T. C. MARMARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LAHYAT ANABLM DALI TEFSR BLM DALI KUR ÂN DA NFAK Yüksek Lisans Tezi AZZ TEKNER stanbul, 2006
T. C. MARMARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ LAHYAT ANABLM DALI TEFSR BLM DALI KUR ÂN DA NFAK Yüksek Lisans Tezi AZZ TEKNER Dan()man: Prof. Dr. MUHSN DEMRC stanbul, 2006
ÇNDEKLER Sayfa No: ÇNDEKLER.....i ÖNSÖZ... vi KISALTMALAR...... viii GR I KAVRAMLAR... 2 A nfâk....2 B nfâk le Anlam Yak(nl(6( Olan Kavramlar... 4 1 Nafaka... 4 2 hsân.........5 3 Îtâ......7 4 Atâ......8 5 Tasadduk.....9 a) Zekât...9 b) Sadaka....11 6 Hay(r....12 7 Karz-( Hasen......13 8 Teâvün.....15 9 Kerem......17 II NFÂK KAVRAMININ SEMANTK AÇIDAN TAHLL...19 BRNC BÖLÜM NFÂKIN KAPSAMI, MAHYET, ÇETLER, GAYES ve ENGELLER I NFÂKIN KAPSAMI......23 A htiyaçlar.....23 B Teberru (Ba6()) Hibe Hediye....24 C Faydaland(rma......26 II NFÂKIN MAHYET......27 A nfaka Konu Olan Kur ânî Nasslar(n Nitelikleri........27 1 Mekkî Nasslar........27 2 Medenî Nasslar.....30 3 nfâkla lgili Nasslar(n Üslup Tarz(.....34 a) Emir fade Edenler........38 b) Te)vik fade Edenler.........41 B nfâk Aç(s(ndan nsan Allah E)ya li)kisi...44 1 nsan Allah li)kisi..... 44 2 nsan E)ya li)kisi......45 3 nsan(n E)yay( Sahiplenme Hürriyeti... 46 i
4 R(z(k Bak(m(ndan nsanlar(n Farkl( Seviyede Olmalar(...47 a) Zenginlik..... 50 aa) Zenginli6in Faydalar(...50 ab) Zenginli6in Tehlikeleri...51 ac) Zenginli6in Sorumluluklar(.....52 b) Fakirlik.......54 ba) Fakirli6in Olumsuz Sonuçlar(...... 54 bb) Fakirlikten Kurtulma Yollar(....55 III NFÂKIN ÇEMTLER......56 A Zorunlu nfak.....56 1 Nafaka...57 2 F(t(r Sadakas(......58 3 Zekât... 59 4 Kefâretler....60 5 Nezir...62 B Gönüllü nfâk.....62 1 Sadaka.....63 2 Vak(f.......63 3 Yard(mla)ma...64 a) Fert Çap(nda nfak ve Yard(mla)ma........65 b) Toplumsal Manada nfak ve Yard(mla)ma...65 c) Devlet Çap(nda nfak ve Yard(mla)ma....67 IV - NFÂKIN GAYES.....68 A Allah a Kar)( Mükür Borcunu Yerine Getirmek.....68 B Mahrum Kalanlara Üzerindeki Haklar(n( Ödemek......68 C Allah (n Yaratt(klar(na Mefkat ve Merhamet Göstermek....71 D Nefisleri Tezkiye Etmek.....72 E Allah (n Dinini Ayakta Tutmak ve Hâkim K(lmak.....73 F Dünya Varl(6(n( Âhiret çin Az(k ve Sevap Haline Dönü)türmek.....75 G Allah (n R(zas(n( Kazanmak... 76 V NFÂKIN ENGELLER... 77 A Engeller... 77 1 Nefis......77 2 Meytan... 79 3 Nifâk......80 4 Küfür...82 B nfâk(n Engellerinden Kurtulma Yollar(......84 KNC BÖLÜM NFÂKA KONU OLAN HUSUSLAR I NFÂK ETMEKLE MÜKELLEF OLANLAR.......91 A Bütün Müslümanlar(n nfâk Mükellefiyeti...91 B Zenginlerin nfâk Mükellefiyeti...91 C Manevî R(z(k ve Nimetlere Nail Olanlar(n nfâk Mükellefiyeti......92 ii
II NFÂK EDLECEK KMSELER VE YERLER......93 A Nafaka Verilecek Kimseler......94 1 Kendi Nefsine.....94 2 Ailesine......96 3 Ana Babas(na........97 4 Akrabalara......98 5 Yak(n Kom)ulara......99 6 Üzerinde Hakk( Olanlara....100 a) Yönetimi Alt(ndakilere... 100 b) Besledi6i Hayvanlara ve Bitkilere...100 B F(t(r Sadakas( Verilecek Kimseler..... 101 C Zekât Verilecek Kimseler.......101 1 Fakirler......101 2 Miskinler.....103 3 Zekât Memurlar(... 105 4 Müellefe-i Kulûb... 106 5 Köleler....107 6 Borçlular.....108 7 Allah Yolundakiler....109 8 Yolda Kalanlar.... 110 D Kefâretlerin Verilece6i Yerler..... 113 E Adaklar(n Verilece6i Yerler.....113 F Gönüllü nfâk(n Verilece6i Yerler... 114 1 Nafaka Verilmesi Gereken Kimselere Fazladan nfâk...115 2 Zekât Verilecek Kimselere Fazladan nfâk... 115 3 Akrabalara nfâk.....116 4 Yetimlere nfâk.... 116 5 Kom)ulara nfâk......117 6 Arkada)lara nfâk.....118 7 Yolculara ve Misafirlere nfâk....118 8 Esirlere nfâk.......119 9 Kamuya (Herkese) nfâk.....119 10 Müslüman Olmayanlara nfâk......120 11 Hayvanlara ve Tabiata nfâk.....121 III - NFÂK EDLECEK MEYLER.....122 A Maddî Nimetler.....123 1 Bedenî Güç......123 2 Yiyecekler.......124 3 çecekler....126 4 Giyecekler.....127 5 Mallar ve Para.....127 6 Hayvanlar.....129 7 Toprak Ürünleri... 129 8 Madenler ve Mücevherler.... 130 iii
B Manevî Nimetler.....132 1 Sa6l(k....132 2 Mutluluk.......133 3 lim ve Hikmet....134 4 Nasihat...... 137 5 Güzel Ahlâk....138 6 Sosyal tibar.....139 7 Kâbiliyetler... 141 8 Sadaka De6erinde Olan Di6er Fiiller.....142 C Nafaka Kapsam(nda Verilmesi Gerekenler....144 IV NFÂKIN MKTÂRI......145 A Zekât(n Miktar(......145 B Sadakalar(n Miktar(.....145 V NFÂKIN MEKÂNI... 147 VI NFÂKIN ZAMANI... 148 A Zorunlu nfâkta Zaman... 148 B Gönüllü nfâkta Zaman.....148 1 Yoklukta Darl(kta nfâk... 148 2 Varl(kta Bollukta nfâk....149 3 En Çok htiyaç Duyulan Zamanlarda nfâk....149 4 Gizli nfak... 150 5 Aç(k nfâk.... 151 6 Efdal Zamanlarda nfak......151 VII NFÂKIN ÂDÂBI....152 A nfâk Eden Kimselerde Bulunmas( Gereken Âdâb.....152 1 S(rf Allah R(zas( çin Vermek...152 2 Ba)a Kakmamak....153 3 Gizlice Vermek...... 157 4 Helâl Maldan Vermek.......160 5 Mal(n yisinden Vermek.......161 6 Önce Yak(nlardan Ba)lamak....162 7 Allah Yolundaki Fakirleri Tercih Etmek....163 8 htiyaca Göre Vermek... 164 9 Mal(n Fazlas(ndan Vermek ve sraftan Kaç(nmak...165 10 Acele Etmek.....166 11 Devaml( Vermek...... 168 12 Verdi6ini Çok Görmemek......168 13 nfak(ndan Geri Dönmemek....169 14 Veremiyorsa Kibarca Reddetmek... 169 B nfâk Edilen Kimselerde Bulunmas( Gereken Âdâb....171 iv
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NFÂKIN SONUÇLARI I NFAKIN MADDÎ SONUÇLARI... 173 A nfak(n Fert ve Toplum Hayat(na Etkileri....173 1 Ahlâkî Yönden Etkileri.....173 2 Kültürel Yönden Etkileri... 175 3 ktisadî Yönden Etkileri....176 a) Fakirli6i Ortadan Kald(rmas(.....176 b) Faizi Kald(rmas(.....177 c) Kalk(nmay( Sa6lamas(....178 B nfâk(n Genel Etkileri.....179 II NFÂKIN MANEVÎ SONUÇLARI.....180 A Mal( Temizlemeye Vesile Olmas(... 180 B Nefsi Tezkiye Etmesi......181 C mana ve Hidâyete Vesile Olmas(...181 D Kulluk Vazifesini Kolayla)t(rmas(... 183 E Karde)li6i ve Sosyal Bütünlü6ü Sa6lamas(.... 184 F Allah (n R(zas(na ve Yak(nl(6(na Vesile Olmas(... 185 G Ki)iye Fazilet ve Sevap Kazand(rmas(... 186 III NFÂK ETMEMENN SONUÇLARI....190 A Dünyevî Sonuçlar(... 190 B Uhrevî Sonuçlar(.....191 SONUÇ...193 BBLYOGRAFA...197 v
