İNSAN ANATOMİSİ 7. BASKI Sistematik Temel Bilgiler Klinik Özellikler TUS - Çalışma Soruları ve Yanıtları Seçilmiş Öğretici Resimler Kısa Sözlük Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi NOBEL TIP KİTABEVLERİ
2012 Nobel Tıp Kitabevleri İNSAN ANATOMİSİ 7. Baskı Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM ISBN: 978-975-420-888-7 Bu kitabın, 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince yazarın yazılı izni olmadan bir bölümünden alıntı yapılamaz; fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz; resim, şekil, şema, grafik, vb. ler kopya edilemez. Her hakkı Nobel Tıp Kitabevleri Ltd Şti ne aittir. Düzenleme: Kapak: Baskı /Cilt: Nobel Tıp Kitabevleri-Hande Dalsaldı Çaçur Özkan Kaya Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL NOBEL TIP K TABEVLER LTD. fit. ÇAPA Millet Cad. No:111 Çapa- stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17 CERRAHPAfiA Cerrahpafla T p Fakültesi Karfl s Park içi Cerrahpafla- stanbul Tel: (0212) 586 17 58 KADIKÖY R ht m Cad. Derya fl Merkezi No: 7 Kad köy- stanbul Tel: (0216) 336 60 08 SAMSUN Ulugazi Mah. 19 May s Bulvar 16/6 Tel: (0362) 435 08 03 ELAZI Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/B Tel: (0424) 233 43 43 ANTALYA Meltem Mahallesi, Dumlup nar Bulvar Falez Sit. Toros Apt. No:183/2 Tel: 0 (242) 238 15 55 BURSA Alt parmak Cad. Burç Pasaj, Bursa Tel: (0224) 224 60 21
Bu kitabım, yazım aşamasında kendilerine ait zamanlarını kullanmama izin veren eşim Dr. Naide ve çocuklarım Onur ile Uğur a armağandır.
ÖNSÖZ Tıp Fakülteleri ve sağlıkla ilgili yüksek okullarda eğitimin ilk amacı, eğitilen hekim, hemşire, eczacı ve laborant adaylarına, üzerinde sa natlarını uygulayacakları İNSAN VÜCUDU nu öğretmektir. Bu öğre tim Temel Tıp Bilimleri ile sağlanır. İnsan vücudunun fonksiyonel morfolojisinin öğretisi olan İNSAN ANA- TOMİSİ, temel tıp bilimleri içindeki en önemli ve en kapsamlı derslerden biridir. İnsan anatomisinin öğretiminde, sistemik ve topografik olmak üzere klasik iki yöntem kullanılır. Tıptaki klinik ihtisas dalları ile uyumlu olan sistemik anatomi, anatomi öğretiminde başlangıç dersi niteliğindedir. Bu kitap sistemik yöntemle yazılmıştır. Zamanın çok önemli olduğu günümüzde, öğretim prensipleri de bu na saygılı olarak gelişmektedir. Bu amaçla bütün dünyada, pratik de ğeri olmayan ayrıntıların atıldığı, olabildiğince az ve anlaşılır cümleler le yazılmış, öğretici şekiller-tablolar içeren, çeşitli uyarı-vurgu ve ipuç larının bulunduğu kitaplar ön plana çıkmıştır. Elinizdeki kitap, bu dü şünce ve prensipler doğrultusunda yazılmıştır. İlk örneği, teksir kitap şeklinde 1983 yılında Resimli Temel Anato mi olarak yayımlanan bu kitap, 30 yıllık öğretim deneyimlerimiz ışı ğında sürekli geliştirilmektedir. Her yeni baskısında kitabın tüm met ni, şekilleri, terminolojisi son çıkan kitaplar ve Nomina Anatomica dikkate alınarak gözden geçirilmektedir. Elinizdeki 7. baskı, eski baskı lara göre birçok yenilikler de taşımaktadır. Bu baskıda, konu sonlarına KLİNİK TEMEL BİLGİLER eklenerek morfolojik bilgilerin klinikle bağlantısı sağlanmaya çalışılmıştır. Yeni eklenen 100 şekil, konuların daha kolay öğrenilmesine katkı sağlayacaktır. Kitaptaki temel bilgiler yanında, TUS sorularından da örnekler içeren Çalışmalarınızı Denet leyiniz soruları, çeşitli sınavlar için yol gösterici olacaktır. İnsanın anatomik yapısı ile ilgili mutlaka bilinmesi gereken temel bil gileri içeren bu kitap, son 15 yılda gördüğü ilgi ile önemli bir gereksi nime yanıt verdiğini kanıtlamıştır. Yorgunluklarımın ve birçok özveri nin bir hizmete dönüştüğünü görmek, en büyük mutluluğumdur. Ülke mizin birçok yerindeki öğretim üyesi, hekim ve öğrencilerimizden al dığım övgü ve teşekkürler yanında, kitabın gelişmesine katkı sağlayan yapıcı eleştiriler, bundan sonraki baskılar ve yeni kitaplarım için enerji kaynağım olacaktır. Kitabın 7. baskısındaki katkılarından dolayı başta Nobel Tıp Kitabevleri yöneticilerinden sayın Ersal Bingöl olmak üzere tüm mensuplarına, diz gi ve şekillerin en iyi şekilde ortaya çıkarılmasındaki emekleri nedeniy le Hande Dalsaldı Çaçur a, bilgisayar çıktılarını okuyarak öneriler getiren değerli arkadaşım Prof. Dr. Zeki Yıldız a teşekkürlerimi sunuyorum. Sağlık ve başarı dileklerimle. Ocak 2012 Cerrahpaşa - İstanbul Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM v
