T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) PLASTİK TEKNOLOJİSİ

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) PLASTİK TEKNOLOJİSİ PLASTİK VAKUMLAMA MAKİNELERİNDE ÜRETİM 2 ANKARA,2006

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...i AÇIKLAMALAR...ii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. VAKUM MAKİNESİNİN ÜNİTELERİ VE ÇALIŞMA PRENSİPLERİ...3 1.1. Vakum Makinesinin Üniteleri Ve Çalışma Prensibi...3 1.1.1. Kontrol Panosu...4 1.1.2. Alt Tabla...5 1.1.3. Isıtıcılar...5 1.1.4. Maça Plakası...5 1.1.5. Soğutucu Fanlar...6 1.1.6. Maça Pistonu...6 1.2. Vakum Makinelerinin Ayarlarının Yapılması...7 1.2.1.Kalıp Ayarı...7 1.2.2.Sıcaklık Ayarı...8 1.2.3.Vakum Ayarı...9 1.2.4. Havanın Kontrol Edilmesi...9 UYGULAMA FAALİYETİ...10 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...13 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...16 2.VAKUM KALIPLARI...16 2.1. Vakum Kalıbı Isıtma Sistemi Ve Özellikleri...16 2.1.1.Porselen Isıtma Sistemi...16 2.1.2. Rezistanslı Isıtma Sistemi...16 2. 2. Vakum Kanalları Ve Özellikleri...17 2.3 Plastik Vakum Kalıplarının Tanımı...17 2.4. Plastik Vakum Kalıp Elemanları...18 2.4.1. Cıvata ile Bağlama...18 2.4.2. Bağlama Pabuçları...19 2.5.Vakum Makinelerinde Üretim...20 UYGULAMA FAALİYETİ...21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...23 MODÜL DEĞERLENDİRME...26 CEVAP ANAHTARLARI...30 KAYNAKÇA...31 i

AÇIKLAMALAR KOD 543M00021 ALAN Plastik Teknolojisi DAL/MESLEK Plastik İşleme MODÜLÜN ADI Vakumlama Makinelerinde Üretim 2 MODÜLÜN TANIMI Plastik vakumlama makinesi üniteleri, vakumlama kalıpları ve özellikleri, vakumlama makinesi çalışma prensibi bilgilerinin kullanılarak vakum makinelerinde üretim yapma yeterliliğinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL 1- Temel Talaşlı Üretim 1-2-3-4-5 modüllerini, 2- Yardımcı Ekipmanlarla Üretim 1-2 modüllerini, 3. Plastik Vakumlama Makinelerinde Üretim 1 modüllerini almış olmak YETERLİK Vakumlama makinelerinde üretim yapmak. Genel Amaç: Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında plastik vakum kalıplama makinelerinde istenen özelliklerde plastik ürün elde edebileceksiniz. MODÜLÜN AMACI Amaçlar Plastik vakum makinelerinin ayarlarını istenilen ürünü elde edebilecek şekilde yapabileceksiniz. Plastik vakum makinesini çalıştırarak istenilen özellikte ürün elde edebileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Atölye, vakumlama makinesi, vakum kalıpları, kaldırma araç gereçleri, el aletleri Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. ii

GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ Vakumlama Makinelerinde Üretim 2, plastik teknolojisi alanında önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanlığın başlangıcından itibaren çok sınırlı olan malzeme kullanımı, bilim ve teknolojinin ilerlemesi ile cins, değer ve kalite bakımlarından gelişmelere uğrayarak günümüzde çok büyük miktarlara ulaşmıştır. Hafif, sağlam, kolay biçimlendirilen ucuz ve daha birçok iyi özelliklere sahip olan plastikler sanayide; tesis kurma, parça yapımı, gıda, ulaşım, dokumacılık, sağlık, haberleşme ve daha birçok alanda kullanılan malzeme niteliği kazanmıştır. Plastiğin günlük hayatımızdaki yeri ve kullanım alanının genişliği göz önüne alındığında bu önem daha da iyi anlaşılacaktır. Günümüzde kullandığımız birçok ürünün hammaddesini plastik oluşturmaktadır. Dolayısıyla değişik amaçlar için kullanılan plastik malzemelerin işlenmesi de çok çeşitlilik göstermekte ve plastiklerin işlendikleri makineleri kullanmakta bir takım becerileri gerektirmektedir. Bu becerilerin en başında ise makineleri çalıştıracak kişilerin vakumlama makinelerinin özelliklerini, ünitelerini ve ayarlarını bilmesi, vakumlama makinelerini kullanabilme işlemlerini gerçekleştirmesi gelmektedir. Vakumlama Makinelerinde Üretim 2 modülü bu yöndeki becerileri kazandırmak üzere hazırlanmış bir modüldür. Bu modülde sizler plastik vakumlama makinelerini oluşturan parçaları tanıyarak üretim işlemlerini yapabileceksiniz. Bununla beraber, bu işlemleri gerçekleştirebilmek için plastik vakumlama makinesinin ünitelerini, vakum kalıplarını ve elemanlarını tanıyacak ve özelliklerini kavrayacaksınız. Plastik vakumlama makinesinde üretim yapmak için gerekli bilgiler bulacaksınız. Bu modülde hedeflenen yeterlikleri edinmeniz durumunda plastik işleme alanında daha nitelikli elemanlar olarak yetişeceğinizi hatırlatıyor, size başarılar diliyoruz. 1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Gerekli ortam sağlandığında plastik vakum makinelerine vakum kalıplarını üretime uygun biçimde bağlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde vakumla şekillendirme işlemi yapan ve vakumlama makinesi ekipmanı üreten firmaları ziyaret ederek, Sanayide kullanılan plastik vakumlama makinelerini ve özelliklerini araştırınız. 1. VAKUM MAKİNESİNİN ÜNİTELERİ VE ÇALIŞMA PRENSİPLERİ 1.1. Vakum Makinesinin Üniteleri Ve Çalışma Prensibi Belirli bir kalınlıktaki levhanın, bir piston vasıtası ile belli bir basınçta alt tabla tarafından hareket ettirilen kalıbın üzerindeki vakum kanalları ve alt tabladaki vakum kanalları vasıtasıyla istenilen sıcaklıkta kalıbın şeklini alması, soğutulması işlemini gerçekleştiren makinedir. Şekil 1.1: Vakumlama makinesinin üniteleri Plastiklerin vakumlanarak şekillendirilmesinde kullanılan vakum makinesinin üniteleri (kısımları) Şekil 1.1.de gösterilmiştir. 3