ÖNSÖZ Allah (c.c.), yaratt(6( insan için gerekli her bilgiyi Kur ân-( Kerîm de beyân etmi)tir. nsanlara verdi6i mal( ne )ekilde harcamalar( gerekti6ini ve aralar(ndaki muhtaçlar(n ihtiyaçlar(n( nas(l kar)(layacaklar(n( da aç(klam()t(r. Allah r(zas( için muhtaçlara harcama yapmak Kur ân da infâk kavram(yla ifâde edilmi)tir. nfâk kavram( Kur ân da 74 defa geçmekte, ço6u zaman îmân ve namaz ile beraber zikredilmekte, mü minlerin temel özellikleri aras(nda say(lmaktad(r. Ziyadesiyle te)vîk edilmekte, hattâ emredilmektedir. O halde, mü minlerin de, infâk (n ne oldu6unu iyice ö6renip gere6iyle amel etmeleri gerekmektedir. nfâk (n ne oldu6unu daha iyi kavrayabilmek gayesiyle bunu ara)t(rma konusu olarak seçmi) bulunmaktay(z. Kur ân da çok büyük önem atfedilen bu kavram hakk(nda tefsirlerde, hadislerde ve di6er dinî kaynaklarda da6(n(k olarak fazlas(yla bilgi mevcuttur. Fakat 1999 y(l(nda Kur ân da infâk konusunu ilk ara)t(rmaya ba)lad(6(m(zda bu konuda akademik seviyede bir çal()maya rastlamad(k. Bunun üzerine infâk kavram(n( tez konusu olarak seçtik. (Fakat baz( engellerden dolay( tezimizi zaman(nda bitiremedik). Daha sonra bu konuyu ara)t(rmaya tekrar ba)lad(6(m(zda ise, infâk konusunda baz( de6erli çal()malar(n yap(ld(6(n( gördük. Fakat bunlarda infâk daha çok hadîs-i )erîfler, tasavvuf, vak(f ve sosyal dayan()ma a6(rl(kl( olarak incelenmi)tir. Tefsir alan(nda ise, Doç. Dr. Nihat TEMEL in Kur ân da Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak nfak adl( kitab(n(n 2001 de ç(kt(6(n( gördük. Ancak, çal()mam(z(n içeri6inin bu eserle de farl(l(klar arzetmesi, daha önce ba)lad(6(m(z bu ara)t(rmada bize engel te)kil etmedi, bu eserden de istifâde ederek çal()mam(za devam ettik ve sonuçland(rd(k. Tez, bir giri) ve üç bölümden olu)maktad(r. Giri)te infâk ve infâk ile anlam yak(nl(6( olan nafaka, ihsân, tasadduk, zekât, îtâ, karz-( hasen, teâvün, kerem gibi kavramlar hakk(nda genel bilgiler verilmi)tir. vi
Birinci bölümde; infâk(n kapsam( ve mâhiyetini anlayabilmek için infâk ile ilgili âyetler de6erlendirilmi)tir. nsan Allah e)ya ili)kisi ba6lam(nda fakirlik meselesi ve infâka duyulan ihtiyaç ortaya konmu)tur. nfâk, zorunlu ve gönüllü infâk )eklinde iki k(sma ayr(larak bunlar(n da çe)itleri say(lm()t(r. nfâk(n gâyesi tespit edilmeye çal()(lm() ve infâk(n engellerinden kurtulmaya dikkat çekilmi)tir. kinci bölümde; infâka konu olan hususlar ele al(nm()t(r. nfâk etmekle mükellef olanlar belirtildikten sonra fiilen infâk(n nas(l gerçekle)ti6i anlat(lm()t(r. nfâk edilecek kimseler s(ralanm(), infâk edilecek madî ve manevî nimetler de6erlendirilmi), miktâr( ve zaman( tespit edilmeye çal()(lm(), infâk(n makbul olabilmesi için uyulmas( gereken âdâb( aç(klanm()t(r. Üçüncü bölümde; infâk(n maddî ve manevî sonuçlar( ile infâk edilmedi6i zaman ortaya ç(kacak dünyevî ve uhrevî olumsuz sonuçlar de6erlendirilmi)tir. nfâk konusunu, zekât(n d()(ndaki gönüllü infâk ile s(n(rland(rmaya çal()t(k, ancak gerekli yerlerde zekâta da de6indik. Bu konuda yararland(6(m(z ana kaynaklar me)hur tefsir kitaplar( olmu)tur. Mümkün olabildi6ince ilk devir müfessirlerinden ba)layarak müfessirlerin infâk hakk(ndaki aç(klama ve görü)lerini tespit etmeye çal()t(k. Konumuz her ne kadar Kur ânî perspektiften infâk meselesini ortaya ç(karmak ise de, Hz. Peygamberimiz (s.a.v) in hadîs-i )eriflerine de ilgili yerlerde mürâcât etmekten geri durmad(k. Bu çal()mamda konunun belirlenmesinden bitirmeme kadar beni büyük bir titizlikle yönlendiren ve de6erli görü)leriyle destek olan tez dan()man( hocam Prof. Dr. Muhsin DEMRC Bey e, tezimi okuyup inceleyerek de6erli görü)leriyle katk( sa6layan hocalar(m Prof. Dr. Ziya YILMAZER Bey e ve Doç. Dr. Abdülaziz HATP Bey e çok te)ekkür ederim. Ayr(ca, bu seviyeye gelmemizde bugüne kadar eme6i geçen bütün hocalar(ma ve tezimi haz(rlarken fedâkârca yard(mc( olan k(ymetli e)ime ve dostlar(ma da çok te)ekkür ederim. Bu mütevazi çal()mam(z(n hay(rlara vesile olmas(n( dilerim. Aziz TEKNER stanbul, 2006 vii
KISALTMALAR a.g.e. : Ad( geçen eser a.s. : Aleyhisselam b. : bn (o6lu) Bkz. : Bak(n(z bs. : Bask( c. : Cilt DA. : Türkiye Diyanet Vakf( slâm Ansiklopedisi DB : Diyanet )leri Ba)kanl(6( GA : slâm da nanç badet ve Günlük Ya)ay() Ansiklopedisi H. : Hicrî haz. : Haz(rlayan Hz. : Hazreti M. : Milâdî md. : Madde, maddesi MÜF : Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi No. : Numara n)r. : Ne)reden ö. : Ölüm tarihi (r.a.) : Radyallahu anh, Rad(yallahu anhâ. s. : Sayfa (s.a.v.) : Sallallahu Aleyhi Ve sellem sy. : Say( TDV : Türkiye Diyanet Vakf( thk. : Tahkik eden trc. : Tercüme eden, çeviren ts. : Tarihsiz vb. : Ve benzerleri vd. : Ve di6erleri y. : Y(l( viii
GR 1
I KAVRAMLAR A NFÂK: ( T UVWXY Z[ ) nfâk kelimesi, Arapça ne-fe-ka fiilinin if âl bâb(ndan masdar(d(r. Nefeka (,,, ) kelimesi bu )ekilde sülâsî (üç harfli) fiil kökü olarak; noksanla)mak, azalmak, bitmek, tükenmek, elinden gitmek, yok olmak 1 ; insan, hayvan vb. ruhu ç(k(p ölmek 2 ; revaç bulmak, ona ra6bet artmak, e)ya pahal( olmak 3 anlamlar(na gelmektedir. Nefak ( \] VWVY ) ismi, aradan geçen yol, tünel, alt geçit demektir 4. Ço6ulu enfâk ( \TUWXYV[ ) d(r. Nefak, tünel anlam(yla En âm 6/35. âyette geçmektedir. Tenfîk ( UVdefWXbVg - `]awvb`c - V]_WVY ), mal(n(n fiyat(n( yükseltip kâr etmek, reklam(n( yap(p sürümünü art(rmaya çal()makt(r 5. nfâk ( UhUWXYf[ - `]fwxb`c V]VWXYV[ ) kelimesi, rubâî (dört harfli) bir fiil olarak ve if âl kal(b(nda ise )u anlamlara gelmektedir: Mal( elden ç(karmak 6 ; para veya mal( elden ç(karmak 7 ; mal( elden ç(karmak, harç ve sarfetmek 8 ; mal, para 1 2 3 4 5 6 7 8 Râg(b el-isfahânî, Müfredâtü Elfâzi l-kur ân, D(me)k-Beyrut 2002, s. 819; Kurtubî, el-câmi li Ahkâmi l- Kur ân, I, 178; bn Manzûr, Ebu l-fazl Cemâlüddîn Muhammed, Lisânu l-arab, Beyrut, ts. X, 358; Fîrûzâbâdî, Ebu t-tâhir Muhammed b. Ya kûb, el-kâmûsu l-muhît, Beyrut 1986, III, 60; Ebu s-suud, r âdu l- Akl! s-selîm ilâ Mezâye l-kur âni l-kerîm, Lübnan 1994, I, 32; el-cevherî, smail b. Hammâd, es-s!hâh (Tâcu l-lü'ati ve S!hâh! l-arabiyye), Beyrut 1990, IV, 1560; ez-zebîdî, Muhammed Murtazâ, Tâcu l-arûs, M(s(r 1306H. VII, 79; Âlûsî, Mihâbuddîn Mahmud, Rûhu l-meânî, Beyrut, ts. I, 118. Isfahânî, Müfredât, s. 819; ez-zemah)erî, Ebu l-kâs(m Mahmud b. Ömer, el-ke âf an Hakâ!k! t- Tenzîl, II, 341; Kurtubî, el-câmi li Ahkâmi l-kur ân, I, 178; bn Manzûr, Lisânu l- Arab, X, 357; Cevherî, es-s!hâh, IV, 1560; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. Isfahânî, Müfredât, s. 819; bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 357; Fîrûzâbâdî, el-kâmûsu l-muhît, III, 60; Cevherî, es-s!hâh, IV, 1560; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. Râ)id Abdulmun im er-recâl, Tefsîru bn Abbas, Lübnan 1991, I, 197; Isfahânî, Müfredât, s. 819; bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358; Nesefî, Ebu l-berekât Abdullah b.ahmed, Medâriku t Tenzîl ve Hakâ!ku t-te vîl, stanbul, ts, II, 10; Cevherî, es-s!hâh, IV, 1560; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 357; Süleyman Ate), Kur ân Ansiklopedisi, stanbul 1997, III, 29; Buhârî, Buyû, 26. er-râzî, Mefâtîhu l-gayb (Tefsîr-i Kebîr), (trc. Suat Y(ld(r(m ve di6erleri), Ankara 1988, I, 464. Isfahânî, Müfredât, s. 819; Kurtubî, el-câmi, I, 178; Mustafa Ça6r(c(, nfâk, DA, XXII, 289. Ebu s-suud, r âd, I, 32; Elmal(l(, Muhammed Hamdi Yaz(r, Hak Dini Kur ân Dili, Eser Ne)riyât, stanbul 2