ANATOMİ Yİ ÖĞRENMEDE BAŞARILI OLMAK İÇİN Teorik dersleri mutlaka izleyin. Ders süresince kısa notlar tutun (anlatılanları aynen yazmaya çalışmayın). Teorik derse, ilgili konu yu okuyarak gelmeniz öğrenmenizi kolaylaştıracaktır. Pratiklere çalışarak gelin. Pratik süresini iyi değerlendirin ve bil mediklerinizi sorumlu öğretim üyesine mutlaka sorun. Çalışırken, konuyu önce hızlı bir şekilde okuyarak genel bilgi sa hibi olun. Daha sonra ana hatları öğrenin, detaylara adım adım gi rin. Öğretimde, atlas, seçilmiş resimler, sözlük, kemik, anatomik mo deller ve kadavra kullanın. Detaylı ve özet yazılmış iki kitap sahibi olun. Ezberlenmesi gereken kelimeleri listeleyerek Türkçe anlamları ile beraber öğrenin. Kendinize, süreli hedefler seçin. Ortak bilgileri gruplayın (örnek : n.medianus un innerve ettiği kaslar, tub.ischiadicum dan başlayan kaslar, for.jugulare den ge çen oluşumlar, kolun adduktor kasları, aynı uzunluktaki organlar, intraperitoneal organlar vb). En büyük, en küçük, en kısa, en ince vb. ayrıcalıkları öğrenin. Öğrendiklerinizi, vücut üzerinde veya şekiller üzerinde somutlaştırın. Daha sonra da yararlanabileceğiniz özetler çıkarın. Bu özetleri, olanak ölçüsünde teorik derslerden hemen sonraki saatlerde - gün lerde birkaç kitap çerçevesinde yaparsanız daha iyi öğrenirsiniz. Çalıştığınız konudan ben öğretim üyesi olsam şu soruları sorardım düşüncesi ile sorular çıkarın ve yanıtlarını doğru bir şekilde öğrenin. Kendinizi sınamak için konuların sonunda verilen ÇALIŞMA LARINIZI DENETLEYİNİZ sorularını yanıtlayın; başarınızı ölçün. Başarınız düşükse konuyu tekrar çalışın. Arkadaşlarınızla konuları tartışın. Sık tekrar, çok tekrar yapın. Konuşamadığın ve yazamadığın bilgiler senin olamaz. Başarısızlı ğınızı, hafızanızın zayıflığına bağlamayın; anatomiyi öğrenmek için çok çalışmanız gerektiğini unutmayın. Ara sınavlara gereken önemi vererek iyi bir başarı elde edin. Unutmayın ki sene sonu geçme notunuz ara sınavlardan alacağı nız notla çok sıkı bağlantılıdır. Final sınavı için tüm konuları çalışın - konu seçmeyin. vi
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ İnsan Anatomisinin Tanımı...1 Anatomi çeşitleri...1 Anatomi terminolojisi...2 Tasarılı düzlemler ve eksenler...3 Genel Terimler...3 Tıbbi terimlerle ilgili genel bilgiler...4 Sorular 1...7 2. BÖLÜM BİR BÜTÜN OLARAK İNSAN VÜCUDU Atomlar, moleküller, bileşikler...10 Hücreler...10 Dokular...10 Organlar ve sistemler...11 İnsan vücudunun anatomik bölümleri ve bölgeleri...12 İnsan vücudunun boşlukları...14 Vücut zarları...15 Sorular 2...16 3. BÖLÜM HAREKET SİSTEMİ (SYSTEMA LOCOMOTORIUM) İSKELET SİSTEMİ (SYSTEMA SKELETALE) Genel Kemik Bilgisi...17 Kemik çeşitleri...17 Kemik doku...18 Kemiğin fonksiyonları...20 Beslenme ve hormonların kemikler üzerindeki etkileri...20 Kemik oluşumların adlandırılması...21 Vücut kemikleri (tablo)...22 Tipik bir kemiğin anatomik yapısı...23 Kıkırdak doku ve kıkırdak çeşitleri...24 Üsttaraf kemikleri...24 Scapula...24 Clavicula...26 Humerus...26 Radius...28 Ulna...28 Ossa manus...29 vii
viii İÇİNDEKİLER Alttaraf kemikleri...30 Os coxae...30 Os femoris...32 Tibia...33 Fibula...33 Ossa pedis...33 Omurga...34 Tipik bir omurun anatomik yapısı...35 Vertebrae cervicales...37 Vertebrae thoracicae...38 Vertebrae lumbales...38 Os sacrum...39 Pelvis...40 Kadında pelvis çapları...41 Kadın ve erkek pelvisleri arasındaki farklar...41 Kaburgalar Tipik bir kaburganın özellikleri...42 Atipik kaburgalar...42 Sternum...42 Kafatası...43 Neurocranium kemikleri...44 Os frontale...44 Os parietale...45 Os occipitale...45 Os temporale...46 Os sphenoidale...47 Os ethmoidale...48 Splanchnocranium kemikleri...48 Maxilla...48 Os zygomaticus...49 Os lacrimale...49 Os nasale...49 Os palatinum...49 Concha nasalis inferior...49 Mandibula...49 Os hyoideum...50 Bir bütün olarak cranium...51 Calvaria...51 Çocuklarda calvaria...51 Basis cranii...52 Kraniumun dıştan görünüşü...54 Fossa temporalis...54 Fossa infratemporalis...54 Fossa pterygopalatina...54 Orbita...54 Cavitas nasalis et oris...56 Kraniumdaki delikler ve içinden geçen oluşumlar...59 Sorular 3A...61 EKLEM SİSTEMİ (SYSTEMA ARTICULARE) Genel eklem bilgisi...65
