeşitlilik kaçakçılığın uluslararası çapta büyümesine de yol açıyor. 24 Bir Afgan, ülkeden çıkarılıp Avrupa da bir yere gidene kadar 19 farklı yerde kaçakçılarla değiş tokuş yapılıyor. Dolayısıyla geniş çaplı bir organizasyondan bahsediyoruz. Afganistan dan Avrupa ya götürmek üzerine anlaşma yapılıyor; onu İran sınırında kim teslim edecek, kim teslim alacak; Türkiye sınırında kim teslim edecek, kim teslim alacak; hangi yoldan gidecek; hangi tıra, tekneye binecek... Yerel figüranları var, ama bütün çatıyı gören bir organize yapı da mevcut. (Taner Kılıç, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı) Yolcuların profili, izlenen yollar ve bu yolların oluşturduğu riskler göçmen kaçakçılığının örgütsel bazdaki organizasyonunun belirleyicileri arasında. Tüm bunların yanında fiyatlara göre değişiklik gösteren yolculuk imkânlarının, yani dolaylı olarak bu sektörde dönen paranın, eylemin ne kadar organize ya da ne kadar ad hoc olacağını belirlemede en temel faktör olduğunu eklemek gerek. yürütülürken bugün sektör içinde Türkler görüyoruz. Mesela Afganistan daki göçmen kaçakçısı Türkiye dekiyle, Türkiye deki örneğin kara yoluyla gidilecekse ilk giriş noktası olan Bulgaristan dakiyle sonrasında da Makedonya, Macaristan, Avusturya, Fransa ve Almanya da ilgili kişilerle bağlantılı. Bu tamamen dönen parayla ilgili bir şey. Parası olan göçmen bu tür kişileri ve yolları tercih ediyor. 10-15 bin euroya kadar çıkıyor gerekli ödemeler. Şu durumda işin içine büyük çaplı ve uluslararası organizasyonlar giriyor. (Şefik Dinç, Habertürk Gazetesi Muhabiri/Editörü) Şefik Dinç in altını çizdiği gibi göçmenler tarafından ödenen para yolculuk için seçilecek güzergâh, bu yolda kullanılacak araç ve kaçak olarak gidilecek ülkenin belirlenmesinde etkili oluyor. Bu işin organizasyonunun dönen para ile ne kadar ilişkili olduğuna 22 Asylum s Dark Side: The Deadly Business of Human Smuggling, Spiegel International spiegel.de/international/europe/refugee-smuggling-a-big-business-in-the-balkans-a-1051461.html
en iyi örnekse Habertürk muhabiri Şefik Dinç in, kendini bir Suriyeli olarak tanıtarak, kaçakçılardan sahte pasaport elde etmesi. Para konusunda anlaşmaya varıldıktan sonra Şefik Dinç, 500 euro karşılığında iki gün içinde bir Finlandiya pasaportu alıyor. Bunun gibi sahte pasaport, uçak biletleri ve gerekli diğer belgelerin hazırlandığı kaçakçılık örneklerine VIP metodu 23 deniyor. Gazete haberlerinde böyle örneklere rastlamak çok olası. Yunanistan a ulaşan ve Fransa ya doğru devam etmek isteyen Suriyeli Tareq in sahte Fransız pasaportu ve Slovak kimliği için kaçakçılara 4000 euro ödemesi göçmen kaçakçılığının para sayesinde ne kadar organize olabildiğinin bir diğer göstergesi. 24 Bu kadar gelişmiş bir kaçakçılık daha önceden var mıydı, bilmiyorum doğrusu. Ama türemesine şaşırmamak lazım, büyük bir rant var. Yani orada yakalanan pasaportları sergiliyorlar. Belki binlerce, her ülkenin pasaportu var. Öyle bir program geliştirmişler ki... Hatta gerçek pasaportlar yapıyorlar. Gümrük kapısından geçerken o pasaport hiç yakalanmıyor. (Taner Kılıç, Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı) örgütsel bazdaki organizasyonunun Türkiye deki göçmen kaçakçılarının ulusaşırı organizasyon gücünün giderek arttığını ve son dönemlerde daha fazla sayıda organize ağın Türkiye de iş yaptığını görüyoruz. Kaynak ülkelerden transit ve hedef ülkelere doğru haritayı göz önüne getirdiğimizde her bir ülke ya da bölge için sınırda bir ağ (network) kurulduğu görülüyor. Kabil ya da Halep te bulunan bir kişinin aklında düzensiz göç yollarıyla (kaçak, yasa dışı yollarla) Avrupa ya gitmek varsa Kabil deyken, Halep teyken kaçakçıyla irtibata geçiyor ve kiminle, nerede, ne zaman buluşacağının programını biliyor. Bu derece sistematik ve organize çalışan bir yapı aslında. (Polat Kızıldağ, Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD-ASAM) Kentli Mültecileri Koruma Programı Koordinatörü) 25 Bu sebeple, aynı veya farklı ağlar üzerinden ve değişik ülkelerden bu işe dâhil olan çeşitli kişiler bulunuyor. Bu ağlar ve operasyonel mekanizmalar, çok gelişmiş yapılara sahip olabildiği gibi yukarıda belirtildiği türden daha esnek ve küçük yapılanmalar içinde de gelişebiliyor. Dolayısıyla Türkiye de göçmen kaçakçılığını, hem ciddi bir biçimde organize olabilen hem de esnek bir yapıyla hareket eden operasyonlar olarak algılamakta yarar var. Uluslararası Göç Örgütü nde kıdemli proje uzmanı ve göçmen kaçakçılığıyla mücadele irtibat görevlisi olan Meltem Hamit in altını çizdiği gibi, göçmenler hep aynı ağı kullanarak hareket etmiyorlar. Kendi ülkelerinden çıkarken bir ağın içinde yer alıp sonrasında bir başkasına geçebiliyorlar. Bu sebeple bu işin hem organize hem de kendiliğinden gelişen bir yapısının olduğunu söylemek mümkün. 