veya ba)ka bir )eyi sarfetmek, harcamak 9 ; nafaka vermek, bir mal( bir mahalle sarf etmek 10 ; muhtaç durumda olanlar(n ihtiyaçlar(n( kar)(lamak 11.... lfm j`dfwxyv[ k n[ oepq : Allah yolunda harcay!n. (Bakara, 2/195).. vwubxhrs Utu j`dfwxyv[... : Size verdi'imiz r!z!ktan harcay!n. (Bakara, 2/254) gibi âyetlerde hep sarfetmek ve harcamak anlamlar(ndad(r. nfâk; mal(, paras( vs. tükenip fakir dü)mek 12 ; mal(n fiyat(n( yükseltmek, pahal(la)t(rmak 13 ; yay(lmak, artmak, semizle)mek ve geli)mek 14 anlam(na da gelmektedir. ([sjxh yuzyz[ yuw k TUWXYZ[ {e } vx~zu [ [ l s {t s ƒ [ } yj~ tg vxy[ j oh ) De ki: Rabbimin rahmet hazinesine e'er siz sahip olsayd!n!z, harcan!r-biter korkusuyla k!st!kça k!sard!n!z. nsano'lu da pek eli s!k!d!r. ( srâ, 17/100) âyetinde mal(n yok olmas( ve tükenmesi suretiyle yoksul dü)me anlam(ndad(r. Terim olarak en genel anlam(yla infâk ; hay(r yolunda mal(n( farz veya nâfile olarak sarf etmektir 15. Allah (n ho)nutlu6unu elde etmek amac(yla ki)inin kendi servetinden harcama yapmas(, muhtaçlara aynî ve nakdî yard(mda bulunmas( demektir. nfâk kelimesi umumiyetle kar)(l(ks(z yard(mlar için kullan(l(r 16. Kur ân da infâk kelimesi, 26 sûredeki 58 âyette 74 defa geçmektedir 17. En âm 6/35. âyette tünel anlam(nda, srâ 17/100. âyette yoksul dü)me anlam(nda, bunlar(n d()(ndaki âyetlerdeki 72 defas(nda ise, mâzi, müzârî, emir fiil ve nafakaya isim olarak terim anlam(nda kullan(lm()t(r. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1971, I, 192; Nihat Temel, Kur ân da Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak nfâk, stanbul 2001, s. 19. Isfahânî, Müfredât, s. 819; bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358; Fîrûzâbâdî, el-kâmûsu l-muhît, III, 60; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. Ömer Nasûhi Bilmen, Hukuk-! slâmiyye ve Ist!lâh-! F!kh!yye Kâmusu, stanbul 1950, II, 472. Seyyid Merif Cürcânî, Kitâbu t-ta rifât, Beyrut: 1983, s. 39; Muhsin Demirci, Kur ân!n Temel Konular!, stanbul 2000, s. 313. Isfahânî, Müfredât, s. 819; bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358; Fîrûzâbâdî, el-kâmûsu l- Muhît, III, 60; Cevherî, es-s!hâh, IV, 1560; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 357; Cevherî, es-s!hâh, IV, 1560; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 79. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 360; Fîrûzâbâdî, el-kâmûsu l-muhît, III, 60; Zebîdî, Tâc, VII, 79. Beyzâvî, Envâru t-tenzîl ve Esrâru t-te vîl (Hâ iyetü -Aihâb Inâyetü l-kâdî ve Kifâyetü r-râdî alâ Tefsîri l- Beyzâvî içerisinde), Beyrut, ts, I, 229. Ça6r(c(, nfâk, DA, XXII, 290. nfak kelimesinin yer ald787 sûreler ve âyetler ;unlard7r: 1) 2/Bakara Suresi: 3, 195, 215 (2 defa), 219, 254, 261, 262 (2 defa), 264, 265, 267 (2 defa), 270 (2 defa), 272 (3 defa), 273, 274. âyetler; 2) 3/Âl-i mrân: 17, 92 (2 defa), 117, 134; 3) 4/Nisâ: 34, 38, 39; 4) 5/Mâide: 64; 5) 6/En âm: 35; 6) 8/Enfal: 3, 36 (2 defa), 60, 63; 7) 9/Tevbe: 34, 53, 54 (2 defa), 91, 92, 98, 99, 121 (2 defa); 8) 13/Ra d: 22; 9) 14/brahim:31; 10) 16/Nahl: 75; 11) 17/srâ: 12) 18/Kehf: 42; 13) 22/Hacc: 35; 14) 25/Furkan: 67; 15) 28/Kasas: 54; 16) 32/Secde: 16; 17) 34/Sebe: 39; 18) 35/Fât(r: 29; 19) 36/Yâsin: 47; 20) 42/Mûrâ: 38; 21) 47/Muhammed: 38; 22) 57/Hadîd: 7 (2 defa), 10 (3 defa); 23) 60/Mümtehine: 10 (3 defa), 11; 24) 63/Münâf(kûn: 7, 10; 25) 64/Te6âbün: 16; 26) 65/Talak: 6, 7 (2 defa). Bkz. Muhammed Fuad Abdulbâkî, el-mu cemu l Müfehres li Elfâzi l-kur âni l-kerîm, Beyrut 1407 H. s. 886. 3
nfâkta sarfetme, yani harcama anlam( vard(r. Harcama tabiri mutlak anlamda olup hay(r i)lerin d()(nda, hatta hayra z(t i)lerde harcamaya da kullan(lm()t(r. Ancak bu tabirin geçti6i birçok âyet ve hadisin birlikte de6erlendirilmesinden ç(kan sonuca göre, Allah a itaat ve ibadet niyeti ta)(yan, slâm a ve müslümanlara yard(m ve fayda sa6layan her harcama Allah yolunda infâk say(lmaktad(r 18. nfâk farz olan zekât(, vâcip olan nafakay( ve gönüllü olarak yap(lan her çe)it hayr( içermektedir 19. nfak ile ilgili ayetlerde r(z(klar(n ve nimetlerin hay(r yollarda harcanmas( te)vik veya emredilmekte, ayr(ca harcama mahalleri, harcama )ekilleri, infakta bulunan mü minlerin mükâfâtlar( ve infaka yana)mayan inkârc(lar(n durumlar( anlat(lmaktad(r. leriki bölümlerde bunlar aç(klanacakt(r. B NFÂK LE ANLAM YAKINLI=I OLAN KAVRAMLAR: 1 Nafaka : Nafaka ( \{ VdVWVY ), Enfeka ( TUWXYf[ - `]fwxb`c V]VWXYVˆ ) fiilinin masdar( olan infâk dan isimdir. Ço6ulu nafakât ( \ U VdVWVY ) ve nifâk ( \TUVWfY ) d(r. Nafaka kelimesi, ki)inin kendisi ve aile fertleri için harcad(6( her )eydir 20. Nafaka, hayatiyetin ve yararlanman(n devam( için lüzumlu olan harcamalar(n tamam(d(r 21. Burada hayatiyet tabiri insan, hayvan ve bitkiler için; istifade kelimesi de cans(z e)ya için kullan(lm()t(r. Bilindi6i gibi insan hayat(n(n normal bir )ekilde devam etmesi, yiyecek ve içeceklerinin, giyim e)yalar(n(n ve ikâmet edece6i bir yerin sa6lanmas(na ba6l(d(r. Hayvanlar(n yiyecek içeceklerinin ve bar(naklar(n(n sa6lanmas( gerekir. Bitki, sebze ve a6açlar için de bir tak(m mâlî harcamalar gerekmektedir. )te cans(z e)ya ve maldan istifade imkan(n(n devam etmesi, canl(lar(n da hayatiyetlerinin sürdürülmesi için gerek para olarak nakdî ve gerek e)ya olarak aynî harcamalar için kullan(lan her )eye slâm hukukunda nafaka denmi)tir. 18 19 20 21 Ça6r(c(, nfak, DA, XXII, 289. Râzî, Mefâtîhu l-gayb, I, 464; Elmal(l( Muhammed Hamdi Yaz(r, Hak Dini Kur ân Dili, (Sadele)tirilmi) bask(), Azim, stanbul 1992, II, 220; Temel, Kur ân da nfâk, s. 29. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358. Celâl Erbay, slâm Hukukunda Evlilik ve H!s!ml!k Nafakas!, stanbul 1998, s.13; Ruhi Özcan, slâm Hukukunda H!s!ml!k Nafakas!, zmir 1996, s. 12. 4