1. Kontrol panosu 2. Alt tabla 3. Isıtıcılar 4. Maça plakası 5. Soğutucu fanlar 6. Maça pistonu 7. Ürün girişi girişi 1.1.1. Kontrol Panosu Üzerinde bulunan açma-kapama, start, sayıcı, reset, tabla yukarı, maça, fan, acil stop, ayar menüsü butonları, ısıtıcı rezistansları, ile makine değerlerinin ayarlanıp kontrol edilebildiği ünitedir. Şekil 1.2: Kontrol panosu 1. Şalter: Plastik vakumlama makinesinin açma-kapama işlemlerini gerçekleştirir. 2. Ayar menüsü: Plastik vakumlama makinesinin ayarlarının yapıldığı kısımdır. 3. Sayıcı reset: Üretilen ürün sayısının sıfırlandığı kısımdır. 4. Start butonu: Makinenin otomatik olarak çalışmasını sağlayan butondur. 5. Rezistanslar (ısıtıcılar): Üretilecek olan malzemenin uygun sıcaklık değerlerinin ayarlandığı ünitedir. 6. Acil stop: Plastik vakumlama makinesinde üretim esnasında bir sorunla karşılaşıldığında üretimi hızlı bir şekilde durduran butondur. 7. Maça: Maça sisteminin devreye girmesini sağlayan butondur. 8. Fanlar: Plastik vakumlama makinesinde üretim sonrası malzemenin soğutulmasını sağlayan butondur. 9. Tabla yukarı: Tablanın manuel konumda yukarı hareket etmesini sağlayan butondur. 4

1.1.2. Alt Tabla Makinenin kalıbı taşıyan ısmı olup, alt tablanın kısımları şekil 1.3 te gösterilmiştir. Şekil 1.3: Alt tabla 1. Alt tabla pistonu 2. Vakum delikleri 3. MDF plaka veya uygun kalınlıkta sac Alt tablanın üzerindeki vakum delikleri, malzemenin şekillenmesine yardımcı olur. Alt tablanın aşağı ve yukarı hareketinin hızı, alt tabla pistonuna kumanda eden valfin üzerindeki kısıcılardan ayarlanabilir. 1.1.3. Isıtıcılar Kullanılan ürünün kalınlığına ve çeşidine göre kullanılır. Sıcaklık değerlerine göre malzemenin şekil almasını sağlar. Isıtıcının levha üzerinde durma süresi, levhanın kalınlığına göre değişir. Şekil 1.4: Isıtıcılar 1.1.4. Maça Plakası Üründe bulunan boşlukların (girinti ve çıkıntıların) kalıplama esnasında oluşabilmesi için üzerinde vakum makinelerinde maçanın monte edildiği plakadır (Şekil 1.5). 5

Şekil 1.5: MaçaPlakası 1.1.5. Soğutucu Fanlar Plastik vakumlama makinesinde vakumlama işlemi gerçekleştirilmiş levhanın soğutulması görevini yapan ünitedir. Ayrıca kalıbın konumuna göre fanları ayarlamak mümkündür. Şekil 1.6: Fanlar 1.1.6. Maça Pistonu Maçanın hareketini sağlayan kısımdır. Pnömatik çalışan bir sistemdir. Şekil 1.7 : Maça Pistonu 6

