i HEMŞİRELİKTE Öğretim Öğrenme ve Eğitim 2. Baskı Yazar Nazlı HACIALİOĞLU Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Nobel Tıp Kitabevleri
2013 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. HEMŞİRELİKTE Öğretim Öğrenme ve Eğitim Yazar: Yrd. Doç. Dr. Nazlı HACIALİOĞLU 1. Baskı: 2011 2. Baskı: 2013 ISBN: 978-975-420-966-2 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb. leri kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti ne aittir. Düzenleme: Kapak: Baskı /Cilt: Nobel Tıp Kitabevleri - Özkan Kaya Özkan Kaya Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL NOBEL TIP KİTABEVLERİ LTD. ŞTİ. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa-İstanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAŞA Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Karşısı Park içi Cerrahpaşa-İstanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY Rıhtım Cad. Derya İş Merkezi No: 7 Kadıköy-İstanbul Tel: (0216) 336 60 08 ANKARA Sağlık Sokak No:17/C Çankaya (Sıhhiye) Tel: (0312) 434 10 87 ANTALYA Meltem Mahallesi Dumlupınar Bulvarı Başkent Sit. B Blok. No: 4 Meltem-Antalya Tel: (0242) 238 15 55 BURSA Sakarya Mah. Bahriye Üçok Cad. Menekşe Sok. No: 21/18 Görükle, Nilüfer-Bursa Tel: (0224) 224 60 21 ELAZIĞ Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 Mayıs Bulvarı 16/6 Tel: (0362) 435 08 03
iii ÖNSÖZ Bilgi birikimi ve deneyimlerini eser vererek diğer insanlarla paylaşmak bilim insanlarının temel görevlerindendir. Tüm insanlığın ortak paydası olan eğitim ve bunun alt başlığı olan sağlık eğitimi alanında, değişen ve gelişen günümüz koşullarına uygun eserler üretmek eğitime önemli katkılar sağlayacaktır. Eğitimle ilgili konuları ayrıntılı bir şekilde işleyen ve akıcı bir dil kullanılarak yazılmış olan bu eseri, yapılan her türlü eğitimi daha etkili ve daha yararlı kılma noktasında eğitimcilere yol gösterecek ve konusu eğitim olan her alanda başvuru kaynağı olarak kullanılabilecek bir eser olarak görüyorum. Özellikle sağlık insan gücünün yetiştirilmesi aşamasında kullanıldığında önemli katkılar sağlayacağını düşünüyorum. Akademik çalışmalarını, kişiliğini ve her konudaki titizliğini yakından izlediğim değerli meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Nazlı HACIALİOĞLU nu bu özenli çalışması için yürekten kutluyor ve başarılarının devamını diliyorum. ERZURUM-2013 Prof. Dr. Türkan PASİNLİOĞLU iii
ÖNSÖZ Eğitim uygulamaları ile yüz yüze olan meslek üyeleri, statüleri ne olursa olsun eğitimin temellerini kavramak, içinde bulundukları sistemi ve süreçleri yorumlayarak harekete geçmek, değişmek ve değiştirmek sorumluluğunu üstlenmişlerdir. Hemşirelik açısından ele alındığında eğitim; hemşireliğin özünde yer alan temel rollerinden biridir. Bu noktalardan hareket edilerek bu kitap; hemşire adaylarına, akademisyen hemşirelere ve klinik hemşirelerine verdikleri eğitim etkinliklerinde rehber olması amacıyla yazılmıştır. v Kitabın içeriğinde genel olarak; sağlık hizmetlerinde hemşirenin eğitimci rolü, eğitimle ilgili temel kavramlar, öğrenme alanları ve öğrenme kuramları, öğrenmeyi etkileyen faktörler, yetişkin eğitimi, sağlık eğitimi, hizmet içi eğitim ve etkili sunum teknikleri incelenmiştir. Konular işlenirken; bilgilerin kuramsal çerçevede kalmamasına, hemşirelik temel eğitimi ve uygulama alanları ile olan bağlantısına özen