Kur ân da nafaka kelimesi harcanan )ey anlam(nda üç âyette geçmektedir 22. Mallar!ndan harcama yapt!klar! için erkekler kad!nlar!n yöneticisi ve koruyucusudur (Nisâ 4/34) âyeti, kad(n(n nafakas(n( temin etmenin erke6e vâcip oldu6unun delilidir 23. Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana-baban!za da iyi davranman!z! kesin bir ekilde emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yan!nda ya lan!rsa, kendilerine Of! bile deme; onlar! azarlama; ikisine de güzel söz söyle. (srâ, 17/23). Biz, insana, ana-babas!na iyi davranmas!n! tavsiye etmi izdir... (Ankebût, 29/8; Lokman, 31/14) âyetleri ana babaya iyi davranmay( ve nafaka mükellefiyetini getirmektedir 24. 2 hsân: hsân ( yuvzx f[ ) : hasüne ( Vƒ`zV ) sülasi fiilinin if âl vezninde masdar(d(r. Hasüne nin masdar( hüsn dir. Hüsn, güzellik; hasen, güzel demektir. hsân ise ba)kas(na iyilik etmek, yard(m etmek ve i)ini güzel yapmak, güzel davranmak anlamlar(na gelir 25. hsanda bulunan ki)iye muhsin denir. Ahlâk literatüründe ihsan genellikle, iyiliklerde farz olan asgarî ölçünün ötesine geçip isteyerek ve severek daha fazlas(n( yapmak manas(nda kullan(l(r 26. hsân, insan(n ba)kalar(na kar)(l(ks(z olarak iyilik etmesinden ibaret bir fazilettir. Buna kerem (lütuf) ve )efkat de diyebiliriz 27. Râg(b sfahânî (ö. 503 H/1109M) nin di6er slâm alimlerince de payla)(lan dü)üncesine göre ihsân adaletin üstünde bir derecedir. Adalet borcunu vermek, alaca6(n( almak, ihsan ise üstüne dü)enden daha fazlas(n( vermek, almas( gerekenden daha az(n( almakt(r. Bundan dolay( adaleti gözetmek vacip, ihsân( gözetmek mendup ve müstehapt(r 28. Muhakkak ki Allah adâleti ve ihsan! emreder ifadesiyle ba)layan ayette 29 ihsân, insan(n hem Allah a hem de yak(n ve uzak çevresine, bütün insanlara, hatta tabiata kar)( yakla)(m(nda, tutum ve 22 23 24 25 26 27 28 29 Bakara, 2/270; Tevbe, 9/ 54, 121. Nesefî, Medârik, I, 223. Râzî, Mefâtîhu l-jayb, VIII, 30; smail Hakk( Bursevî, Rûhu l-beyân, stanbul 1389, II, 205. Isfahânî, Müfredât, s. 119; Râzî, Mefâtîhu l-gayb, IV, 446; bn Manzûr, Lisânu l- Arab, XIII, 1; Cevherî, S!hâh, V, 2099; Zebîdî, Tâcu l-arûs, IX, 175. Ça6r(c(, hsan, DA, XXII, 544; Ate), Kur ân Ansiklopedisi, IX, 337; Metin Ocak, Kur ân da hsan ve Muhsin Kavramlar!, stanbul 1999, s. 17 23. Ahmet Hamdi Akseki, Ahlâk lmi ve slâm Ahlâk!, Ankara 1979, s. 335. Isfahânî, Müfredat, s. 236. Nahl, 16/90. 5
davran()lar(nda adalet ölçüsünün, farz ve vacip s(n(rlar(n(n ötesine geçerek imkân ve kabiliyetine göre kullu6un, özverinin ve erdemin en yüksek seviyesine ula)mas( anlamlar(na gelecek )ekilde yorumlanm()t(r 30. Kur ân-( Kerîm de ihsân kavram( hem Allah a hem de insanlara nisbet edilerek yetmi)ikiden fazla ayette, masdar, fiil ve isim )eklinde geçmektedir. hsân kelimesi Allah a nisbet edildi6inde, O yaratt!'! her eyi en güzel yapm! t!r. (Secde, 32/7); O sizi ekillendirdi ve eklinizi güzel yapt! (Tegâbün 64/3) meâlindeki ayetlerde oldu6u gibi Allah (n kusursuz yarat(c(l(6(n( veya Allah!n sana ihsân etti'i gibi sen de ihsânda bulun. (Kasas 28/77); Allah ona r!z!k ihsân etti. (Talâk 65/11) ayetlerinde görüldü6ü gibi Allah (n kullar(na lütufkârl(6(n(, cömertli6ini ifade eder 31. kullan(l(r: nsana nisbet edildi6i ayet ve hadislerde ihsan kavram( iki ba6lamda a) Yapt(6(n( güzel yapmak )eklinde özetlenen anlam(na uygun olarak kulun Allah a kar)( hissetti6i derin sayg(, ba6l(l(k ve itaat ruhunu ve bu ruh halinin ürünü olan iyi davran()lar( kapsar. Hz. Peygamber in Cibrîl hadisi diye bilinen hadiste geçen, hsan Allah! görür gibi ibadet etmendir; çünkü sen O nu görmesen de O seni görmektedir 32 )eklindeki aç(klamas( bu ba6lamdaki ihsân(n en güzel tan(m( kabul edilmi)tir. b) hsan, hilim erdeminden kaynaklanan bir anlay()la ki)inin ba)ta annesi ve babas( olmak üzere di6er insanlar kar)(s(ndaki sevgiye dayal( özverili tutumunu ifade eder. Çe)itli ayetlerde muhsinler olarak an(lan müminlerin hilim ruhunu yans(tan baz( seçkin özellikleri üzerinde durulmu) ve bu suretle ihsan kavram(n(n içeri6ine giren erdemlere de i)aret edilmi)tir. Bunlardan baz(lar( )unlard(r: Öfkeye hakim olma, affetme, ho)görü, sab(r, i)lerde a)(r(l(ktan sak(nma, kararl(l(k ve cesaret, tokgözlülük ve cömertlik 33. 30 31 32 33 Râzî, Mefâtîhu l-gayb, XIV, 325. Ça6r(c(, hsan, DA, XXII, 545. Buhârî, Kitâbü t-tefsîr, Sûretu Lukmân; Müslim, Kitâbü l-îmân, 57; Tirmizî, Kitâbu l- Îmân, 4. Ça6r(c(, hsân, DA, XXII, 544. 6
Esasen Arapça da ihsân, i)i do6ru dürüst yapmakt(r. )in ehli olana muhsin denir. Bu ayette geçen ihsân kelimesi, bir i)i tam ve noksans(z yapmak, i)in hakk(n( vermek ve dürüst olmak anlamlar(nda kabul edilerek ayete Her türlü hareketinizde dürüst davran!n. Çünkü Allah dürüstleri sever. )eklinde de meâl verilmi)tir 34. Allah bütünüyle ihsan sahibidir, O nun yaratt(6(, O ndan gelen her )ey hasendir. O nas(l ihsan sahibiyse insanlar(n da ihsan sahibi olmalar( gerekir. O nun ihsan( daha çok nimetlendirme olarak adland(r(lm()t(r 35. hsân, in âm (nimet vermek) dan daha geneldir. Her güzel davran() ihsân kapsam(ndad(r. Ama her güzel davran()a in âm denmez. Çünkü in âm maddeten yard(m etmektir 36. Teorik aç(dan ihsan, di6er karde) kavramlar( olan iman ve slam(n en geni)i, insanlar(n ona uzan(m oran( aç(s(ndan da en dar(d(r. Çünkü ihsan anlam olarak di6er ikisini de içine al(r, ama onlardan daha az say(da kimseye nasib olur 37. Mü minlerin bir di6er özelli6i de muhsin dir. Bu da genellikle ki)inin iyilik yapma vasf(n( içerir. Asl(nda bu iyili6in s(n(r( yoktur. Kendi yak(nlar(na kar)( yap(lacak her türlü maddi ve manevi yard(m( içerir. Bunun yan(nda vatan(na, milletine ve hatta tüm insanlara kar)( yap(lacak maddi ve manevi yard(m( da içerisine al(r. Muhsin, sözde ve davran()larda da olur. Nitekim, nsanlara kar! güzel söz söyleyin 38 anlamlar(ndaki ayetlerde mü minlerin ihsan vas(flar( dile getirilmektedir 39. 3 Îtâ : Îtâ ( \ŠUVxcf[ ) âtâ ( lvg ) fiilinin masdar(d(r. Mutlak anlamda vermek ya da kar)(l(6(n( vermek anlam(na gelir 40. Kur ân-( Kerîm de îtâ ( \Š UVxcf[ ) kelimesi de6i)ik )ekillerde pek çok yerde geçmektedir. Baz( âyetlerde Allah (n vermesini ifade etmekte 41 ; Bakara 2/201. ayetinde de Allah (n vermesini isteme anlam(ndad(r. 34 35 36 37 38 39 40 41 Heyet, Kur ân-! Kerîm ve Türkçe Aç!klamal! Meâli, (haz. Ali Özek ve di6erleri). Isfahânî, Müfredat, s. 119; Ali Ünal, Kur ân da Temel Kavramlar, stanbul 1990, s. 519. Ate), Kur ân Ansiklopedisi, IX, 336. Bilâl Temiz, Kur an-! Kerim de Hidâyet Kavram!, zmir 1996, s. 298. Duhân, 44/ 51-52; Fussilet, 41/ 33; Nahl, 16/ 125. Ömer Dumlu, Kur ân da Baz! Kavramlara Bak!, zmir 1999, s. 134. bn Manzûr, Lisânu l-arab, XIV, 17; Cevherî, S!hâh, VI, 2262. Bakara, 2/247, 269; Hadîd, 57/29; Bkz. Abdulbâkî, Mu cemu l-müfehres, s. 10 14. 7