1.1.7. Ürün Girişi Üretimi gerçekleştirilecek levhaların plastik vakumlama makinesine uygun bir şekilde yerleştirildiği kısımdır. Üretim yapılacak olan levha kalıbın konumuna göre ayarlanmalıdır. Vakumlama işlemi görmüş levhanın kesilmesine dikkat edilmelidir. Şekil1. 1.8: Ürün girişi 1.2. Vakum Makinelerinin Ayarlarının Yapılması Üretime başlamadan önce vakum makinesinin ayarlarının yapılması gerekir. Bu ayarlar: Kalıp ayarı Sıcaklık ayarı Vakum ayarı Havanın kontrol edilmesi 1.2.1.Kalıp Ayarı Kalıplar vakum tekniğine uygun bir şekilde belirli bir kalınlıkta bir sacın veya MDF plakanın üstüne bağlanmış olmalıdır. Kalıp bağlamadan önce alt tabla aşağı- yukarı hareket ettirilerek yapılarak kalıbın kenarlara sürtüp sürtmediği kontrol edilir ve kalıp sürtünmeyecek şekilde bağlanır Şekil 1.1. Şekil 1. 9.: Vakumlama kalıbı 7

1.2.2.Sıcaklık Ayarı 1.2.2.1.Genel Isı Bilgisi Makine ilk açılışta yaklaşık on beş dakika kadar bekletilmelidir. Eğer makine daha önceden ayarlı ise on beş dakika bekledikten sonra çalışmaya başlanmalıdır. Daha önceden ayarlı değil ise ısınma zamanı ayarı biraz uzun tutularak çalışmaya başlanır. Rezistans ürünün üzerindeyken göz ile ürünün aldığı şekle bakılabilir. Malzeme: Önce gerginleşir. Bir süre sonra kenarlardan kırışmaya başlar. Daha sonra orta kısımda aşağıya doğru sarkmaya başlar. Bu noktada işin niteliğine göre zaman ayarı yapılabilir. Yüksekliği fazla olmayan bir kalıpta, malzeme ince olacağından ürünün ısınıp sarkmadan önceki aşamasında ısı ayarı uygundur. Yüksekliği fazla olan bir kalıpta malzeme biraz daha kalın olacaktır ve ürünün ısınıp biraz sarkmaya başlama noktasında ısı ayarının yapılması uygundur. Şekil 1.10: Isı değerleri 1.2.2.2. Bölgesel Sıcaklık Kontrolü Makinenin üzerinde üç bölge vardır. 1. Bölge ön bölge 2. Bölge Orta bölge 3. Bölge arka bölge Bölgesel sıcaklık kontrolleri ile makine üzerindeki bölgelerin sıcaklık kontrolü ayrı ayrı mümkündür. Şekil 1.11: Makinenin ısınma grubu bölgeleri 8

Ön taraf inceliyor (ön tarafın sıcaklığı biraz düşürülür) Orta taraf inceliyor (orta tarafın sıcaklığı biraz düşürülür) Arka taraf inceliyor (arka tarafın sıcaklığı biraz düşürülür) Ön taraf iyi çekmiyor (ön tarafın sıcaklığı biraz arttırılır) Orta taraf iyi çekmiyor (orta tarafın sıcaklığı biraz arttırılır) Arka taraf iyi çekmiyor (arka tarafın sıcaklığı biraz arttırılır) 1.2.3.Vakum Ayarı 1.2.3.1.Vakum Zamanı Ayarı Vakum zamanı ayarı makinenin arkasındaki elektrik panosunun içindeki zaman saati ile yapılır Vakum zaman ayarı levhanın kalınlığı ile doğrudan alakalıdır. Şekil 1.12 : Zaman rölesi 1.2.3.2.Vakum Şiddetinin Ayarı Makinenin bu fonksiyonu çok yüksek erkek kalıplar ile karton üstü ambalajda patlama riski olan ürünlerde kullanılır. Vakumun fazla verilmesinden dolayı levha üzerinde şekil bozukluğu (çapak yapma, vakum deliklerinde patlama) gibi sorunlarla karşılaşılabilir. Vakumun az verilmesinden dolayı ise çekme olmaz ve levha kalıbın şeklini alamaz. 1.2.4. Havanın Kontrol Edilmesi Havanın çok olmasından dolayı kalıp ve alt tablanın montaj yerlerinde hava kaçağı meydana gelir. Hareketli alt tablanın üzerinde, delikli vakum tablasını bağlayan iki cıvata deliğinin dışında delik olmamalıdır. Bu iki delik tabla bağlandıktan sonra tıkanır. Hareketli alt tablanın üzerinde boşta kalan deliğin olması vakum kaçağına neden olur ve makinenin performansının düşmesine neden olur. Ürüne yeteri kadar hava basıncı uygulanmazsa ürün kalıbın şeklini alamaz. Hareketli alt tabla ve çerçeve belli kullanımlardan sonra değiştirilmelidir Bu lastikler değiştirilirken, vakum kaçağını önleyecek şekilde yerleştirilmelidir. Havanın az olmasından dolayı, alt tabla istenilen konuma getirilemeyeceğinden ürün kalıbın şeklini alamaz. 9