İÇİNDEKİLER ix Fibröz eklemler...65 Kartilaginoz eklemler...66 Sinoviyal eklemler...66 Sinoviyal eklemlerin çeşitleri...67 Üsttaraf eklemleri...70 Art. acromioclavicularis et sternoclavicularis...70 Art. humeri...70 Art. cubiti...71 Art. radioulnaris prox. et distalis...71 Art. radiocarpea...71 Artt. manus...71 Alttaraf eklemleri...72 Art. sacroiliaca...72 Symphysis pubica...72 Art. coxae...73 Art. genus...73 Art. talocruralis...75 Artt. pedis...75 Baş - boyun eklemleri...76 Art. temporomandibularis...76 Art. atlantooccipitalis...76 Artt. atlantoaxiales...76 Omurga eklemleri Symphysis intervertebralis...77 Syndesmoses columnae vertebrales...78 Artt. zygapophysiales (faset eklemleri)...78 Bazı eklemlerin hareket olanakları...79 Sorular 3-B...80 KAS SİSTEMİ (SYSTEMA MUSCULARE) Genel bilgeler...83 Baş ve boyun kasları...84 Mm. faciales...84 Mm. masticatorii...88 Gözü hareket ettiren kaslar...90 Dili hareket ettiren kaslar...91 Mm. colli...92 Gövde kasları Mm. dorsi...97 Mm. thoracis...97 Solunum kasları...99 Mm. abdominis...99 Pelvik çıkışı kapatan kaslar... 100 Üsttaraf kasları Omuz kemeri kasları... 102 Mm. brachii... 105 Mm. antebrachii... 105 Mm. manus... 108 Alttaraf kasları Kalça kemeri kasları... 109 Mm. femoris... 110
x İÇİNDEKİLER Mm. cruris... 113 Mm. pedis... 115 Ekstremite kaslarının innervasyonları... 117 Kasların topografik sınıflaması... 119 Kasların fonksiyonel sınıflaması Boyunda ekstansiyon yaptıran kaslar... 122 Truncus fleksiyonunda etkili kaslar... 122 Truncus rotasyonunda etkili kaslar... 122 Omuz kemerinin hareketleri... 122 Omuz ekleminin hareketleri... 123 Dirsek ekleminin hareketleri... 124 Radiokarpal eklemin hareketleri... 125 El parmaklarının hareketleri... 125 Kalça ekleminin hareketleri... 126 Diz ekleminin hareketleri... 127 Ayak bileği ekleminin hareketleri... 128 Diger ayak hareketleri... 128 Solunum kasları... 128 Hareket sisteminin klinik özellikleri... 129 Sorular 3-C... 132 4. BÖLÜM DOLAŞIM SİSTEMİ Kalp... 135 Dış görünüşü... 136 Kalp boşlukları... 137 Kalbe girip - çıkan büyük damarlar... 139 Kalbin yapısı... 139 Kalbi besleyen damarlar... 140 Kalbin impuls üreten - ileten sistemi... 142 Atardamarlar Aorta... 143 - Baş - boyunun arteryel kanlanması... 143 A. carotis externa... 144 A. carotis interna... 146 - Üsttarafın arteryel kanlanması... 147 A. subclavia... 147 A. axillaris... 148 A. brachialis... 148 A. radialis... 149 A. ulnaris... 149 Arcus palmaris superficialis et profundus... 149 - Göğüsün arteryel kanlanması Aorta thoracica... 150 - Karın organları ve karın duvarının arteryel kanlanması Aorta abdominalis... 151 - Pelvis in arteryel kanlanmas... 154 - Alttarafın arteryel kanlanması... 155 A. iliaca externa... 155
İÇİNDEKİLER xi A. femoralis... 155 A. poplitea... 156 A. tibialis arterior et posterior... 156 - Vücuttaki nabız arterleri (Resim)... 156 Toplardamarlar - V.cava superior un oluşumu... 158 - Baş - boyun venleri... 158 V. jugularis externa... 158 V. jugularis interna... 159 V.vertebralis... 159 Sinus durae matris... 159 - Üsttaraf venleri V. subclavia, v. axillaris... 160 V. cephalica, v. basilica... 160 - Göğüs venleri... 160 V. azygos... 161 V. hemiazygos ve v. hemiazygos accessoria... 161 - Karın venleri... 162 V. cava inferior... 162 V. portae hepatis... 162 - Porta - caval anastomozlar (Resim)...163, 164 - Alttaraf venleri... 164 - Vücuttaki yüzeyel venler (Resim)... 165 Lenfatik sistem... 167 Lenf düğümünün yapısı... 168 Bölgesel lenf düğümleri... 168 Üsttaraf ve alttaraf lenf düğümleri (Resim)... 168 Tonsillalar... 171 Dalak... 172 Timus... 172 Dolaşım sisteminin klinik özellikleri... 173 Sorular 4... 177 5. BÖLÜM SİNDİRİM SİSTEMİ Sindirim kanalının duvar yapısı... 179 Ağız... 182 Vestibulum oris... 182 Yanaklar... 182 Cavitas oris propria... 182 Lingua... 182 Dentes... 183 Palatum... 185 Yutak... 186 Yemek borusu... 187 Mide Şekli ve bölümleri... 188 Duvar yapısı... 189 İnce barsaklar Duodenum... 191 Jejunum et ileum... 192