Îtâ kelimesi, Aüphesiz ki Allah, adaleti, iyili'i, akrabaya vermeyi emreder, ta k!n kötülü'ü, münkeri, zulmü ve kendini be'enmeyi nehyeder. Size ö'üt verir ki, iyice dinleyip tutas!n!z. (Nahl 16/90) ayetinde masdar olarak; Akrabaya, yoksula, yolda kalm! a hakk!n! ver (srâ 17/26; Rûm 30/38) ayetlerinde de emir olarak geçmekte ve insanlar(n ba)kalar(na vermesini ifade etmektedir. Vermek fiili yirmi yedi yerde Zekât! ver.., Zekât! verin, Zekât! verirler, Zekât! vermezler gibi farkl( çekimlerde zekât ile beraber geçmektedir. Baz( ayetlerde de 42 mal kelimesi ile beraber geçmektedir. 4 Atâ: Atâ ( \ŠUVŒV ) ve at(yye ( ) verme, verilen )ey, ba6()lama, hibe, ve ihsân manalar(nda Arapça bir kelimedir. At(yye nin ço6ulu atâyâ ( ), atâ n(n ço6ulu a t(yye ( \{VefŒX V[ ) dir 43. Atâ, Kur ân-( Kerîm de, nimet, lütuf, ihsân ve ba6() anlamlar(nda be) yerde geçmektedir 44 : ŽUVzf f XeV f X fzxuv[ XkV[ Xƒ`bXuUVm UVY UVŒV [V V te bu bizim ba'!!m!zd!r. ster ver, ister (elinde) tut; hesaps!zd!r, dedik. (Sâd 38/39) Hepsine, onlara da bunlara da dünyay! isteyenlere de ahireti isteyenlere de) Rabbinin ihsan!ndan (istediklerini) veririz. Rabbinin ihsan! k!s!tlanm! de'ildir. (srâ, 17/20). Bu (nimetler) bitmez tükenmez bir lütuftur. (Hûd, 11/108, Bunlar Rabbinin yeterli bir ba'!!, mükâfat!d!r. (Nebe, 78/36) âyetlerinde atâ kelimesi geçmektedir. Atâ tabiri, bir terim olarak ilk defa Hz. Ömer in halifeli6i döneminde kullan(lm()t(r. Hz. Ömer in ictihad(yla fey gelirlerinin müslümanlara her ay da6(t(lan k(sm(na erzak, y(lda bir defa olmak üzere para )eklinde da6(t(lan k(sm(na da atâ veya at(yye denilmi)tir. Daha sonraki dönemlerde ise atâ, yaln(zca askerli6i meslek olarak seçenlere maa) olarak verilmi)tir 45. 42 43 44 45 Nûr, 24/33; Bakara, 2/177; Leyl, 92/18. Isfahânî, Müfredât, s. 573; bn Manzûr, Lisânu l-arab, XV, 69; Cevherî, S!hâh, VI, 2430; Mustafa Fayda, Atâ, DA, IV, 33. Abdulbâkî, Mu cemu l-müfehres, s. 579. Fayda, Atâ, DA, IV, 33. 8
5 Tasadduk: Tasadduk; sadaka ( VTV V ) fiilinin tefe ul bâb(ndan mastar( olup sadaka vermek anlam(ndad(r 46. nfâk ve tasadduk un her ikisinde de sarfetme yani harcama anlam( vard(r. Dinî bak(mdan farz, vacip ve mendup k(s(mlar(na ayr(l(r 47. Sizden birine ölüm gelmeden önce, size r!z!k olarak verdiklerimizden infak ediniz... (63/Münâf!kûn, 10) âyetindeki infâk(n, bu âyetin devam(nda bulunan: Rabbim! Beni yak!n bir süreye kadar geciktirsen de tasaddukta bulunup sâlih kimselerden olsayd!m, demesinden önce k(sm(nda tasadduk ile aç(klanmas(ndan anl(yoruz ki, tasadduk infâk(n kapsam( içerindedir 48. Sadaka kelimesi Tevbe Sûresi nin 60. âyetinde oldu6u gibi zekât anlam(na da gelmektedir. Bu bak(mdan zekât da infak(n kapsam( içerisindedir. nfâk, zekât ve sadaka ile birlikte di6er iyilik türlerini de içine alan ve yard(mla)mada s(n(r koymayan daha geni) bir kavramd(r 49. A Zekât: Zekât, zekâ yezkû ( UVwVr - jvwx Vc - UVwVr ) fiilinin mastar(d(r. Sözlükte; artmak, bereketli olmak, temizlik, övmek, iyi ve düzgün olmak manalar(na gelir 50. Zekât kelimesi Kur ân da; daha iyi 51, helâl 52, güzellik-incelik 53, olgunluk 54, çirkinliklerden sak(nmak 55, hizmete yönelmek 56, övgü 57, temizlik 58, )er î zekât( ödemek 59 manalar(nda kullan(lm()t(r. 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 196. Elmal(l(, Hak Dini, II, 220; Temel, Kur ân da nfak, s. 29. Râzî, Mefâtîhu l-gayb, I, 464. Seyyid Kutub, Fî Z!lâli l-kur ân, (trc. M.Emin Saraç ve di6erleri), stanbul, ts. I, 51. bn Manzûr, Lisânu l-arab, z-g-v md.; brahim Mustafa - Ahmet Hasan ez-zeyyât ve di6erleri, el-mucemu l-vasît, stanbul 1992, s. 396, Nûr, 24/28. Kehf, 18/74. Meryem, 19/19. Kehf, 18/19. Nûr, 24/21. Fât(r, 35/18. Necm, 53/32. Mems, 91/9. Bakara, 2/43 ve di6er yerlerde. 9
Zekat, bir müslüman(n, (Hz. Peygamberimiz in soyundan olmayan) müslüman bir fakire, hiçbir menfaat beklemeksizin, s(rf Allah r(zas( için mal(n( vermesidir 60. Dinin mal ve benzeri )eylerden belirli )artlarla fakirlere verilmesini emretti6i hisseye de zekât denir. Zekât vermeye tezkiye, zekât verene müzekkî denir 61. slâm hukukunda zekât, dinin fakirlere verilmesini emretti6i belirli paya denildi6i gibi bu pay(n (hissenin) maldan ç(kar(lmas( i)ine de denir 62. Zekât vermek Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabit bir farzd(r. nsan(n Allah hakk( olan( mal(ndan ay(rarak fakirlere vermesine zekât denilmesi, malda bereket umulmas( veya nefsi temizlemesi veya her ikisinden dolay(d(r. Kulun kullukta olan s(dk(na delaletinden dolay( zekata dini terim olarak sadaka dahi denmi)tir 63. Tevbe Suresi nin 60. âyetinde sadaka kelimesi, farz olan zekât anlam(ndad(r ve zekât(n sarf yerlerini bildirmektedir: Sadakalar (zekâtlar) Allah tan bir farz olarak ancak, yoksullara, dü künlere, (zekât toplayan) memurlara, gönülleri (slâm a)!s!nd!r!lacak olanlara, (hürriyetlerini sat!n almaya çal! an) kölelere, borçlulara, Allah yolunda çal!!p cihad edenlere, yolcuya mahsustur. Allah pek iyi bilendir, hikmet sahibidir. Kur ân da zekât kelimesi, 6 âyette müstakil, 26 âyette namazla birlikte zikredilmek üzere toplam 32 âyette yer almaktad(r. 8 tanesi Mekkî, 24 ü de Medenî olan bu âyetlerin ikisinde zekât sözlük manas(nda, di6erlerinde ise terimsel anlamda kullan(lm()t(r 64. Zekât, ba)l( ba)(na bir çal()man(n konusu olabilecek geni)likte bir konu oldu6u için detaylar(na giremiyoruz. Biz bu çal()mam(zda daha çok zekât d()(ndaki infâk( incelemeye çal()aca6(z. Sadece zekât ile ortak oldu6u hususlarda zekât konusuna yer verece6iz. 60 61 62 63 64 bn Âbidîn Muhammed Emîn b. Ömer, Reddu l-muhtâr ale d-dürri l-muhtâr, (trc. Ahmed Davudo6lu), stanbul 1982, IV, 5; Mevle l-hümâm Meyh Nizâm, Fetevâyi Hindiyye, (trc. Mustafa Efe), Ankara, ts. I, 565. brâhim Mustafa, El-Mucemu l-vasît, s. 396. Heyet, badet ve Müessese Olarak Zekât, stanbul 1984, s. 1. Isfahânî, Müfredât, s. 480. Muhsin Demirci, Kur ân!n Temel Konular!, stanbul 2000, s. 236; Enver Kaan, Kur ân ve Sünnete Göre Zekât, (Bas(lmam() Yüksek Lisans Tezi), stanbul 2002, s. 3 9. 10