23 The Independent 24 Sami Aboudi, For one Syrian migrant, a hefty price buys a 5 star journey to Europe, Reuters, 07 Eylül 2015, http://
Özellikle Türkiye deki mevcut duruma bakıldığında, kaçakçıların bu işi çok riskli bulmadığını söylemek yerinde olur. Uluslararası Af Örgütü Türkiye Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı Taner Kılıç ın belirttiği gibi, yakın dönemde Türkiye, kaçakçılara verilen cezaları arttırmış olsa da istenen sonuçlara ulaşamadı. Bu düzenlemelerle istenen sonuçların elde edilememesinin sebebi, arttırıma rağmen cezaların kaçakçılar için herhangi bir caydırıcılık oluşturmaması. Örneğin; göçmen kaçakçılığının bir göçmen tarafından yapılması durumunda (ki öyle bir durumda kimin kaçakçı kimin kaçırılan olduğunun tespiti neredeyse imkânsız), önceden bir sabıka kaydı yoksa kaçakçılık yapan göçmen kişi hiç ceza almıyor; yalnızca gözaltına alınıp serbest bırakılıyor. Kaçakçılar da genellikle göçmenlerle botlara binmediklerinden ya da bir yerde bottan indiklerinden çoğunlukla yakalanma riskiyle karşılaşmıyorlar. Son dönemlerde Türkiye den ayrılan teknelerin gün ışığında bile hareket ettiği gözlemleniyor. 26 Bu aslında yerel yapılara entegre olmuş göçmen kaçakçılarının kendilerini çok da fazla risk altında hissetmeden hareket ettiklerinin bir başka göstergesi. Örneğin bir gazetede şöyle bir haber görmek mümkün: İstanbul un Fatih mahallesinde, sahte pasaport ve kimlik düzenleyen bir Suriyeli yakalanıyor. Kaçakçılıkla mücadele eden polis memurları, operasyonda farklı ülkelere ait 60 pasaport ve 151 adet kimlikle beraber İtalya ya ait 26 adet oturma belgesi ele geçiriyor. Yakalanan kişinin Photoshop kullanarak bu belgeleri hazırladığı anlaşılıyor. Fakat buna rağmen gözaltına alınan kişi sonrasında başsavcılıktan gelen bir emirle serbest bırakılıyor. 25 Yani göçmen kaçakçılığının az riskli bir iş olarak görülmesinin aslında sadece yerel yapılara entegrasyonundan ve hukuki cezaların yetersizliğinden değil; bir taraftan da Türkiye deki hukuk sisteminin hızla değişen bu sektöre aynı hızda tepki verememesinden kaynaklandığını söylemek yanlış olmaz. Öte taraftan göçmen kaçakçılığı birçok kişi tarafından kolay para işi olarak algılanıyor. Son yapılan araştırmalar kaçakçıların yaptıkları işi genellikle suç olarak görmediğini ortaya koyuyor. 26 Çoğu, kısa sürede çabuk para kazanıp bu işten çıkıyor. Organize gruplar, acil paraya ihtiyacı olan kişilerle çalıştıklarından kolluk kuvvetleri için en ciddi engeli de bu kolay para fikri oluşturuyor. Evlilik harcamalarından borçlarını ödemeye çalışan kişilere kadar farklı sebeplerden paraya ihtiyaç duyan kişilerin bu işe dâhil olduğu görülüyor. Bu sebeple organizatörlerin işe alım süreçleri duruma göre değişkenlik gösterebiliyor. Kolluk kuvvetlerinin sektöre geçici olarak dâhil olan kişileri tespit etmekte hayli güçlük çekmeleri de bu yüzden. Bir suç olarak algılamanın ötesinde, kaçakçılar ve birçok göçmen bu işin hizmet vermek amacıyla yapıldığını düşünüyor. 27 Göçmen kaçakçılarına artan talep, piyasanın kârlılık oranlarını da önemli miktarda etkiliyor. En küçük şişme botlarla Türkiye kıyılarından Yunan adalarına geçişin maliyeti 1.000-2.000 euro arasında değişiyor. Aynı deniz yolunda, hız teknesiyle seyahatin mali- 25 Suriyeli den 15 bin dolara pasaport, CNN Türk bin-dolara-pasaport 26 Tülin Günşen İçli, Hanifi Sever, Muhammed Sever. A survey study on the profile of human smugglers in Turkey. Advances in Applied Sociology, sayı 5, 2015, s. 1-12. 27 Tülin Günşen İçli, Hanifi Sever, Muhammed Sever. A survey study on the profile of human smugglers in Turkey. Advances in Applied Sociology, sayı 5, 2015, s. 1-12.