xii İÇİNDEKİLER Kalın barsaklar Caecum... 193 Colon... 193 Rectum ve canalis analis... 194 Sindirim kanalının eklenti organları Tükrük bezleri... 195 Karaciğer... 196 Ekstrahepatik biliar apparatus... 198 Pancreas... 199 Periton... 199 Karın bölgeleri... 200 Sindirim sisteminin klinik özellikleri... 202 Sorular 5... 205 6. BÖLÜM SOLUNUM SİSTEMİ Genel bilgi... 207 Burun (nasus)... 208 Nasus externus... 208 Cavitas nasi... 209 Burun boşluğunun fonksiyonel bölgeleri... 210 Paranazal sinüsler (sinus paranasales)... 210 Yutak (pharynx)... 212 Gırtlak (larynx)... 212 Gırtlak kıkırdakları... 212 Gırtlağın membranları ve bağları... 214 Gırtlağın kasları... 214 Gırtlak boşluğu... 214 Soluk borusu (trachea)... 216 Bronşlar (bronchi)... 216 Solunum organı (pulmo)... 218 Mediastinum... 219 Akciğer ve plevra topografisi... 221 Solunum sisteminin klinik özellikleri... 223 Sorular 6... 227 7. BÖLÜM ÜRİNER SİSTEM Böbrekler (renes)... 229 Böbreğin örtüleri... 229 Böbreğin yapısı... 231 Böbreğin kanlanması... 231 Üreter (üreter)... 232 İdrar torbası (vesica ürinaria)... 233 Üretra (ürethra)... 234 Urethra feminina... 234 Urethra masculina... 234 8. BÖLÜM KADIN ÜREME SİSTEMİ Yumurtalık (ovarium)... 238
İÇİNDEKİLER xiii Tuba uterina... 239 Uterus... 239 Bölümleri... 240 Normal duruşu... 240 Yapısı... 241 Vagina... 241 Dış üreme organları Mons pubis... 243 Labia majora pudendi... 243 Labia minora pudendi... 243 Vestibulum vaginae... 243 Erektil organlar Clitoris... 244 Bulbus vestibuli... 244 Eklenti bezler (gll. vestibulares)... 244 Perineum... 244 Memeler (mammae)... 245 9. BÖLÜM ERKEK ÜREME SİSTEMİ Testis... 247 Epididymis... 248 Ductus deferens... 249 Ductus ejaculatorius... 249 Genital eklenti bezler Vesicula seminalis... 250 Prostata... 251 Glandula bulbourethralis... 252 Meni... 253 Dış üreme organları Penis... 253 Scrotum... 253 Üriner ve Genital sistemlerin klinik özellikleri... 254 Sorular 7, 8, 9... 258 10. BÖLÜM ENDOKRİN SİSTEM Hipofiz bezi Adenohipofiz... 262 Nörohipofiz... 262 Pineal bez... 263 Tiroid bezi... 263 Paratiroid bezler... 264 Böbreküstü bezleri... 265 Endokrin pankreas... 265 Gonadlar Endokrin testis... 266 Endokrin ovarium... 266 Plasenta... 266 Timus... 267
xiv İÇİNDEKİLER Gastrointestinal mukoza, böbrekler, kalp... 267 Endokrin sisteminin klinik özellikleri... 268 Sorular 10... 270 11. BÖLÜM SİNİR SİSTEMİ Sinir sisteminin yapısı... 271 Sinir sisteminin oluşumu... 272 Nöronlar ve sinir liflerinin fonksiyonel tipleri... 273 MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ Omurilik... 275 İç yapısı... 276 Temel yollar... 278 Beyin Cerebrum... 285 Dış yüzleri, lober yapıları... 285 Cerebrum un beyaz dokusu... 288 Bazal çekirdekler... 288 Diencephalon Talamus... 290 Hipotalamus... 290 Subtalamus... 290 Metathalamus... 290 Epitalamus... 290 Beyin sapı Mesencephalon... 290 Pons... 291 Medulla oblongata... 291 Cerebellum... 292 Beyin ventrikülleri... 294 Beyin-omurilik sıvısı... 294 Beyin örtüleri... 295 Beynin kanlanması... 295 PERİFERİK SİNİR SİSTEMİ Genel bilgi... 296 Kranial sinirler... 300 N. olfactorius... 302 N. opticus... 302 N. oculomotorius... 303 N. trochlearis... 303 N. trigeminus... 304 N. abducens... 304 N. facialis... 304 N. vestibulocochlearis... 305 N. glossopharyngeus... 306 N. vagus... 306 N. accessorius... 307 N. hypoglossus... 308 Spinal sinirler - Genel bilgi... 309 - Plex. cervicalis... 310