B Sadaka: Arapça s(dk ( UhX f - `T` XšVc VTṼ V ) kelimesinden türeyen bir isimdir. S(dk, yalanc(l(6(n z(dd( olan do6ruluk, s(hhat ve mükemmellik manas(na gelir. Sadaka ( \{VhV V ) ise; s(rf Allah r(zas( için mal(ndan ç(kar(p fakirlere ve miskinlere verilen )eylere denir. Ço6ulu sadakât ( UVhV V ) d(r. Zekâta sadaka dense de asl(nda tatavvu olarak verilenlere sadaka denir. Sadaka vermeye tasadduk, sadaka verene de mütesadd(k denir 65. Sadaka, sevab için hibe olunan mald(r 66. Sadaka kelimesi, Allah a sadakatle ba6l( olmak anlam(ndan al(nm() olan bir kavramd(r 67. Zekâta sadaka denilmesi de iki bak(mdand(r: Birisi mal(n ar(nd(r(lmas( ile s(hhate ve kemâle delâlet etmesidir, di6eri de zekât( verenin imanda s(dk ve samimiyet sahibi oldu6una delâlet etmesidir. O halde sadaka, ya mal(n )er î manada tam mal olmas( ve devam etmesi için bir sebeptir, veyahut da kulun iman(nda sâd(k ve mükemmel oldu6unu istidlal etmeye bir sebeptir. Hatta nikâhtaki mehre de sadaka denilmesinin sebebi de, nikâh(n bununla tekemmül etmesi dolay(s(ylad(r. Sadaka, verenin imanda s(dk ve samimiyet sahibi olmas(ndan dolay( bu ad( alm()t(r 68. Sadaka kelimesi Kur ân da müfret ve cemî olarak 13 yerde geçmektedir 69. Sen onlar!n mallar!ndan sadaka al ki, onlar! tertemiz yapm! olas!n (Tevbe 9/103) ve Hiç üphesiz sadakalar fakirler içindir (Tevbe 9/60) âyetlerinde farz olan zekât için 70, Yusuf Suresi 88. âyette, tasaddak (sadaka ver) ve mütesadd!kîn (sadaka verenler) )eklinde nâfile sadakalar için kullan(lm()t(r 71. Sadakalar, sadaka-i f(t(r, sadaka-( câriye ve di6er sadakalar olmak üzere üç k(sma ayr(lmaktad(r. Zorluk içinde olana kolayl(k gösterme 72 ve yaralama k(sas(ndan vazgeçme dahi sadaka kapsam(ndad(r 73. 65 66 67 68 69 70 71 72 73 Isfahânî, Müfredât, s. 478; bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 193 196; Cevherî, S!hâh, IV, 1505; brâhim Mustafa ve di6erleri, Mucemu l-vasît, s. 510. Berkî, Ali Himmet, Mecelle-i Ahkâm-! Adliye, stanbul 1982, Madde: 835. Bursevî, Rûhu l-beyân, III, 451; Elmal(l(, Hak Dini Kur ân Dili, IV, 367. Râzî, Mefâtîhu l-gayb, V, 524; Elmal(l(, Hak Dini, II, 220. Abdulbâkî, Mucemu l-müfehres, s. 513. Elmal(l(, Hak Dini, II, 220. Sadaka kelimesinin geçti6i di6er âyetler: Bakara 2/196, 263-264, 271, 276; Tevbe 9/58, 79. Bakara, 2/270. Isfahânî, Müfredât, s. 480. 11
Sadakadan maksat dilencilere yap(lan tasadduk de6ildir. Zekat ve fitreden hariç olmak üzere eli geni), durumu müsait olanlar(n ihtiyaç sahiplerine, s(k()(k durumda bulunanlara yapt(klar( aynî ve nakdî her türlü yard(m ve teberrudur 74. 6 - Hay7r: Hay(r; sözlükte iyi olmak, iyilik etmek, üstün olmak, üstün k(lmak gibi anlamlara gelen hayr kökünden masdar isim olup iyi yahut iyilik manas(na gelir ve )errin kar)(t( olarak kullan(l(r 75. Hay(r kelimesi Kur ân da 176 yerde geçmekte, bunlardan ism-i tafdîl olmayanlar yer ald(klar( âyetlerin konular(na göre iyi, güzel, de6erli, faydal( ve mal, mülk gibi arzulanan )eyler anlamlar(na gelmektedir. Hayr(n bu kullan(mlar(n( iki ana bölümde ele almak mümkündür. lk bölüme giren âyetlerde hay(r kavram( daha çok mal, servet, bolluk gibi maddî de6er ve imkânlar veya daha genel olarak her türlü maddî manevî nimet için kullan(lm()t(r. Bu âyetlerin baz(s(nda hay(r, mal kelimesinin e) anlaml(s( olarak geçer. nsan hay!r sevgisine çok dü kündür (Âdiyât, 100/8) âyetindeki hay(r, bütün tefsirlerde mal kelimesiyle kar)(lanm()t(r. Hz. Süleyman (n cins atlara olan dü)künlü6ü de hay(r sevgisi diye ifade edilmi)tir 76. Ölen ki)inin geride mal b(rakmas( hay(r b(rakma olarak 77, insanlara mâlî yard(mda bulunulmas( da hay(r infâk etmek )eklinde ifade edilmi)tir 78. Sana Allah yolunda ne infâk edeceklerini soruyorlar. De ki: Hay!rdan (maldan) hercad!'!n!z ey, ebeveyn, yak!nlar, yetimler, fakirler ve yolcular için olmal!d!r. Aüphesiz Allah yapaca'!n!z her hayr! bilir. (Bakara 2/215), Hay!r olarak harcad!klar!n!z kendi iyili'iniz içindir. Yapaca'!n!z hay!rlar! ancak Allah!n r!zas!n! kazanmak için yapmal!s!n!z. Hay!r olarak verdi'iniz ne varsa, kar!l!'! size tam olarak verilir ve asla haks!zl!'a u'rat!lmazs!n!z. (Bakara, 2/272). (Yapaca'!n!z hay!rlar), kendilerini Allah yoluna adam!, bu sebeple yeryüzünde 74 75 76 77 78 Süleyman Uluda6, slamda Emir ve Yasaklar!n Hikmeti, Ankara 1988, s. 92. Ça6r(c(, Hay(r, DA, XVII, 43. Sâd, 38/32. Bakara, 2/280. Ça6r(c(, Hay(r, DA, XVII, 43. 12
kazanç için dola amayan fakirler için olsun (Bakara, 2/273). âyetlerinde hay(r infâk etmek anlam(ndad(r. Baz( âyetlerde do6rudan do6ruya mal infâk etme 79 ifadesinin yer almas(, Kur ân da hay(r ve mal kelimelerinin anlam birli6ini aç(kça göstermektedir. Ayn( )ekilde vahiy, Kur ân, slâm ve hikmet gibi manevî nimet türünden olan )eyler de hay(r kelimesiyle ifade edilmi)tir. kinci bölüme giren âyetlerde hay(r kelimesi sâlih amel, hasene, maruf gibi kavramlara yak(n anlamlarda olmak üzere her türlü iyi tutum ve davran()(n ahlâkî de6erini belirtmek için kullan(lm()t(r. Bakara 2/215. âyetinde hayr(n ilki mal varl(6(, ikincisi mutlak olarak Allah r(zas( için yap(lan iyilik anlam(n( ta)(r ve sâlih amel ile ayn( )eyi ifade eder. Kur ân genellikle insan(n ahirette kendisi için faydal( olacak her türlü iyili6i hay(r diye adland(rmaktad(r. Hadis-i )erîflerde de sadaka vermek hay(r kap(lar(ndan biri olarak say(lm() 80 ve insanlar bu tür hay(rlar yapmaya te)vik edilmi)tir. Kur ân-( Kerîm de, Hadislerde ve di6er slâmî kaynaklarda hay(r kelimesinin ba)ta mâlî fedakârl(klar olmak üzere her türlü yard(mseverli6i ifade eden bir anlamda kullan(lmas( 81 ve müslümanlar(n bu tür hay(rlar yapmaya te)vik edilmesi sebebiyle bu kavram( infaka yak(n kavramlar aras(nda saymaktay(z. 7 Karz-7 Hasen: Karz kelimesi sözlükte kesip koparmak, kar)(l(k vermek, mekânla ilgili kullan(ld(6(nda çapraz(ndan dola)(p gitmek gibi anlamlara gelir. Karz, terim olarak geri ödenmek üzere verilen mal veya ödünç/borç verme demektir. Ödünç vermeye ikrâz, ödünç verene mukriz, ödünç alana mustakriz, ödünç istemeye de istikrâz denir. Bir kimsenin nakit paray( veya ölçü tart( yahut standart olup say( ile al(n(p sat(lan )eyleri, daha sonra yerine benzerini (mislî) almak üzere ba)kas(na faizsiz ve bir menfaat beklemeksizin ödünç vermesine 79 80 81 Bakara, 2/262, 274; Nisâ, 4/34. Tirmizî, Îman, 8. Ça6r(c(, Hay(r, DA, XVII, 46. 13