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Atölyenizde mevcut plastik vakumlama makinesinin ısıtma, soğutma ve vakum sistemlerinin ayarlarını yaparak, aşağıda verilen işlem basamaklarına ve önerilere uygun olarak vakum makinesini üretime hazır konuma getiriniz. 10

İşlem Basamakları Öneriler 1. Makineyi açınız. Çalışma ortamını hazırlayınız. İş önlüğünüzü giyiniz İş ile ilgili güvenlik tedbirlerini alınız. Vakumlama makinesinin acil stop butonunun açık veya kapalı olup olmadığı kontrol ediniz. Vakumlama makinesinin ana şalterini açınız. 2. Isıtıcıları açınız. Isıtıcı göstergelerinin çalışıp çalışmadığını kontrol ediniz. 3. Sıcaklık değerlerini ayarlayınız. Isıtıcı değerlerini ayarlarken kullanılan levhanın kalınlığına dikkat ediniz. Vakumlama kalıbı ısıtıcı bağlantılarının doğru takılıp takılmadığını kontrol ediniz. 4. Vakumlama basıncını ayarlayınız. Vakum sistemi bağlantılarını kontrol ediniz. Vakumlama basıncının yeterli olup olmadığını kontrol ediniz. Çalışma esnasında bir sorunla karşılaştığınızda modül bilgi konularından ve öğretmeninizden faydalanabilirsiniz. 5. Soğutma sistemini ayarlayınız. Vakumlama kalıbı soğutma bağlantılarında bir aksaklık olup olmadığını kontrol ediniz.. 6. Kalıp açma - kapama mesafesini ayarlayınız Kullanılan vakumlama kalıbının ölçülerine göre alt tablanın aşağı ve yukarı hareketini kontrol ediniz. 7. Parça çıkarmak için hava basıncını ayarlayınız. Vakumlama işlemine tabi tutulan ürünün çıkartılmasında uygun hava basıncı kullanmaya dikkat ediniz. 8. Deneme üretimi ile ayarları kontrol Üretim sırasında bir sorunla karşılaşmamak ediniz. için bütün bağlantı sistemlerini (Isıtma, soğutma, vakum) kontrol ediniz. 11

Çalışma ortamında iş disiplini kurallarına uyunuz. Çalışma sonunda, iş ortamının temizliğini sağlayınız. 12

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki sorulardan doğru olan şıkkı işaretleyiniz 1. Aşağıdakilerden hangisi vakumlama makinesinin, vakum zamanını ayarlama elemanıdır? A) Switch B) Valf C) Zaman rölesi D) İtici 2. Aşağıdakilerden hangisi vakumlama makinesi ünitelerindendir? A) Silindir B) Vida C) Alt tabla D) Kule ünitesi 3.Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama makinesinde üretim için yapılan ayarlardandır? A) Vakum ayarı B) Kalıp ayarı C) Sıcaklık ayarı D) Hepsi 4. Aşağıdakilerden hangisi üzerinde bulunan açma-kapama, start, sayıcı reset, tabla yukarı, maça, fan, acil stop, ayar menüsü butonları ile makine değerlerinin ayarlanabildiği ve kontrol edilebildiği ünitedir? A) Kontrol panosu B) Alt tabala C) Maça D) Maça pistonu 5. Aşağıdakilerden hangisi alt tablanın kısımlarındandır? A) Alt tabla pistonu B) Vakum delikleri C) MDF plaka veya uygun kalınlıkta sac D) Hepsi 6. Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama makinesinde vakumlama işlemi gerçekleştirilmiş levhanın soğutulması görevini yapan ünitedir? A) Kontrol panosu B) Fanlar C) Şartlandırıcı D) Alt tabla 7. Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama makinesinde bölgesel sıcaklık kontrollerinin yapıldığı bölgelerdir? A) Ön bölge B) Orta bölge C) Arka bölge D) Hepsi 13

8.Aşağıdakilerden hangisi üründe bulunan boşlukların (girinti ve çıkıntıların) kalıplama esnasında oluşabilmesi için vakum makinelerinde üzerine maça monte edilen plakadır? A) Kontrol panosu B) Alt tabla C) Maça D) Maça pistonu Aşağıdaki Boşlukları Doğru sözcüklerle Doldurunuz. 9. Havanın çok olmasından dolayı kalıp ve alt tablanın montaj yerlerinde meydana gelir. 10. Yüksekliği fazla olmayan bir kalıpta, malzeme ince olacağından ürünün ısınıp sarkmadan önceki aşamasında uygundur. 11. Kalıp bağlamadan önce alt tabla hareket ettirilerek kalıbın kenarlara sürtüp sürtmediği kontrol edilir ve kalıp sürtünmeyecek şekilde bağlanır. 12. Belirli bir kalınlıktaki levhanın, bir piston vasıtası ile belli bir basınçta alt tabla tarafından hareket ettirilen kalıbın üzerindeki vakum kanalları ve alt tabladaki vakum kanalları vasıtasıyla istenilen sıcaklıkta.. alması, soğutulması işlemini gerçekleştiren dir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı modül sonunda yer alan cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Ölçme sorularındaki yanlış cevaplarnızı tekrar ederek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. 14