İÇİNDEKİLER xv - Plex. brachialis... 311 - Plex. lumbalis... 313 - Plex. sacralis... 313 - N. pudendus... 315 OTONOM SİNİR SİSTEMİ - Somatik motor sistem ile visseral motor sistem arasındaki anatomik farklılıklar... 317 - Otonomik fokuslar ve kontrol merkezleri... 319 Mesencephalonda bulunan fokus... 319 Pons ta bulunan fokuslar... 319 Medulla oblongata da bulunan fokuslar... 319 Medulla spinalis te bulunan fokuslar... 320 MSS deki otonom kontrol merkezleri... 321 Otonom sistemin periferik bölümü... 321 Otonom ganglionlar... 322 Reseptörler ve transmitterler... 322 Önemli refleksler ve bağlantıları... 324 Sinir sisteminin klinik özellikleri... 325 Sorular 11... 327 12. BÖLÜM DUYU ORGANLARI Deri ve eklentileri... 332 Deri eklentileri Deri bezleri (gll. sebaceae, gll. sudoriferae)... 333 Kıllar... 333 Tırnaklar... 333 Reseptörler... 335 Koku organı... 336 Tad organı... 336 Görme organı Göz küresi... 338 Göz boşlukları... 338 Gözün yardımcı organları... 339 Kaş... 339 Göz kapakları... 339 Konjunktiva... 339 Gözyaşı sistemi... 339 Ekstraokuler kaslar... 341 İşitme ve denge organı Dış kulak... 342 Orta kulak... 343 İç kulak... 344 Duyu organlarının klinik özellikleri... 346 Sorular 12... 349 13. BÖLÜM İnsan vücudundaki çeşitli delik, kanal yarık ve açıklıktan geçen oluşumlar... 351 Kısa sözlük... 355 Klasik çalışma soruları... 365 KAYNAKLAR... 369 İNDEKS... 373 ÇALIŞMALARINIZI DENETLEYİNİZ TEST SORULARININ YANITLARI... 381
ANATOMİDE SIK KULLANILAN KISALTMALAR A., Aa. arteria, arteriae ant. anterior art. articulatio C. cervical can. canalis cart. cartilago dext. dexter fac. facies fasc. fasciculus for. foramen ggl. ganglion gl. glandula Gr. Grekçe L. lumbal Lat. Latince lig. ligamentum M., m. musculus N., n. nervus N.A. Nomina Anatomica nuc. nucleus plex., pl. plexus post. posterior proc. processus Reg. regio R., r. ramus rec. recessus S. sacral sin. sinister subs. substantia T. thoracal trac., tr. tractus trig. trigonum tun., T. tunica V., Vv. vena, venae xvi
Bölüm 1 GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ İnsan anatomisi (anatomia humana), klasik tanımlamayla insan vücudunun normal şe kil ve yapısını inceleyen temel medikal bir bilim dalıdır. İnsan morfolojisi ve makroskopik anatomi de sıklıkla bu anlamda kullanılan iki adlandırmadır. Diğer tıp bilim dal larının temelini oluşturan ANATOMI nin uğraşı alanı, günümüzde şekil ve yapı ile sı nırlı kalmayıp gelişim, fonksiyon ve klinik özellikleri de kapsar. Anatomi terimi, Grekçe anatemnein (ana = içinden, baştan sona, temnein, tome = ke sip parçalara ayırmak) teriminden orijin alır. Anatomi öğretimindeki kadavra uygulamasını belirten dissectio nun kaynağı olan, Latince dissecare de aynı anlamdadır. Eskiden, ölü anatomisi (nekroanatomi) anlamında kullanılan ve öğretimi sadece kadavra ya dayanan anatomi, günümüzde sınırlarını canlı vücuda ulaştırmıştır (living anatomy, canlı anatomisi). Klinik anatomi, cerrahi anatomi, radyolojik anatomi ve yüzeyel anatomi gibi mo dern anatomi dalları, anatominin canlı vücuda entegrasyonunun en güzel örnekleridir. Başa rılı bir sağlıkçı olmanın en önemli koşullarından biri, iyi bir anatomi bilgisine sahip olmaktır. Alman hekimi Dr. F. Tiedemann, anatominin önemini şu veciz sözleri ile çok güzel vur gulamıştır: Anatomi bilgisinden yoksun doktorlar köstebeğe benzerler. Belirsizlikler içinde - karan lıkta - çalışan elleri ile birçok mezarlar yaratırlar. İnsan vücudunun sağlığını koruma ve hastalıklı vücudu iyileştirme ödevini üstlenmiş tüm sağlık ordusu elemanları, üzerinde sanatlarını uygulayacakları İNSAN VÜCUDU nu en iyi şekilde öğrenmeye mecburdurlar. Canlı vücut en değerli varlıktır ve onun üzerinde eksik bil gi ile san at icra etmek, deneme yapmak mümkün değildir. Ne aradığını bilen ve bulduğu nu anlayan sağlıkçılar ancak köklü anatomi ve bu temel üzerine oturan temel tıp bilgileri ile yetişebileceklerdir. Anatomi Çeşitleri Çok geniş bir bilim dalı olan anatomi, hekimlik dallarındaki ayırımlara paralel olarak çeşitli alt dallara ayrılmıştır. Bu anatomilerin hepsinde ortak temel bilgiler kullanılmasına karşın, bakış açıları ve bil gi gruplamalarında değişiklikler yapılmıştır. a. Makroskopik anatomi: İnsan vücudunun çıplak gözle incelenmesi sonucu ortaya çıkmış bir anatomidir. Bu düzeyde, insan vücudunun bütünü, sistemleri ve sistemleri oluşturan organlar incelenebilir. Makroskopik anatomi için sıklıkla gross anatomi terimi kullanılır. Gross anatomi kapsamında insan vücudu sistemik, topografik ve yüzeyel anatomi yöntemleri ile ele alınır. 1