karz-( hasen denir. Güzel ödünç demektir. Faizsiz ve bir kar)(l(k beklemeksizin verilmesi yüzünden güzel ödünç ad(n( alm()t(r 82. Türkçe deki ödünç kelimesi, karz(n yan( s(ra âriyet akdini de içine alan bir geni)likte kullan(lmakla birlikte karz tüketim ödüncü, âriyet de kullan(m ödüncüdür 83 Kur ân da karz ve türevleri, 13 yerde geçmektedir. Bunlardan sadece Kehf Suresi 18/17. âyette bir yeri çapraz(ndan dola)(p gitmek anlam(ndad(r. Di6er âyetlerde 84 ise ödünç/borç verme 85, sadaka verme 86, helâl maldan gönül ho)lu6uyla yap(lan tasadduk 87, güzel maldan güzel bir )ekilde verilenler, cihad için yap(lan harcamalar 88, Allah yolunda infak 89, hay(r duygusuyla ve Allah r(zas( için yap(lan her türlü mâlî fedakârl(k 90 anlamlar(nda kullan(lm() ve inananlar( güzel ödünç vermeye te)vîk etmi)tir. Kur ân da, fakirlere sadaka verenleri, lây(k olmad(klar( halde Allah (c.c.) ile bir muâmele yapm() saymakla onlara özel bir konum ve fazilet kazand(rmak için; Allah (n sadakay( en güzel )ekilde ve övgüyle kabul edece6ini zikretmek için ve bir borç verildi6inde bedelinin ve kar)(l(6(n(n geri al(nd(6( gibi, ayn( )ekilde fakirlere verilen sadakan(n kar)(l(6(n(n da (fakirden de6il, Allah tan) muhakkak al(naca6(n( va detmek için Allah yolundaki infaka mecâzî bir anlat(mla karz-( hasen (güzel borç) denmi)tir 91. Bu ödüncün güzel diye nitelenmesi, harcaman(n riya ve dünyevî beklenti kar()t(rmadan s(rf Allah r(zas( için ve helâl maldan yap(lmas(n(n gerekti6ine ve böyle bir davran()(n güzelli6ine i)aret etmektedir 92 Kimdir o, Allah a güzel bir borç verecek olan ki, Allah da onun verdi'ini kat kat artt!rs!n ve onun için de'erli bir mükâfat versin. (Hadîd 57/11) âyetinde Allah Teâlâ insanlar(, mallar(n( slâm'a yard(m etme, kâfirlerle sava)ma ve 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 H. Yunus Apayd(n, Karz, DA, XXIV, 520-521; Hamdi Döndüren, Delilleriyle Ticaret ve ktisat lmihali, stanbul 2001, s. 402. Apayd(n, Karz, DA, XXIV, 521. Bkz. Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11,18; Te6âbün 64/17; Müzzemmil 73/20. Apayd(n, Karz, DA, XXIV, 520. Mâturidî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te vilâtu l-kur ân, stanbul 2005, II, 136; Nesefî, Medârik, I, 122. Râzî, Mefâtîhu l-gayb, XXI, 524. Nesefî, Medârik, I, 122. Nesefî, Medârik, IV, 224. Apayd(n, Karz, DA, XXIV, 521. Mâturidî, Te vilâtu l-kur ân, II, 136; Zemah)erî, Ke âf, VI, 45; Nesefî, Medârik, IV, 224; Bursevî, Rûhu l-beyân, X, 22. Apayd(n, Karz, DA, XXIV, 520. 14
müslüman fakirleri destekleme hususunda harcamalar( konusunda yapt(6( te)viki te'kid etmi)tir. Böylece de sayesinde cennet va'dedildi6i için, "karza" (ödünç verilen parçaya) benzetilerek, bu infâka karz denilmi)tir. Mukâtil, insan(n, bunu içinden gelerek ba6()lamas(, güzel bir karzd(r demi)tir. Kelbî ise, Bunun, s(rf Allah r(zas( için tasadduk edilmesi güzeldir demi)tir 93. Kimdir o, Allah a güzel bir borç verecek olan ki, Allah da ona kat kat fazlas!yla ödesin. Allah (r!zk!) k!sar da açar da. Hep O na döndürüleceksiniz. (Bakara 2/245) âyetinde de karz-( hasenin mükâfat( vard(r. Hadislerde borç verme, ödünç verme söz konusu edildi6inde bunun hukukî mahiyetinden çok ahlâkî yönü üzerinde durulmu)tur. Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) mü minleri karz-( hasene te)vik ederek )öyle buyurmu)tur: Bir Müslüman di'erine iki defa karz-! hasen verirse, bir defa sadaka vermi gibi olur 94. Mirac gecesi bana cennet kap!s!nda öyle bir yaz! gösterildi: Sadaka için on kat!, karz-! hasen için ise on sekiz kat! ecir vard!r. Cebrail e, borç vermenin sadakadan niçin üstün oldu6unu sordu6umda )u cevab( verdi: Aüphesiz dilenci ço'u kere yan!nda varken ister. Ödünç isteyen ise, ancak ihtiyaç yüzünden ister 95. Ödünç verenin ak(ll(, ergin ve ödünç verece6i mal(n mâliki ya da onu karz olarak vermeye yetkili bulunmas( gerekir. Ödünç verilecek )eyin mislî (standart) bir mal olmas( gerekir. Hanefilerin me)hur görü)üne göre, ödünç vermenin bir yararlanma kar)(l(6(nda olmamas( gerekir 96. 8 Teâvün: Teâvün, avn kökünden tefâül kal(b(ndan masdard(r. Kar)(l(kl( yard(mla)ma manas(na gelmektedir 97 ve türevleriyle birlikte Kur ân da on yerde geçmektedir 98. nsan zay!f yarat!lm! t!r. (Nisâ 4/28) nsan(n en büyük yard(mc(s( (Müsteân) ancak Allah t(r 99. Kendisinden yard(m talep etmemizi bizzat Allah emretmektedir: Ey iman edenler! Sab!r ve namaz ile Allah tan yard!m isteyin. Çünkü Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir. ( Bakara 2/153). Namaz k(lan 93 94 95 96 97 98 99 Râzî, Mefâtîhu l-gayb, XXI, 299. bn Mâce, Sadakât, 19. bn Mâce, Sadakât, 19. Döndüren, lmihâl, s. 403-405. bn Manzûr, Lisânu l-arab, XIII, 298; brahim Mustafa, Mucemu l-vasît, s. 638. Abdulbâkî, Mucemu l-müfehres, s. 627. Yusuf, 12/18. 15
bir mü min günde k(rk defa, (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yaln!z senden yard!m bekleriz. (Fâtiha 1/5) diyerek Rabbinden yard(m dilemektedir. nsan tek ba)(na ya)ayarak bütün ihtiyaçlar(n( kendisi kar)(layamaz. Di6er insanlar(n yard(m(na mutlaka ihtiyaç duyar. Onun için insanlar birbirleriyle yard(mla)mak zorundad(rlar. Yüce Yarat(c(m(z bu yard(mla)may( emretmekte ve me)ru )eylerde olmas(n( buyurmaktad(r: y[vkx ` X [ k fvx Z lv V [jỳvk U g ž k ŸVjXdx [ k fpx [ lv V [jỳvkuv Vg k... yilik ve (Allah!n yasaklar!ndan) sak!nma üzerinde yard!mla!n, günah ve dü manl!k üzerine yard!mla may!n. Allah tan korkun; çünkü Allah!n cezas! çetindir. (Mâide 5/2) âyetinde yard(mla)ma emredilmektedir. Mâun Sûresi ndeki mâûn (yard(mla)ma) kavram(n( Abdullah b. Abbas (r.a.), iâde süresi sonraki bir güne ait olan âriyet olarak tan(mlamaktad(r. mam Mâturidî de, birlikte ya)aman(n gerektirdi6i her türlü iyilik, ki)iye yard(m ve destek sa6layan her )eydir, zekât ve di6erlerini içine al(r, demektedir 100. Sosyal yard(mla)man(n en özlü ifadesini Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) in: Mü minler, birbirlerini sevmekte ve merhamet etmekte bir bedenin uzvu gibi görürsün; onlar!n herhangi bir uzvu rahats!zland!'!nda di'er bütün uzuvlar! müteessir olur 101 hadisinde bulmaktay(z. Bu demektir ki, bir mü mine bir dert, bir elem, keder, üzüntü veya musibet isabet etti6inde di6er bütün mü minler onun derdiyle dertlenir, onun üzüntü ve kederini payla)(rlar 102. Yard(mla)man(n kapsam( çok geni)tir. Zekât ve sadaka gibi maddî yard(mlar olabilece6i gibi hayat(n her alan(ndaki çe)itli insanî yard(mlar )eklinde de olabilmektedir. 100 101 102 Bekir Topalo6lu, Te vilâtu l-kur ân dan Tercümeler, stanbul 2003, s. 66. Buhârî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 17. Mehmet Meker, slâmda Sosyal Dayan! ma Müesseseleri, Ankara 1991, s. 54. 16