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Öğrenme Faaliyetinde Kazandığınız Becerileri Aşağıdaki Tablo Doğrultusunda Ölçünüz PERFORMANS DEĞERLENDİRME Evet Hayır Vakumlama makinesi ile deneme üretimi yapabilmek için çalışma ortamınızı hazırladınız mı? Vakumlama makinesinin ısıtıcılarını açtınız mı? Vakumlama makinesinin sıcaklık değerlerini ayarladınız mı? Vakumlama kalıbı ısıtıcı, soğutucu ve vakum sistemi bağlantılarını kontrol ettiniz mi? Vakumlama kalıbı açma- kapama mesafesini ayarladınız mı? Vakumlama makinesinde deneme üretimi yaptınız mı? Teknolojik kurallara uygun bir çalışma gerçekleştirdiniz mi? Süreyi iyi kullandınız mı? (3 saat) Faaliyet değerlendirmeniz sonucunda Hayır işaretlediğiniz işlemleri tekrar ediniz. Tüm işlemleri başarıyla tamamladıysanız bir sonraki faaliyete geçiniz. 15

ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 2 Gerekli ortam sağlandığında vakum makinesinde istenilen özellikte ürün elde edebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevresinde vakumla şekillendirme ile üretim yapan işyerlerini ziyaret ederek özelliklerini araştırınız. Sanayide kullanılan plastik vakumlama makinelerini ve kalıplarının özelliklerini araştırınız. 2.VAKUM KALIPLARI 2.1. Vakum Kalıbı Isıtma Sistemi Ve Özellikleri Vakum kalıplarının ısıtma sistemi özellikleri genel olarak üçe ayrılır: 2.1.1.Porselen Isıtma Sistemi Isıtılması gereken levhaların kütlesel ısınma işlemlerinde kullanılır. Yerli veya ithal malzeme ile isteğe bağlı boyutlarda ve güçlerde gerekli durumlarda imal edilir. Bu tip ısıtıcılar hızlı bir şekilde ısınarak levhanın şekil almasını kolaylaştırır. Levhanın şekil alma süresi, levhanın kalınlığı ile doğrudan orantılıdır. Porselen ısıtıcıların hızlı bir şekilde ısınması, zamandan tasarruf sağlar. Şekil 2.1:Porselen ısıtıcılar 2.1.2. Rezistanslı Isıtma Sistemi En çok kullanılan ısıtma sistemidir. Levhanın hızlı ve kolay bir şekilde şekil almasını sağlar. Kullanılan rezistanslar akım olarak güçlü olduğu için levhanın ısıtılması ve vakumlanması hızlı bir şekilde gerçekleştirilir. 16

Şekil.2.2 :Rezistanslı ısıtıcılar 2.1.3.Telli Isıtma Sistemi Levhanın yavaş yavaş ısıtılmasında tercih edilen ısıtma sistemidir. Telli ısıtma sisteminde kullanılan güç az olduğu için levhanın ısıtılması yavaş yavaş olur. Şekil 2.3: Telli ısıtıcılar 2. 2. Vakum Kanalları Ve Özellikleri Vakum kanalları alt tabla ve kalıp üzerinde bulunur. Alt tabla ve vakumlama kalıbı üzerinde bulunan kanallar birbirine eşit uzaklıkta olmalıdır. Bunun yanısıra vakum kanallarının çok geniş olması kalıp yüzeyinde deformasyona yol açar. Vakum kanallarının 1,5 mm. çapında bir matkapla delinmesi gerekir. Bu ölçünün üzerindeki delikler levha yüzeyinde şekil bozukluklarına (İz yapma, çukur oluşturma ) yol açar. Şekil 2.4:Vakum kanalları 2.3 Plastik Vakum Kalıplarının Tanımı Vakumla kalıplamada üretim için plastik levhalar kullanılır. Vakumla kalıplama genellikle girintili ve çıkıntılı olup da diğer metotlarla kalıplanamayan parçaların üretilmesinde kullanılır. Önce, kalıplanacak parça biçimine uygun olarak hazırlanan kalıp üzerine ısıtılan plastik levha gerdirilir. Kalıp içerisindeki hava emilerek gergin ve kalıba 17

yapışık haldeki plastik levhanın istenen biçime gelmesi sağlanır. Girintili çıkıntılı şekillere sahip ve bu şekillerin yeteri kadar oluşmasını sağlayacak vakum delikleri açılmış alüminyum, ahşap, polyester v.b. malzemelerden yapılmış kalıplara vakum kalıbı denir. Şekil 2.5:Vakumlama kalıpları Kalıplanan parça soğutulduktan sonra kalıptan alınır ve kenarında meydana gelen artık plastik düzeltme kalıplarıyla düzeltilir. Vakum kalıplama metoduyla üretilen parçaların keskin köşelerindeki et kalınlığı, yan yüzeylerdeki et kalınlığından daha azdır. Şekil 2.6 :Vakumlama kalıpları 2.4. Plastik Vakum Kalıp Elemanları 2.4.1. Cıvata ile Bağlama Silindirik dış yüzeylerine vida açılan ve çeşitli şekillerde başı bulunan elemanlara civata denir. Civatalar, yalnız başlarına bağlama elemanı olarak kullanılabildiği gibi, somunlarla (iç yüzeylerine vida açılan ve çeşitli şekillerde yapılan bağlama elemanı) beraber de kullanılabilir. Cıvatalar, genel olarak sade karbonlu çeliklerden, bakır ve alüminyum alaşımlı gereçlerden, pirinçten, plastikten vb malzemelerden üretilir. 18