gösterilmiştir. Kitabın 2. Baskısına, daha önceki baskıda eksiklik olarak görülen ve sizlerin ihtiyacını karşılayacağı düşünülen Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme bölümü eklenmiştir. Bu bölümde; eğitimde ölçme ve değerlendirmenin önemi, ölçme ve değerlendirme yapılırken ortaya çıkabilecek hatalar ve bu hataları engellemek için alınacak önlemler vurgulanmıştır. Bu kitap eğitimle ilgili pek çok kaynaktan yararlanılarak, sınıf içi ders kitabı, sağlık kuruluşlarında uygulamaya yönelik olarak hazırlanmıştır. Kitabın 2. Baskısında eleştiri ve önerileri ile desteğini esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Türkan PASİNLİOĞLU na ve her zaman yanımda olarak beni motive eden aileme teşekkür ederim. Kitabın basımını üstlenen ve çalışmalarını titizlikle yürüten Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. ve ekibine teşekkür ederim. Saygıdeğer hocalarım, değerli meslektaşlarım ve sevgili öğrenciler; kitapla ilgili görüş ve önerileriniz ileride yayınlanacak yeni baskılara önemli katkılar sağlayacaktır. Bu nedenle kitapla ilgili eleştiri, öneri ve desteklerinizi alabilmek umudundayım. Öğrenmek ve öğretmek isteyen herkese yararlı olması dileklerimle Yrd. Doç. Dr. Nazlı HACIALİOĞLU v
İÇİNDEKİLER vii Bölüm 1: Sağlık Hizmetlerinde Hemşirenin Eğitimci Rolü...1 Bölüm 2: Eğitim ve Öğretimle İlgili Temel Kavramlar...7 Bölüm 3: Öğrenme Alanları...13 Bölüm 4: Öğrenme Kuramları...17 Bölüm 5: Eğitim ve Öğretimde Çoklu Zeka Kuramı...21 Bölüm 6: Eğitimde Pedagojik ve Andragojik Yaklaşım...29 Bölüm 7: Yetişkin Eğitimi...33 Bölüm 8: Eğitimde Program Geliştirme...39 Bölüm 9: Eğitimde İletişim Tekniklerini Kullanma...53 Bölüm 10: Öğrenmeyi Etkileyen Temel Faktörler...63 Bölüm 11: Öğrenme İçin Uygun Ortam Oluşturma...75 Bölüm 12: Eğitimde Kullanılan Araç-Gereçler ve Önemi...83 Bölüm 13: Sağlık Eğitimi...91 Bölüm 14: Hizmet İçi Eğitim...103 Bölüm 15: Etkili Sunum Tekniklerini Kullanma...111 Bölüm 16: Eğitim ve Öğretimde Etik...127 Bölüm 17: Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme...137 Öğret Ona...171 Kaynaklar...173 vii
Bölüm 1 SAĞLIK HİZMETLERİNDE HEMŞİRENİN EĞİTİMCİ ROLÜ 1 HEDEFLER Sağlık hizmetlerinde hemşirenin eğitimci rolünü açıklayabilme Sağlık eğitimi standartlarını özelliklerini ve önemini açıklayabilme Sağlıklı ya da hasta birey, aile ve toplumun sağlık sorunlarına yönelik olan hemşirelik, Florence Nightingale den günümüze toplumun sağlığını geliştirme ve sürdürme görevini üstlenmiştir. Bu görev ve günümüzde yaşanan değişimlerin zorunlu kıldığı sağlık hizmetlerindeki reformlar, hemşirelerin etkin birer eğitimci olmalarını gerekli kılmış ve hemşirelerin temel rolleri arasında eğitimci rolünün öne çıkmasına neden olmuştur. Tüm ülkelerde eğitim düzeyi yükselmekte, sağlık sorunları, yaşam biçimi ve çevre arasındaki bağlantıyı vurgulayan yayınlar toplumun her kesimine ulaşmakta, sonuçta kendi sağlıklarıyla ilgilenen ve sağlıksız alışkanlıklarını değiştirmek isteyen insanların sayısı giderek artmaktadır. Toplumun bilinçlenmesi; onların sağlık hizmetlerinden beklentilerini değiştirmiş, gelişmiş ülkelerde sağlık eğitimi hasta hakları arasında yer almış ve bu durum hemşireleri sağlığı geliştirmeye yönelik çok boyutlu görevlerle yüz yüze getirmiştir. Bu nedenle; hemşireler giderek çeşitlenen hizmet alanlarında sağlığın nasıl korunup