yeti 1.500-2.000 euro ya kadar çıkabiliyor. Daha yüksek bütçeye sahip olanlar için aynı rotayı daha az riskle aşan lüks botlar tutuluyor ve 3.500-4.000 euro civarında ödemeyle Yunanistan a geçilebiliyor. Yaklaşık 400 kişi alan büyük kargo gemileriyle yapılan seyahatlerde ise kişi başı ücret 3.500-7.000 euro arasında değişiklik gösteriyor. Fiyatlar böylesine yükselince bu işi yapanların kazancı da aynı oranda artıyor. Ödemeler ve bu yola başvuran kişiler de düşünüldüğünde bu işte ağa olarak nitelendirilen patronların aylık kazancının 50.000-100.000 euro arasında değiştiği tahmin ediliyor. CNN Türk te yayımlanan Ölüm Denizi: Ege isimli belgeselde ise çok daha astronomik rakamlar göze çarpıyor; iddiaya göre bir kaçakçı günde 150 bin Türk Lirası (45.000 euro) kazanıyor; masraflar çıkarıldığında ise kaçakçıya 120 bin Türk Lirası (36.000 euro) kalıyor. Rakamların bu derece yüksek olması bu işe dâhil olmak isteyen göçmenler için çok büyük bir motivasyon oluşturuyor. Deniz Yoluyla Ulaşımlarda Geçerli Fiyatlar Kullanılan Araç Ödenen Miktar (euro) Şişme Botlar 1.000-2.000 Hız Teknesi 1.500-2.000 Lüks Botlar 3.500-4.000 Kargo Gemileri 3.500-7.000 Deniz yoluyla geçişlerden farklı olarak kara yoluyla yapılan transferlerde farklı bir piyasa mevcut. Örneğin; Türkiye-Bulgaristan sınırından geçişlerde, ticari araçlarla kara yolundan yapılan yolculuklar için kişi başı yaklaşık 450 euro ödeniyor. 28 Kara yoluyla Türkiye den Yunanistan a geçmek için de yaklaşık 2.200 euro isteniyor. Yunanistan a ulaşan göçmenler Almanya ya doğru yolculuklarına devam etmek istedikleri takdirde ise 3.500 euro civarında para ödemek durumunda kalıyorlar. Eğer kara yolunu tercih etmiyorlarsa, Frankfurt a uçmak için bilet ve sahte belgelere erişimin bedeli 13 bin euroyu buluyor. International Business Times UK den Arij Limam, irtibata geçtiği kaçakçıdan Türkiye den İngiltere ye gidişlerin 14 bin euro olduğunu öğreniyor. 29 27 Özellikle Türkiye de talebin çok yüksek olması sektörde büyük bir rekabet yaratıyor. Göçmen kaçakçıları tıpkı diğer sektörlerde olduğu gibi farklı hizmet alıcıları için çalışıyor. Bu sebeple fiyatlar ve hizmetler farklı ağlarda değişiklik gösterebiliyor. Rekabet ortamı farklı pazarlama stratejileri de yaratıyor: Bunlar kışın fiyatları düşürmekten çocuklara indirim yapmaya, yanında başka bir müşteri getiren yolcunun fiyatını düşürmekten bebekleri bedava almaya kadar çeşitli stratejiler olabiliyor. Mesela yaz aylarında Türkiye-Yunanistan arasında yapılan bir bot seyahati yaklaşık 1.200 euro iken, kışın fiyatlar 800-900 euroya kadar düşüyor. Bu stratejiler hem yolcuların profilinin hem de kullanılan araçların farklılaşmasına neden oluyor. Özellikle kışın daha yoksul göçmenlerin, daha küçük botlarla ve botların alabileceğinden fazla kişiyle yola çıktığı görülüyor. 28 Mohammed al-khatieb, Perilous journey for Syrians fleeing to Turkey, Al-Monitor al-monitor.com/pulse/originals/2015/08/syria-turkey-border-crossing-smuggling.html 29 back for voyage to Europe, International Business Times migrants-facebook-smugglers-offer-under-3s-go-free-tripadvisor-style-feedback-1498232