Şekil 2.7 : Cıvata ile bağlama 2.4.2. Bağlama Pabuçları Bağlama pabuçları, işlenecek parçaları tezgah tablasına bağlayan parçalardır. Bunlar değişik tip ve biçimlerde olmakla birlikte, hepsinin görevi aynıdır. Bu görev, iş parçalarını bağlandıkları yerlerde tutmaktır. Şekil 2.8: Bağlama pabuçları Bağlama pabuçlarının bağlanmasında dikkat edilecek hususlar: Bağlama pabucu uygun şekilde yerleştirilmeli ve altına konacak takozun yüksekliği tam olmalıdır. Pabuçla bağlarken, cıvata vakumlama kalıbına üretimi aksatmayacak kadar yakın olmalıdır. Pabuç, vakumlama kalıbının bağlı olduğu alt tablaya ve takoza oldukça geniş bir yüzeyle iyice oturmalıdır. Takozun yüksekliği, pabucu vakumlama kalıbının yüzeyine paralel bastıracak bir değerde olmalıdır. Takoz yüksek veya alçak olursa pabuç, vakumlama kalıbının kenarından temas ederek bastırır. Ayrıca, cıvata başı ve somun ile rondelânın konumu da hatalı olur. Bunun sonucu olarak da bağlama sağlıklı olmaz. 19

2.5.Vakum Makinelerinde Üretim Makinede üretim yapmaya başlamadan önce makine çevresi dikkatlice kontrol edilerek çalışmayı engelleyecek herhangi bir durum olup olmadığ tespit edilmeli ve daha sonra makinenin ana şalteri açılmalıdır. Kalıplar, vakum tekniğine uygun bir şekilde belirli bir kalınlıkta bir sacın veya MDF plakanın üstüne cıvata veya bağlama pabuçları ile bağlanmış olmalıdır. Kalıp bağlamadan önce alt tabla aşağı - yukarı hareket ettirilerek kalıbın kenarlara sürtüp sürtmediği kontrol edilmelidir. Kalıbın konumunda herhangi bir aksaklık yok ise makinenin ısıtıcıları açılmalı, makinenin işleme sıcaklıklarına ulaşması beklenmelidir. Daha sonra vakumlama kalıbının ön ısıtması sağlanmalıdır. Kalıp ısındıkta sonra çerçeveye tabaka veya rulo halindeki levhayı uygun bir konumda yerleştiriniz. Makine işleme sıcaklıklarına ulaştığında start butonuna basılarak üretime başlanılmalıdır. Resim 2.9:Vakumlama makinesinde üretim Start butonuna basılmasıyla birlikte ısıtıcılar otomatik olarak levhanın üzerine gelir. Levhanın kalınlığına göre ısıtıcının levhayı ısıtma süresi artar veya azalır. Isınma zamanı bittikten sonra ısıtıcılar geri gider. Vakumlama işlemi başlar. Vakumlama süresi bittikten sonra fanlar açılarak ürün soğutulur. Vakum deliklerinde ters yönde hava üflenerek ürün kalıptan ayrılır ve çerçeve aşağı iner. Bundan sonra çerçeve açılarak şekillenmiş olan ürün dışarı alınır (Resim 2.1.ı). 20

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda verilen işlem basamaklarına ve önerilere uygun olarak, rulo film veya levhayı vakumlama makinesine tespit ederek, vakumlama makinesinde istenilen özellikte üretim yapınız. 21

İşlem basamakları Öneriler Çalışma ortamını hazırlayınız. 1. Makineyi açınız. İş önlüğünüzü giyiniz. Çalışma alanınızı kontrol ediniz. İş ile ilgili güvenlik tedbirlerini alınız. Plastik vakumlama makinesinin üretimde aksaklık çıkarmaması için bakımına özen gösteriniz. 2. Isıtıcıları açınız. Üretimde kullanılacak yarı mamül levhanın boyutsal özelliklerinin istenilen şekli alabilmesi için sıcaklık değerleri ayarlanan konumlarına gelmeden üretime 3.Pnömatik sistemi kontrol ediniz. başlamayınız. Yanlış işlemlerin, üretimi aksatacağını unutmayınız. Konu ile ilgili olarak modül bilgi sayfasından ve öğretmeninizden faydalanabilirsiniz. 8. Sistemi tam otomatik Vakumlama makinesinin ürün girişi kısmında bir konuma alınız. sorun olup olmadığını kontrol ediniz. Rulo levhayı veya levhayı vakumlama makinesine bağlı olan kalıba uygun konumda yerleştiriniz. 9. Ürün kontrolü yapınız. Ürünün istenilen standartlarda olup olmadığını 10. Üretim formu düzenleyiniz. kontrol ediniz. Üretim akışını izleyebilmek için üretim formu düzenleyiniz. 22