geliştirileceği hakkında toplumun her kesimine gerekli eğitimi vermek durumuna gelmiştir. Konu hasta eğitimi açısından ele alındığında; hasta kadar hasta yakınlarının da eğitilmesi gerektiği kabul edilmiştir. Yakın zamana kadar tedavinin doğru bir şekilde uygulanmasına odaklanan hasta eğitimi, günümüzde öncelikle hasta ve yakınlarının bakım hakkında doğru karar vermelerini ve sorumluluk almalarını amaçlamaktadır. Bunu gerçekleştirmenin yolu ise onların gerekli bilgi, tutum ve davranışları kazanmalarından geçmektedir. 1
2 Hemşirelikte Öğretim Öğrenme ve Eğitim Teknolojik gelişmeler ve bilimsel bilgi birikiminin hızla artması sağlık hizmetlerini etkileyen önemli faktörlerdir. Günümüzde tanı, tedavi ve bakım yöntemleri yenilenerek artmakta, yüksek teknolojinin kullanımı, hemşirelerin güncel bilgiyi ve teknik becerileri öğrenmelerini gerekli kılmaktadır. Yeniliklerin gerektirdiği değişimler, ileri teknoloji kullanımı, bakımın kalitesini artırma çabaları sağlık hizmetlerinin maliyetini yükseltmekte; bu durum hastaların hastanede yatış süresini kısaltmayı amaçlayan yaklaşımları beraberinde getirmektedir. Ayrıca gerekli düzenlemeler ve destek hizmetlerinin sağlanması halinde, hastaların kendi ev ortamlarında daha çabuk iyileştikleri ve daha kaliteli bir yaşam sürdükleri açıklanmaktadır. Bu nedenle; taburcu olan hastanın yeniden hastaneye yatmasını önlemek için hemşirelerin hasta ve yakınlarını evde verilecek bakıma hazırlayarak eğitmeleri zorunlu hale gelmiştir. Kısaca özetlenen bu değişimler kadar hemşirelik; meslekleşme süreci ve kendi dinamiklerinden kaynaklanan gelişmelerle de etkileşim içindedir. Hemşirelik bunlara uyum sağlamanın yanı sıra çağdaş yaklaşımlar ve her ülkenin kendine özgü koşullarını yeniden yorumlamakta, yeniden yapılanarak köklü değişimleri gerçekleştirme mücadelesi vermektedir. Bu mücadele içinde toplum sağlığının geliştirilmesi, sürdürülmesi, hastalık halinde sağlığın yeniden kazanılması hemşireliğin temel amaçları arasında yer almaktadır. Bu amaç, hemşirelerin gerçek birer sağlık eğitimcisi olmalarını gerekli kılmaktadır. Sağlık Hizmetlerinde Hemşirenin Eğitimci Rolü ve İlgili Standartlar Geçmişte hemşirelik bakımı; hastalıkların tedavisine yönelik rolleri içermesine karşın günümüzde hastalıklardan koruyacak ve sağlığı geliştirecek; danışmanlık ve eğitimcilik gibi sosyal rollerde yoğunlaşmaktadır. Hemşirenin, meslek adaylarına ve meslek mensuplarına, sağlıklı ya da hasta bireylere, aileye ve topluma sağlık ve hastalıkla ilgili eğitim verme rolü vardır. Hemşireler meslek adaylarına standardize ve örgün eğitimle mesleğe özgü bilgi verirken, meslek mensuplarına bilgi yenileme yeni bilgi edinme anlayışı ile davranış değişikliği yapma amacını güder. Birey-aile ve toplumu eğitmede amaç; sağlığı koruyacak, geliştirecek, hastalık halinde iyileşmeyi ve yeni durumuna uyumu sağlayacak bilgileri planlı bir şekilde vererek gereksinimlere yönelik olumlu davranış kazandırmaktır. Hemşireler, sağlık hizmeti veren kuruluşlarda bireyi tüm boyutları (biyolojik-psikolojiksosyal) ve çevresi ile birlikte ele alan, sağlıklı ya da hasta bireylerle sürekli etkileşim içinde olan meslek grubudur. Bu nedenle hemşireler; sağlık eğitimiyle ilgili etkinliklerde önemli bir role sahiptir. Bu doğrultuda hemşirelerin sağlık eğitimiyle ilgili etkinlikleri üç grup altında incelenebilir.