2 1 GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ b. Mikroskopik anatomi: Çıplak gözle ve büyüteçle görülemeyen hücre ve dokuların mikroskopla incelenmesi ile ortaya çıkmış anatomidir. Mikroskopik anatominin dokuları inceleyen alt dalına histoloji, hücreleri inceleyen alt dalına sitoloji denir. c. Gelişim anatomisi: İnsan ın zigot aşamasından başlayarak ölümüne kadar oluşum, yapı, şekil ve büyüklüğünü konu edinen anatomi olup, embriyoloji, nepioanatomi (normal çocuk anatomisi), adult anatomi (normal yetişkin anatomisi) ve geriatrik anatomi (normal yaşlı anatomisi) gibi alt dalları vardır. d. Sistemik anatomi (anatomia systemica): İnsan vücudunun, organ gruplarına - SİSTEM - göre incelendiği bir anatomi çeşitidir. Sistemik anatomi en çok kullanılan anatomi öğretim yöntemidir. Sistemik anatomi de insan vücudu sekiz sisteme ayrılarak incelenir. Bunlar: (1) Hareket sistemi (5) İdrar ve üreme sistemi (2) Dolaşım sistemi (6) İç salgılı bezler sistemi (3) Sindirim sistemi (7) Sinir sistemi (4) Solunum sistemi (8) Duyu organları e. Topografik anatomi: İnsan vücudunun bölüm ve bölgelere ayrılması sonucu ortaya çıkmış bir anatomi olup, bölgelerdeki oluşumlar, hangi sisteme ait olurlarsa olsunlar kat kat bir düzen için de incelenirler. Klasik anatomi öğretiminde, sistematik anatomiden sonra en çok kullanılan anatomi çeşiti TOPOGRAFİK ANATOMİ dir. Günümüzde, bu baz üzerine kurulmuş klinik anatomi, uygulamalı anatomi ve cerrahi anatomi dalları ortaya çıkmıştır. f. Tıp eğitimi dışında kullanılan anatomi çeşitleri: Tıp eğitimi dışında, ressam ve heykeltraş yetiştiren güzel sanatlarla ilgili yüksek okullarda artistik anatomi, Spor Yüksek Okullarında sportif anatomi okutulur. Bunlar dışında, halkın insan vücudu konusunda bilgilendirilmesini amaçlayan popüler anatomi de tıp eğitimi dışında kullanılan bir anatomidir. ANATOMi TERMiNOLOJiSi Her bilim dalında olduğu gibi anatomi nin de kendine özgü terimleri vardır. Bugün ulus lararası özellik kazanmış olan anatomi terimleri aynı zamanda hekimlik dilinin de teme lini oluşturur. Anatomi terimleri genellikle Latince (Lat.) ve Grekçe (Gr.) kökenlidir. Bazı ülkelerde Latince ve Grekçe kökenli terimler dışında ulusal terimlerin de kullanılmasına karşın, evrensel bir öğreti olan hekimliğin, ilerlemesi ve uluslararası niteliğini koruması için ortak bir dilin kullanılması gereği vardır. Anatomi terimlerinin tamamı NOMINA ANATOMICA (anatomik isimler) başlığını taşıyan kitapçıklarda toplanmıştır. Anatomi terimleri genel ve özel anatomi terimleri olarak iki grupta ele alınırlar. Genel terimler, sistemlerde kullanılan özel terimler için de temel teşkil ederler. NORMAL ANATOMiK DURUŞ, DÜZLEMLER VE EKSENLER İnsan vücudundaki tüm tarifler, geçirilen tasarılı planlar, organ ve oluşumların konum ları ile birbirleriyle olan ilişkileri, ekstremiteler (taraflar) veya bir bölümünün hareket şeklinin belirtilmesi NORMAL ANATOMiK POZiSYONDA (positio anatomica normalis) duran bir ki şiye göre yapılır. Ayakta dik duran, yüzü öne dönük, gözleri ile karşıya bakan, kolları yan larda sarkık - avuç içleri öne bakan, ayakları bitişik bir şekilde duran kişinin pozisyonuna, normal anatomik duruş denir (Şekil 1-1A). Normal anatomik duruştaki bir kişide yapılacak tarif ve ilişki adlandırmalarının, herkes ta rafından aynı anlamda algılanabilmesi için tasarılı üç düzlem ile üç eksen tanımlanmıştır (Şekil 1-1B).
M. YILDIRIM 3 A B Planum frontale Planum sagittale Planum transversum ŞEKİL 1-1. Normal anatomik duruş (A) ve düzlemler (B). TASARILI ANATOMİK DÜZLEMLER (plana) 1. Sagittal düzlemler (plana sagittalia): Vücudun uzun ekseni boyunca, yere dik olarak önden - arkaya (veya arkadan öne) doğru geçirilen düzlemler için kullanılan ortak terimdir. Planum medianum (orta düzlem): Özel bir sagittal plan olup, linea mediana anterior et posterior dan geçerek vücudu sağ - sol iki eşit parçaya böler. Plana paramediana: Planum medianum a paralel geçirilen planlar için kullanılan ortak terimdir. Bir planum paramedianum da vücudu sağ - sol olarak iki parçaya ayırır; fakat yarımlar eşit değildir. 2. Alın düzlemleri (plana frontalia - coronalia): Dik düzlemler olup, sağdan sola, soldan sağa doğru sagittal düzlemlerle dik açı yapacak şekilde geçerler. Herhangi bir alın düzlemi, vücudu ön-arka olarak, eşit olmayan iki parçaya ayırır.