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıda Verilen Sorularda Doğru Seçeneği İşaretleyiniz 1.Aşağıdakilerden hangisi vakum makinesi ısıtma sistemlerinde kullanılır? A) Telli ısıtma sistemi B) Rezistanslı ısıtma sistemi C) Porselen ısıtma sistemi D) Hepsi 2. Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama makinelerinde kullanılan levhaların et kalınlığı ölçüleridir? A) 0,5-15 mm B) 0,1-12 mm C) 0,3-15 mm D) 0,1-10mm 3. Aşağıdakilerden hangisi vakum kanallarının standart delik ölçüleridir? A) 3mm B) 2 mm C) 2,5 mm D) 1,5 mm 4. Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama kalıbı bağlama elemanlarındandır? A) Civata B) Saplama C) Ağaç vidası D) Hepsi 5. Girintili çıkıntılı şekillere sahip ve bu şekillerin yeteri kadar oluşmasını sağlayacak vakum delikleri açılmış alüminyum, ahşap, polyester v.b. malzemelerden yapılmış kalıplar aşağıdakilerden hangisidir? A)Enjeksiyon kalıbı B)Vakumlama kalıbı C) Ekstrüzyon kalıbı D) Şişirme kalıbı 23

Aşağıdaki Boşlukları Doğru Sözcüklerle Doldurunuz. 6. Alt tabla ve vakumlama kalıbı üzerinde bulunan kanallar birbirine... uzaklıkta olmalıdır. 7...., genel olarak sade karbonlu çeliklerden, bakır ve alüminyum alaşımlı gereçlerden, pirinçten, plastikten vb malzemelerden üretilir. 8-... genellikle girintili ve çıkıntılı olup da diğer metotlarla kalıplanamayan parçaların üretilmesinde kullanılır. 9- Vakum kalıplama metoduyla üretilen parçaların... et kalınlığı, yan yüzeylerdeki et kalınlığından daha azdır. 10- Kalıplanan parça soğutulduktan sonra kalıptan alınır ve kenarında meydana gelen artık...düzeltilir. 11. Silindirik dış yüzeylerine vida açılan ve çeşitli şekillerde başı bulunan elemanlara... denir. 12....levhanın yavaş yavaş ısıtılmasında tercih edilen ısıtma sistemidir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı modül sonunda yer alan cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Ölçme sorularındaki yanlış cevaplarınızı tekrar ederek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayınız. 24

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Öğrenme faaliyetinde kazandığınız becerileri aşağıdaki tablo doğrultusunda ölçünüz. PERFORMANS DEĞERLENDİRME Evet Hayır Yarı mamül levha veya rulo levhayı vakumlama makinesine yerleştirmek için uygun çalışma ortamı hazırladınız mı? Plastik vakumlama makinesini açtınız mı? Plastik vakumlama makinesinin ısıtıcılarını açtınız. mı? Plastik vakumlama makinesinin pnömatik sistemini kontrol ettiniz mi? Sistemi tam otomatik konuma aldınız mı? Ürün kontrolü yaptınız mı? Üretim formu düzenlediniz mi? Teknolojik kurallara uygun bir çalışma gerçekleştirdiniz mi? Süreyi iyi kullandınız mı? (3 saat) Faaliyet değerlendirmeniz sonucunda Hayır işaretlediğiniz işlemleri tekrar ediniz. Tüm işlemleri başarıyla tamamladıysanız bir sonraki faaliyete geçiniz. 25

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME UYGULAMALI ÖLÇME ARAÇLARI (PERFORMANS TESTLERİ) Aşağıda resmi verilen plastik vakumlama makinesine kaldırma araç-gereçlerinden faydalanarak, yine aşağıda verilen işlem basamaklarına ve önerilere uygun olarak vakumlama kalıbını uygun konumda tespit ederek, ısıtma, soğutma ve vakum sistemlerini bağlayınız ve rulo film veya levhayı vakumlama makinesine yerleştirek, istenilen özellikte üretim yapınız. 26