9 Kerem: Kerem, cömertlik demektir. Kerîm yarat(l()tan cömert olan, insan(n )erefiyle ba6da)mayan her türlü )eyden ar(nm() bulunan, övgüye lây(k vas(flar( )ahs(nda toplayan, cezay( gerektiren davran()lar( affedip suçluyu ba6()layan demektir 103. Cömertlik, eldeki imkânlar( me)ru ölçüler içinde, gönüllü olarak ve kar)(l(k beklemeden ba)kalar(n(n yarar(na sunma e6ilimidir. Cömertlik kavram( slâm ahlâk literatüründe sehâ-sehâvet ve cûd terimleriyle ifade edilir 104. Sehâ ve sehâvet sözlükte, oca6(n, içinde kolayl(kla ate) yak(lacak )ekilde geni) tutulmas( ve yanmakta olan ate)in alev ve duman(n(n kolayca yükselmesine imkân haz(rlanmas( anlam(na gelir. Bu manadan hareketle gönül zenginli6i ve geni)li6ine de sehâvet denilmi)tir 105. Cûd kelimesi, bir )eyin yeni, iyi ve sa6lam olmas( demektir. Ayr(ca cömertlik yapmak anlamlar(na gelir ve sehâvet kelimesiyle e) anlaml(d(r 106. Cömertli6in de kendi içinde a)a6(dan yukar(ya do6ru dereceleri vard(r: Ki)inin imkânlar(n(n ço6unu kendisine ay(rarak az(n( hay(r yolunda kullanmas(na sehâvet, az(n( kendisine ay(rarak ço6unu kullanmas(na cûd, gerekti6inde kendisini tamamen mahrum b(rakarak imkân(n( ba)kalar( için kullanmas(na da îsâr denir 107. Kur ân-( Kerîm de kerîm ismi çok geçmektedir. Sehâ, sehâvet ve cûd kelimeleri geçmemekle birlikte pek çok âyette infak, îsâr, îtâ, it âm, ihsan, ikram, bezl gibi masdarlardan gelen fiillerle cömertlik erdeminin önemi üzerinde durulmu)tur. Hadislerde ise sehâ, sehâvet ve cûd kelimeleri geçmektedir. Sahabe-i kirâm (r.a.), Hz. Peygamberimiz (s.a.v.) i insanlar(n en cömerdi olarak tan(tm() 108 ve kendisine ihtiyac(n( bildiren hiçbir kimseyi geri çevirmedi6ini belirtmi)tir 109. 103 104 105 106 107 108 109 Topalo6lu, Kerem, DA, XXV, 287. Ça6r(c(, Cömertlik, DA, IV, 72. bn Manzûr, Lisânu l-arab, XIV, 374. bn Manzûr, Lisânu l-arab, XIV, 373. Ça6r(c(, Cömertlik, DA, IV, 73; Bursevî, Rûhu l-beyân, I, 39. Buhârî, Bed ul-vahy, 5; Savm, 7; Menâk(b, 23; Müslim, Fezâil, 48, 50. Müslim, Fezâil, 56, 57. 17
Cömertlik, câhiliye devrinin en önemli erdemleri aras(nda yer almaktayd(. Ancak bu cömertli6in temel âmili, ahlâkî ve insanî duygulardan ziyade ki)inin veya kabilenin )an ve )öhretini yayma tutkusuydu. slâm dini cömertli6i bir fazilet olarak kabul edip yüceltmenin ötesinde onu bencil duygular(n tatmin vas(tas( olmaktan ç(kararak Allah r(zas( ve insan sevgisinden olu)an ahlâkî bir muhtevaya kavu)turmu)tur 110. Cömertli6in z(dd( cimriliktir. Cimrilik, servet edinme tutkusuyla kar)(l(ks(z harcama ve hay(r yapmaktan kaç(nma e6ilimidir. Kur ân da )uhh ve buhl kelimeleriyle ifade edilmi) ve )iddetle yasaklanm()t(r 111. Yukar(da tan(mlar(n( verdi6imiz nafaka, ihsan, îtâ, atâ, tasadduk, zekât, sadaka, hay(r, karz-( hasen, teâvün ve kerem infak ile ayn( do6rultuda anlam( olan kavramlard(r. Yani Allah yolunda verme, mal-mülk ve kendi hukukundan (hatta can(ndan bile) vazgeçerek mahrum, muhtaç ve zay(flara iyilikte bulunma anlam(n( ifade eden kavramlard(r. nfâk(n, anlam olarak kar)(s(nda yer alan kavramlar ise mallar(n bât(l sebeplerle al(n(p yenmesi ve ribâ (fâiz) d(r 112. Kar)(l(ks(z ve fazladan verme fiili olan infâk ile bunun kar)(t( olup haks(zl(kla almay( ifade eden ribâ aras(ndaki ay(r(c( çizgi bey (al()veri)) dir. Al()veri)te ne fazladan verme, ne de fazladan alma vard(r. Dolay(s(yla al()veri) uygulamalar(nda âdilâne davran(l(rsa; infak olay(ndaki gibi sevap ve faydalar da kazan(lmaz, ribâ n(n sonucundaki gibi azap ve ziyanlar da sözkonusu olmaz 113. 110 111 112 113 Ça6r(c(, Cömertlik, DA, VIII, 72. Ça6r(c(, Cimrilik, DA, VIII, 4. Mehdi Bâzergan, Kur ân!n Nüzûl Süreci, Ankara 1998, s. 370-371. Bâzergan, Kur ân!n Nüzûl Süreci, s. 370. 18
II NFÂK KAVRAMININ SEMANTK AÇIDAN TAHLL: Kur an daki baz( laf(zlar, zamanla Kur ân (n nâzil oldu6u devirde kullan(ld(klar( manalardan ba)ka manalarda kullan(lm()lar ve bu yeni manalar(yla me)hur olmu)lard(r. Bu sebeple, Muhammed Zerkânî nin belirtti6i gibi, Muhakkik ve müdekkik bir Kur ân yorumcusunun, Kur ân da geçen bir âyeti yorumlamaya ba)lamadan önce yapmas( gereken en önemli i), Kur ân da geçen kelimelerin nâzil olduklar( as(rda kullan(lan manalar(n( tespit etmesi ve yorumlar(n( bu temel üzerine in)â etmesi gerekir 114. Cahiliye dönemindeki Arap )iirlerinden, Araplar aras(nda infâk kavram(n(n bilindi6ini ve kullan(ld(6(n( görmekteyiz. mri u l-kays (ö.545m) (n Muallakas( nda 115 ve di6er )âirlerin )iirlerinde infâk kelimesi geçmektedir. Ancak câhiliye döneminde infâk )u anlamlarda kullan(lm()t(r: a) Köstebek deli'i anlam(nda 116, b) Mü teri bulmak anlam(nda 117, c) Kesilmek, bitmek, tükenmek anlamlar(nda 118, d) Tüyleri dökülmek ve kabu6u soyulmak anlam(nda 119, e) Ölmek anlam(nda kullan(lm()t(r 120. f) nfâk(n kapsam( içerisinde yer alan ve cömertlik ifade eden el-kerem, el-kerîm, el-cûd, it âm (doyurmak) vb kelimelerin de çokça kullan(ld(6(n( görmekteyiz 121. El-Muallakatu s-seb a (Yedi Ask() adl( )iirlerde cömertlik övülmekte, z(dd( olan cimrilik yerilmektedir. Çünkü, câhiliye döneminde Araplar aras(nda cömertlik çok önemliydi. Mü)rik Araplar(n zihninde cömertli6in cahilî )eref anlay()( ile yak(nen alâkas( vard(. Cömertçe davran()lara, gerçek asaletin bir kan(t( olarak bak(l(rd(. Bir cömert hareket ne denli a)(r( ve ani olursa, o denli hayranl(k 114 115 116 117 118 119 120 121 Muhammed Abdulazîm ez-zerkânî, Menâhilu l-rfân fî Ulûmi l-kur ân, Beyrut 1988, II, 58-59. mri u l-kays, el-mu allakatu s-seb a, (trc. Merafettin Yaltkaya), stanbul 1943. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 358; Zebîdî, Tâcu l-arûs, VII, 80. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 357-358. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 359-360. bn Manzûr, Lisânu l-arab, X, 357. mri u l-kays, el-mu allakatu s-seb a, Tarafe (ö.564m.) nin Muallakas(, 46.beyit; Amr (ö.584m) (n Muallakas(, 38, 100, 101. beyitler; Züheyr b. Ebî Sulmâ (ö.5/527) n(n Muallakas(, 21, 50, 51.beyitler; Lebîd (ö.41/661) in Muallakas(, 80. beyit; Ali el-cârim, Mustafa Emîn, el-belâ'atu l-vâd!ha, stanbul 1991, s. 45; Ahmet Çelik, Kur ân-! Kerîm le Yeni Mana Kazanan Ist!lahlar!n Cahiliyye Dönemindeki Kullan!l! lar!, (Bas(lmam() Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 1991, s. 54-55. 19