4 1 GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ 3. Enine - yere paralel düzlemler (plana transversalia): Vücudun herhangibir düzeyinden, yere paralel olarak geçirilen düzlemlerdir. Yere paralel bir düzlem vücudu üst ve alt, eşit olmayan iki parçaya ayırır. Organ ve oluşumların konumlarını belirtmek için birçok özel transversal plan tanımlanmıştır. Bunlar Topografik Anatomi derslerinde ele alınacaktır. TASARILI EKSENLER: Yukarıda belirtilen düzlemler yanında, üç tane de eksen (axis) ta nımlanmıştır. Bir hareket esnasında yer değiştirmeyen noktaları birleştiren doğru, eksen olarak adlandırılır. Eksenler eklem hareketlerinin belirtilmesinde sıkça kullanılır. 1. Dikey eksen (axis verticalis): İnsan vücudunda başın tepesinden ayak tabanlarının orta sına kadar, enine düzleme dik geçirilen tasarılı eksendir. 2. Sağ-sol enine eksen (axis transversalis): Vücudun sağından soluna veya solundan sa ğına doğru yere paralel olarak geçirilen eksendir. 3. Ön - arka enine eksen (axis sagittalis): Vücudun önünden arkasına veya arkasından önüne doğru, yere paralel (alın düzlemine dik) geçirilen eksendir. GENEL TERİMLER (Nomina Generalia) Anterior: Ön, önde bulunan anlamındadır. Ventralis de aynı anlamda kullanılır. Posterior: Arka, arkada veya vücudun sırt tarafında bulunan oluşumlar için kullanılan bir te rimdir. Dorsalis le eş anlamlıdır. Superior: Üstte, yukarıda olan anlamındadır. Superior, cranialis terimi ile eş anlamlıdır. Inferior: Alt, aşağı anlamındadır. Caudalis, inferior ile aynı anlamda kullanılır. Medialis: İç tarafta, orta düzleme yakın olan oluşumları belirtmek için kullanılır. Lateralis: Dışta, yanda olan anlamındadır. Vücutta orta düzlemden uzakta olan oluşumları belirtmek için kullanılır. Intermedius: İki oluşum arasında olan anlamındadır. Medianus: Orta hatta bulunan anlamındadır. Apicalis: Tepe ile ilgili anlamındadır. Basalis: Taban ile ilgili anlamındadır. Centralis: Merkeze yakın olan oluşumları belirtmede kullanılan bir terimdir. Peripheralis: Merkezden uzakta, periferide bulunan anlamındadır. Internus: İçerde, içe ait olan anlamındadır. Externus: İnternus la zıt anlamlı bir terim olup, dışa ait, dışta olan anlamındadır. Proximalis: Başlangıç yerine yakın olan anlamındadır; gövdeye yakın olan, bitişik bulunan oluşumlar için kullanılır. Distalis: Gövde den veya başlangıçtan uzakta olan anlamındadır. Verticalis: Dikey, düşey anlamındadır. Horizontalis: Yatay, enine, horizontal anlamındadır. Superficialis: Latince superficialis terimi, yüzeyel anlamındadır. Vücutta deri yüzeyine yakın olan oluşumları belirtmek için kullanılır. Profundus: Vücutta deri yüzeyinden uzakta - derinde bulunan oluşumları belirtmek için kul lanılır. Palmaris: Elin ön yüzüne ait olan. Plantaris: Ayağın tabanına ait olan.
M. YILDIRIM 5 Hareketlerle İlgili Terimler Flexio: Latince flexio = bükme, bükülme anlamındadır. Fleksiyon, sagittal düzlemde vücu dun bölümleri veya eklem kolları arasındaki açının küçülmesini sağlayan harekettir. Extentio: Fleksiyon hareketinin tersi olup, sagittal düzlemde vücudun bölümleri veya eklem kolları arasındaki açının genişletilmesini sağlayan harekettir. Abductio: Frontal düzlemde eklem kolunun orta hattan uzaklaşması hareketidir. Adductio: Frontal düzlemde ekstremitenin veya bir bölümünün orta hatta yaklaştırılması ha reketidir. Rotatio: Latince rotatio = dönme anlamındadır. Rotasyon, vücudun bir bölümünün veya bir kemiğin uzun ekseni etrafında döndürülmesi hareketidir. Pronasyon ve supinasyon, üst ekstremitede ön kolun, radius un ekseninde içe ve dışa döndürme hareketlerini belirtmek için kullanılan özel terimlerdir. Circumductio: Bir ekstremitenin veya bir bölümünün, abductio, adductio, flexio, extentio hareketlerinin kombinasyonu ile oluşturulan dairesel hareketini belirtir (sirkumdüksiyon). Inversio: Ayak tabanının orta düzleme döndürülme hareketidir (inversiyon). Eversio: Ayak tabanının orta düzlemden uzaklaşıp, dışyana doğru bakacak şekilde döndü rülmesi hareketidir (eversiyon). TIBBI TERiMLERLE İLGİLİ GENEL BiLGiLER Çoğunluğu Latince ve Grekçe, bir bölümü de İngilizce, Fransızca ve Almanca olan tıbbi terimlerin herbiri, bir kök ile buna eklenen önek (prefix), sonek (suffix) veya çekim eklerinden oluşur. Bazı kökler aden- bez, glandula. algia- ağrı. angio- damar. arthro- eklem cephal- baş. chole- safra. chondro- kıkırdak. colp- vagina ile ilgili. emia- kan. entero- barsak. esthesia- hissetme, dokunma. gastro- mide. glossa- dil. hemo- kan. hyster- uterus la ilgili. mast- meme. meleno- koyu, pigmentli. nephro- böbrek. ophthalmo- göz. orchi- testis. os-, osteo- kemik. pedi- çocuk. ped-, pes-, podo- ayak. ren- böbrek. rhino- burun. stoma- ağız, açıklık. Bazı sonekler ia: Ör.; anesthesia (duyu kaybı) sis: Ör.; sclerosis (sertleşme) ic, ac: Ör.; pelvic (pelvise ait), cardiac (kalbe ait) - oid: Ör.; ovoid (yumurtaya benzer) Çoğul anlam kazandıran sonekler a: Ör.; Tekil (sing): ganglion, çoğul (plur.): ganglia ae: Ör.; sing. arteria, plur. arteriae ina: Ör.; sing. foramen, plur. foramina es: Ör.; sing. prognosis, plur. prognoses nges: Ör.; sing.larynx, plur. larynges Bazı önekler Sayılarla ilgili önekler hemi: yarım, bir taraf. Ör. hemithorax = toraksın yarısı semi: yarım, bir bölümü. Ör. semitendinosus = yarı tendinöz uni: bir. Ör.; unilateralis = tek taraflı bi: iki. Ör.; bilateralis = iki taraflı tri: üç. Ör.; triangularis = üç köşeli quadr/i: dört. Ör.; quadrangularis = dört köşeli tetra: dört. Ör.; tetraklorür multi, poli = çok sayıda. Negatif (olumsuz) anlam veren önekler a, an: - sız, olmayan. Ör.; amorphosus = şekilsiz anti: karşı, karşısında. Ör.; antitragus dis: yokluk, çıkarmak, ayırmak. Ör.; dissectio un: yokluk. Ör.; unconsciosus = yanıtsız, bilinçsiz.