Sağlık Hizmetlerinde Hemşirenin Eğitimci Rolü 3 1. Primer Bakım (sağlığın geliştirilmesi ve hastalıklardan koruma) Hemşirelerin primer bakıma yönelik etkinlikleri; birey, aile ve toplumun sağlık düzeyini geliştirmeyi, sürdürmeyi ve potansiyel tehlikelerden korumayı amaçlar. Geleceğe yönelik olan primer bakım; eğitim yolu ile bireyin sağlığa ilişkin temel bilgileri kazanmasını, riskleri öğrenip sağlığı olumsuz etkileyecek ortam ve davranışlardan uzak durmasını ve yaşamını kaliteli yapacak davranışları benimsemesini hedefler. Primer bakımla ilgili eğitim programlarına örnek olarak: Bağışıklama ve hijyen Sigara ve alkol kullanımı gibi risk faktörleri Yaşamın farklı dönemlerinde beslenme Prenatal ve postnatal dönemlerde bakım İlk yardım ve risk yönetimi Güvenli çevrenin sağlanması ve sağlık taramaları Yeterli egzersiz ve dinlenme Psikososyal sorunlar ve stresle başa çıkma Hastalıklardan korunma gibi konular sıralanabilir. 2. Sekonder Bakım (sağlığı yeniden kazanma) Hemşirelerin sekonder bakıma yönelik eğitim etkinlikleri; hasta bireyi hastalığın komplikasyonlarından ve hastalığa eklenebilecek diğer sağlık sorunlarından korumayı amaçlar. Aynı zamanda bireyin kendi potansiyelini kullanarak sağlığına en kısa sürede ulaşmasını sağlar. Hastalık durumunda yapılacak eğitim; tanı ve tedavi planını uygulama, güvenliği sürdürme ve taburcu olduktan sonra etkin bakım için gereklidir. Kronik hastalığı olan bireyin hasta eğitiminden kazanımı; hastalığının sınırları içinde fonksiyonlarını en üst düzeyde sürdürmesi, yaşamına anlam ve nitelik katmasıdır. 3. Tersiyer Bakım (rehabilitasyon) Hemşirelerin tersiyer bakıma yönelik eğitim etkinlikleri; hastalığa bağlı defektlerin ve yetersizliklerin oluşturduğu veya oluşturabileceği etkilerin en alt düzeyde kalmasını ve bireyin fonksiyonlarını mümkün olan en üst düzeyde sürdürmesini amaçlar. Bu amaçla verilen evde bakım ve rehabilitasyona yönelik eğitim etkinlikleri, destekleyici kişi ve kuruluşlarla işbirliğini gerektirir. Yapılan açıklamalardan anlaşıldığı gibi hemşireler, sağlık eğitimi yoluyla sağlıklı toplumun oluşmasında anahtar konumdadır. Bu konumun gerektirdiği sorumluluklar ve çağdaş hemşirelik felsefesi, hemşirelerin eğitimle ilgili etkinliklerini bilimsel yaklaşımla yerine getirmelerini ve bu konuda eğitilmelerini gerektirmektedir. Hemşirenin bir eğitimci olarak etkinliği, onun yalnızca öğretme yeteneğine sahip olmasına değil, aynı zamanda kendini donanımlı hissetmesine de bağlıdır. Hemşire, bakımdaki temel uygulamalar kadar eğitimle ilgili gereken bilgi, beceri, tutum ve davranışları da kazanmış olmalıdır.
4 Hemşirelikte Öğretim Öğrenme ve Eğitim Eğitim Standartları Sağlıkla ilgili eğitim etkinlikleri karmaşık bir yapıdadır. Bu nedenle; sağlık eğitimi ile ilgili etkinliklerde disiplinler ve kuruluşlar arası işbirliği, yasal destek ve düzenlemeler hem önemli hem de gereklidir. Bu gereklilik, gelişmiş ülkelerde bireyin sağlık ya da hastalığa yönelik eğitim alma hakkını gündeme getirmiş ve sağlık hizmeti veren kuruluşların sağlık bakımı kapsamında eğitim hizmetlerinin sorumluluğunu üstlenmelerini ve ilgili standartların geliştirilmesini zorunlu kılmıştır. Bunun amacı; sağlık hizmeti alan sağlıklı ya da hasta birey, aile ve toplumun eğitim yoluyla sağlıklarını güvence altına almaktır. Standartlar, hemşirelerin sağlık eğitimini sistematik ve nitelikli bir şekilde gerçekleştirmesini destekleyen düzenlemeler olarak da önem taşımaktadır. Sağlık kuruluşlarının eğitim hizmetlerinde dikkate alması gereken standartlar aşağıda özetlenmiştir. Sağlık kuruluşları, sağlık hizmeti alan bireye veya aileye gerekli bilgi, beceri ve davranışları kazandıracak eğitimi, sağlık bakım girişimi olarak verir. Sağlık kuruluşları, eğitimi planlar, eğitim etkinliklerini ve kaynaklarını