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Modülde kazandığınız becerileri aşağıdaki tablo doğrultusunda ölçünüz. PERFORMANS DEĞERLENDİRME Evet Hayır Yarı mamül levha veya rulo levhayı vakumlama makinesine yerleştirmek için çalışma ortamınızı hazırladınız mı? Vakumlama kalıbını, vakumlama makinesine bağlamak için uygun kaldırma araç-gereçlerini kullandınız mı? Vakumlama kalıbını sıkma cıvatalarını sıkarak makineye tespit ettiniz mi? Vakumlama kalıbı ısıtıcı, soğutucu ve vakum sistemi bağlantılarını uygun konumda bağladınız mı? Vakumlama makinesinin ısıtıcılarını açtınız mı? Vakumlama makinesinin sıcaklık değerlerini ayarladınız mı? Vakumlama kalıbı ısıtıcı, soğutucu ve vakum sistemi bağlantılarını kontrol ettiniz mi? Vakumlama kalıbı açma- kapama mesafesini ayarladınız mı? Sistemi tam otomatik konuma aldınız mı? Ürün kontrolü yaptınız mı? Üretim formu düzenlediniz mi? Teknolojik kurallara uygun bir çalışma gerçekleştirdiniz mi? Süreyi iyi kullandınız mı? (7 saat) Modül değerlendirmeniz sonucunda Hayır işaretlediğiniz işlemleri tekrar ediniz. Tüm işlemleri başarıyla tamamladıysanız bir sonraki faaliyete geçiniz. 27

BİLGİ DEĞERLENDİRME Aşağıda Verilen Sorularda doğru olan şıkkı işaretleyiniz 1. Aşağıdakilerden hangisi üretilecek olan malzemenin uygun sıcaklık değerlerinin ayarlandığı ünitedir? A)Maça pistonu B) Maça C) Isıtıcılar D) Fanlar 2. Plastik vakumlama makinesinin ayarlarının yapıldığı kısım aşağıdakilerden hangisidir? A) Maça pistonu B) Ayar menüsü C) Isıtıcılar D) Fanlar 3. Aşağıdakilerden hangisi plastik vakumlama makinelerinde kullanılan levhaların et kalınlığı ölçüleridir? A) 0,5-15 mm B) 0,1-12 mm C) 0,3-15 mm D) 0,1-10mm 4. Aşağıdakilerden hangisi maçanın hareketini sağlayan kısımdır? A)Maça pistonu B) Maça C) Isıtıcılar D) Fanlar 5. Aşağıdakilerden hangisi üretimi gerçekleştirilecek levhaların uygun bir şekilde plastik vakumlama makinesine yerleştirilmesinin yapıldığı kısımdır? A) Maça pistonu B) Ürün girişi C) Isıtıcılar D) Fanlar 6.Aşağıdakilerden hangisi vakum kalıbını makine tablasına bağlayan parçalardır? A) Pabuç B) Saplama C) Ağaç vidası D) Hepsi 28

7. Plastik vakumlama kalıplarında en çok kullanılan ısıtma sistemi aşağıdakilerden hangisidir? A) Telli ısıtma sistemi B) Rezistanslı ısıtma sistemi C) Porselen ısıtma sistemi D) Alüminyum ısıtma sistemi 8. Silindirik dış yüzeylerine vida açılan ve çeşitli şekillerde başı bulunan makine elemanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Civata B) Pabuç C) Somun D) Rondela Aşağıdaki Boşlukları Doğru Sözcüklerle Doldurunuz. 9....,vakumlama kalıbının bağlı olduğu alt tablaya ve takoza oldukça geniş bir yüzeyle iyice oturmalıdır. 10. Vakum kanallarının...çapında bir matkapla delinmesi gerekir. 11. Bu ölçünün üzerindeki delikler...şekil bozukluklarına (iz yapma, çukur oluşturma ) yol açar. 12. Levhanın şekil alma süresi,...ile doğrudan orantılıdır. 29

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ -1 CEVAP ANAHTARI 1. C 7. D 2. C 8. D 3. D 9.Hava kaçağı 4. A 10. Isı ayarı 5. D 11. Aşağı - yukarı 6. B 12. kalıbın şeklini, vakum makinesi ÖĞRENME FAALİYETİ -2 CEVAP ANAHTARI 1. C 7.Civatalar 2. B 8. Vakumla kalıplama 3. D 9.Keskin köşelerindeki 4. A 10. Plastik düzeltme kalıplarıyla 5. B 11. Civata 6. Eşit 12. Telli ısıtma sistemi MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1.C 7.B 2.B 8.A 3.B 9.Pabuç 4.A 10. 1,5 mm. 5.B 11.Levha yüzeyinde 6.A 12. Levhanın kalınlığı Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyetteki eksikliklerinizi, faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Plastik vakumlama makinelerinde üretim 2 modülünü bitirmiş durumdasınız.. Eğer bu modülü başarı ile tamamladıysanız burada elde ettiğiniz yeterlikleri bundan sonraki modüllerde de sık sık kullanacağınızı unutmayınız. Bu konuların daha birçok kez karşınıza çıkacağının farkında olarak burada kazandırılan yeterliklerinizi geliştirmek ve güncel gelişmeleri takip etmek sizin alanınızda yeterli bir yetişmiş eleman olmanızı sağlayacaktır. 30

KAYNAKÇA KAYNAKÇA KAVAKLI Mehmet, Yazılmış Yayınlanmış Ders Notları ÖZKARA Hamdi, Ölçme Bilgisi ve Kontrol, İlksan matbaacılık Ankara, 1997. ÜÇÜNCÜ Mustafa, Gıdaların Ambalajlanması, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2000. www.formtek.com.tr 31