6 1 GİRİŞ VE TERMİNOLOJİ Renk belirten önekler leuko: beyaz, renksiz. Ör.; leucocytus erythro: kırmızı. Ör.; erythrocytus melano: siyah, koyu. Ör.; melanocytus, melana xantho: sarı. Ör.; xanthoma cyano: mavi. Ör.; cyanosis Pozisyon belirten önekler ecto: dış, dış tarafta. Ör.; ectoderma endo: iç, iç tarafta. Ör.; endoderma, endoscopia dextr/o: sağ. Ör.; dextrocardia mes/o: orta. Ör.; mesencephalon syn, sym: beraber, bitişik. Ör.; synapsis, symbiosis tel/e, tel/o: son, uç. Ör.; telodendron, telangioma peri: etraf. inter: arasında. para: yanında. Zaman - pozisyon belirten önekler pre, ante, pro: önce, önünde. Örnekler; precuneus, prenatal, antenatal (natus = doğum), antebrachium, prosencephalon post: sonra, arkasında. Ör.; postnatal, post-traumatik Sayı ve karşılaştırma belirten önekler hetero: farklı, diğeri, eşit olmayan homo: aynı iso: aynı, eşit normo: normal ortho: doğru, dik poikilo: düzensiz, variasyonel re: geri, tekrar pseudo: yalancı neo: yeni micro: küçük macro: büyük pan: tümü. Ör.; panplegia = total paralizi (felç) olig/o: az. Ör.; oligomenorrhea hyper: aşırı, anormal fazla, artan. hypo: altında, aşağıda. Yön belirten önekler ab: uzaklaşma. Ör.; abductio ad: yaklaşma. Ör.; adductio dia, per, trans: boyunca. Ör.; dialysis, percutaneous Derece belirten önekler hyper: aşırı, anormal, yüksek, artmış. Ör.; hyperextensio hypo: altında, aşağıda. oligo: az. Ör.; oligomenorrhea. pan: tamamamı, hepsi. Ör.; panplegia. super: üzerinde, aşırı. Hücre, doku ve organlarla ilgili terim bölümleri morpho: şekil; morphologia = şekil bilim. cyto: hücre adeno: bez, glandula. somato: vücut. blast/o: embriyonik hücre, olgunlaşmamış hücre. phag/o: yeme, sindirme. hydr/o: sıvı, su. lipo, adipo, steato: yağ, yağlı. parenchyma: bir organın fonksiyonel dokusu acro: uç, son. Ör.; acrocyanosis. physis: büyüme. Hastalıklarla ilgili önek ve sonekler path/o: hastalık. onco: tümör. carcin/o: kanser, karsinom. lith: taş. py/o: cerahat. pyro: ateş. sclero: sert. Ör.; sclerosis. tox/o, toxic: zehir. brady: yavaş dys: anormal, güç, ağrılı. mal: zayıf, kötü. pachy: kalın. Ör.; pachymeninx. tachy: hızlı. xero: kuru. cry/o: soğuk. Ör.; cryalgesia. algia, algesia: ağrı. Ör.; analgesia. itis: inflamasyon. megalia: büyüme, Ör.; splenomegalia. oma, omas: tümör. Ör.; lipoma. odynia: ağrı. Ör.; urodynia dilation, dilatation, ectasia: genişleme. edema: şişlik, sıvı birikimi. lysis: ayırma, yıkılma. malacia: yumuşama. Ör.; hepatomalacia. necrosis: ölüm. ptosis: düşme, aşağı inme. stenosis: daralma. ectomia: kesme, cerrahi olarak çıkarma. Ör., hysterectomia. stomia: bir açıklığın cerrahi olarak yapılması. Ör.; tracheostomia. penia: azalma, yetersiz hale gelme. Ör.; neutropenia.
M. YILDIRIM 7 ÇALIŞMALARINIZI DENETLEYiNiZ 1 1. İnsanın zigot aşamasından ölümüne kadar oluşum, yapı, şekil ve büyüklüğünü konu edinen anatomi çeşiti hangisidir? a. Makroskopik Anatomi b. Gelişim Anatomisi c. Embriyoloji d. Topografik Anatomi e. Popüler Anatomi 2. Aşağıdaki planlardan hangisi, özel bir sagittal plandır? a. Planum medianum b. Planum coronale c. Planum frontale d. Planum transversum e. Planum horizontale 3. Vücudu sağ - sol olarak iki eşit parçaya ayıran düzlem hangisidir? a. Axis verticalis b. Planum coronale c. Planum sagittale d. Axis sagittalis e. Planum medianum 4. Aşağıdaki düzlem ve eksenlerden hangisi yere dik konumda değildir? a. Axis verticalis b. Planum sagittale c. Axis sagittalis d. Planum medianum e. Planum frontale 5. Vücutta orta düzlemden uzakta yer alan oluşumları belirtmede kullanılan terim hangisidir? a. Anterior b. Posterior c. Medialis d. Lateralis e. İntermedius 6. Genişleme anlamı veren sonek hangisidir? a. Pyro b. Macro c. Oligo d. Ectasia e. Stenosis 7. Frontal düzlemde, eklem kolunun orta hattan uzaklaşması hareketi hangi terimle belirtilir? a. Flexio b. Extensio c. Abductio d. Adductio e. İnversio