destekleyen koşulları sağlar. Sağlık kuruluşları, sağlık hizmeti alan bireyin ya da ailenin eğitim sürecini, bakım planı doğrultusunda ve disiplinler arası işbirliği içinde gerçekleştirir. Sağlık kuruluşları, sağlık hizmeti alan birey ya da aileye eğitimi, belirlenmiş olan eğitim gereksinimlerine, öğrenme kapasitesine, öğrenmeye hazır bulunuşluk düzeyine uygun olarak verir. Sağlık kuruluşları, taburcu olacak bireye ya da aileye bakımın devamlılığını sağlamak için gerekli olan eğitimi verir. Aynı kuruluşun hasta ve aile eğitimine yönelik standartları aşağıda özetlenmiştir. Sağlık kuruluşları, hasta ve ailesine, iyileşmeye ve fonksiyonları geliştirmeye yönelik gerekli bilgi ve beceriyi kazandırır. Sağlık kuruluşları, hasta ve ailesinin eğitim sürecinin her aşamasına katılmasını destekler. Sağlık kuruluşları, eğitim programını, öğrenme gereksinimi, yeterliliği ve istekleri dikkate alarak öğretme-öğrenme süreci doğrultusunda düzenler. Sağlık kuruluşları, hasta ve ailesini ilaçların, yardımcı araç-gereçlerin etkin ve güvenli şekilde kullanılması hakkında eğitir. Sağlık kuruluşları, hasta ve ailesine hastalığa uygun beslenmesi, diyeti, ilaç-besin etkileşimi hakkında danışmanlık yapar. Sağlık kuruluşları, bakımın sürekliliğini sağlamak için, hasta ve ailesine taburcu olmadan önce ilgili kuruluşlar hakkında gerekli bilgiyi ve yazılı kaynakları temin eder.
Sağlık Hizmetlerinde Hemşirenin Eğitimci Rolü 5 Hemşirenin temel rolleri arasında eğitimin yer alması özellikle ABD ve İngiltere gibi gelişmiş batı ülkelerinde ilgili standartların hazırlanmasına neden olmuştur. Aşağıda hemşirelere yol göstermesi amacıyla hazırlanmış olan eğitim standartları kurum, eğitim süreci ve ürün açısından ana hatlarıyla özetlenmiştir. Kurumla ilgili standartlar Bu gruptaki standartlar, kurumun eğitimle ilgili organizasyonuna ve planlamaya yönelik; insan, araç ve gereç gibi kaynakları ve yönetimi kapsar. Buna göre; Kurumun felsefesi, amaç ve hedeflerinde birey ya da ailenin eğitimi yer alır. Kurumda, birey ya da ailenin eğitimi, hemşirelik uygulama alanlarının tümünde bakımla bütünleşmiş olarak yer alır. Kurumun hemşirelik bölümü veya müdürlüğü, birey ya da ailenin eğitim planına etkin olarak katılır ve sorumluluk üstlenir. Hemşirelik bölümü veya sorumlu hemşire, birey ya da ailenin eğitimini kolaylaştırır, destekler ve işbirliğine girer. Eğitim süreci ile ilgili standartlar Eğitim süreci, hemşirelik süreci ile aynı aşamalardan oluşur. Eğitim sürecinin odak noktası sağlıklı ya da hasta bireydir. Eğitim gereksinimleri, hemşire tarafından bireylerle işbirliği içinde belirlenir. Eğitim süreci hemşire tarafından planlanır ve eğitim ilkelerine göre uygulanır. Eğitim sürecinin dokümantasyonu; iletişimi ve bilgilerin kayıtlara geçmesini sağlar ve aynı zamanda sağlık çalışanlarına kaynak oluşturur. Sonuca/ürüne yönelik standartlar Eğitim sürecinin sonuçlarının ölçülmesi ve değerlendirilmesine ait kriterlerdir. Eğitim sürecini hemşire değerlendirir. Eğitim sürecinin değerlendirilmesine bireylerin katılımı sağlanır. Ülkemizde hasta ve ailesinin eğitim alma hakkına ait düzenlemeler Hasta Hakları Yönetmeliğinde yer almaktadır. Bu yönetmelikte yer alan eğitim ile ilgili önemli maddeler sıralanmıştır. Bu maddeler incelendiğinde; eğitimin temelleneceği standartların yönetmelikte yeterince yer almadığı görülmektedir. Bu eksikliği giderecek, ülke gerçeklerini ve gereksinimlerini yansıtan standartların oluşturulması bir zorunluluktur. Ayrıca, bu standartların yaşama geçirilmesinin ve eğitimin başarıya ulaşmasının büyük ölçüde aynı amacı paylaşan, toplum sağlığının gelişmesinde eğitimin yaşamsal önemine inanan, gerekli donanıma sahip ve sorumlulukların bilincinde olan sağlık bakım profesyonellerinin işbirliğine bağlı olduğu göz ardı edilmemelidir.