T.C. MİLLÅ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÉĞRETİM SİSTEMİNİN GÑÖLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÖECİLİK SEBZECİLİK ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modéller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait ÑerÑeve Öğretim programlarında amañlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş Öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). ModÉller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel Öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla Öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek Ézere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. ModÉller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amañlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim Öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması Önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. ÜrgÉn ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modéllere internet Ézerinden ulaşabilirler. Basılmış modéller, eğitim kurumlarında Öğrencilere Écretsiz olarak dağıtılır. ModÉller hiñbir şekilde ticari amañla kullanılamaz ve Écret karşılığında satılamaz.
İÖİNDEKİLER AáIKLAMALAR...iii MODàLàN TANIMI...iii SàRE...iii ÜN KOŞUL...iii YETERLİK...iii MODàLàN AMACI...iii ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...iii GİRİŞ...1 ÜĞRENME FAALİYETİ - 1...3 1. SEBZELER...3 1.1. Sebzeciliğe Genel Bakış...3 1.1.1. Sebzeciliğin Ekonomik Ünemi...3 1.1.2. Sebzelerin Besin Değerleri...4 1.1.3. Sebzelerin Sınıflandırılması...4 1.2. Ekolojik İstekleri...8 1.2.1. Sıcaklık...8 1.2.2. Işık...9 1.2.3. Yağış ve Nem...10 1.2.4. RÉzgår...10 1.2.5. Toprak...11 1.3. Sebze BahÑesi Tesisi...11 1.3.1. Aile Sebzeciliği...11 1.3.2. Karışık Sebzecilik...11 1.3.3. Tarla Sebzeciliği...12 1.3.4. BahÑe Sebzeciliği...12 1.3.5. Sera Sebzeciliği...12 1.4. AÑıkta Sebze Yetiştiriciliği...13 1.4.1. BahÑe Yerinin SeÑimi...13 1.4.2. Sabit Tesislerin Planlanması ve Kurulması...14 1.5. ÜrtÉ Altı Sebze Yetiştiriciliği...14 1.6. Fide Yetiştirme...15 1.6.1. Fide Yetiştirmenin AmaÑları...16 1.6.2. Fide Yetiştirme Yerleri...16 1.6.2. Ekim Dikim Yerlerinin Hazırlanması...18 1.6.3. Ekim ve Dikim...20 1.7. KÉltÉrel İşlemler...22 1.7.1. Toprak İşleme...22 1.7.2. GÉbreleme...23 1.7.3. Sulama...25 1.8. Hasat ve Sonrası İşlemler...26 1.8.1. Hasat...26 1.8.2. Sınıflandırma...27 1.8.3. Ambalaj...27 1.8.4. Taşıma...29 1.8.5. Depolama...29 UYGULAMA FAALİYETİ...31 i
ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...32 ÜĞRENME FAALİYETİ-2...35 2. MARUL...35 2.1. Salata ve Marul Yetiştiriciliği...35 2.1.1. Tanımı ve Ünemi...35 2.1.2. Besin Değeri ve Botanik Üzellikleri...36 2.1.3. Ekolojik İstekleri...37 2.1.4. Ünemli áeşitleri...38 2.1.5. àretimi...39 2.2. KÉltÉrel İşlemler...41 2.2.1. Toprak Hazırlığı...41 2.2.2. Sulama...41 2.2.3. GÉbreleme...41 2.2.4. Dikim...42 2.2.5. Bakım...44 2.2.6. MÉnavebe...44 2.3. Hasat İşlemleri...44 2.3.1. Hasat Zamanı...44 2.3.2. Hasadın Yapılışı...45 2.3.3. Hasat Sonrası İşlemler...46 2.4. Hastalık ve Zararlılar...47 2.4.1. VirÉsler...47 2.4.2. Bakteriyel Hastalıklar...48 2.4.3. Mantari Hastalıklar...49 2.4.4. Zararlılar...51 UYGULAMA FAALİYETİ...53 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...54 MODàL DEĞERLENDİRME...57 CEVAP ANAHTARLARI...58 ÜNERİLEN KAYNAKLAR...59 KAYNAKLAR...60 ii
MODÑLÑN KODU ALAN DAL/MESLEK MODÑLÑN ADI MODÑLÑN TANIMI SÑRE 40/ 16 AÖIKLAMALAR AÖIKLAMALAR 621EEH006 BahÜeÜilik Ortak Alan Sebzecilik Sebzelerin genel Özellikleri ve marul yetiştiriciliği konularının anlatıldığı Öğrenme materyaldir. ÉN KOŞUL YETERLİK MODÑLÑN AMACI EĞİTİM ÉĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÉLÖME VE DEĞERLENDİRME Ün koşul yoktur. Sebze yetiştirmek. Genel amaü: Bu modél ile gerekli ortam sağlandığında sebzeleri tanıyarak Éretimini yapabileceksiniz. AmaÑlar; Genel Özellikleri itibarı ile sebzeleri tanıyabileceksiniz. Tekniğine uygun olarak marul yetiştirebileceksiniz. Ortam: TepegÖz, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, tohum, sera, alñak ve yéksek téneller, yastık, tava, mezura, köklendirme kasaları, sebze bahñeleri, sebze toplama kasaları, makas, termometre, nemölñer, aydınlatma ve gölgeleme malzemeleri Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar ModÉlÉn iñinde yer alan her Öğrenme faaliyetinden sonra verilen ÖlÑme arañları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ModÉlÉn sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırları ÖlÑmek amacıyla Öğretmen tarafından hazırlanacak ÖlÑme arañları ile değerlendirileceksiniz. iii
iv
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Éğrenci, GÉnÉmÉz koşullarında sebzecilik, sés bitkileri ve meyvecilik kadar Önem taşımaktadır. áeşit Ñeşit, farklı tatlardaki sebzeler insanların beslenmesi iñin oldukña Önemlidir. BÉnyelerinde bulundurdukları vitamin, protein ve minareler ile insan beslenmesine katkıda bulunur. Yaz kış sofralarımızda eksik etmediğimiz salata, sıcak yaz génlerinde buz gibi yenen bir karpuz ya da kavun, dalından koparılan bir domates ya da salatalık yemek ne kadar gézel ve zevklidir değil mi? Ama o sebzeleri yerken hiñ onların nasıl yetiştirildiğini déşéndénéz mé? Her insanın yaşamak iñin nasıl bazı şeylere ihtiyacı varsa sebzelerin de yetişmek iñin istekleri vardır. Sıcaklık, su, gébre, nem vb. İşte bu modél ile evimize gelen ve sofralarımızdan eksik etmediğimiz sebzelerin nasıl yetiştiğini, hangi safhalardan sonra size kadar ulaştığını Öğreneceksiniz. Aynı zamanda amatörce de olsa evinizin bahñesinde uygun olan alanda nane, maydanoz, domates, biber gibi Éretimleri kolay olan sebzeleri yetiştirebileceksiniz. BÖylece sebzelerin hayatımızdaki Önemini bir kez daha anlayacak belki de onları daha Ñok sevecek ve zevkle yiyeceksiniz. 1
2
AMAÖ ÉĞRENME FAALİYETİ-1 ÉĞRENME FAALİYETİ - 1 Genel Özellikleri itibarı ile sebzeleri tanıyabileceksiniz. ARAŞTIRMA TÉrkiye ve dényadaki sebze yetiştiriciliğini karşılaştırınız. Ana vatanları TÉrkiye olan sebzeleri araştırınız. Sebze bahñelerinin tesislerini araştırınız. Sebzelerin depolanma şartlarını araştırınız. 1. SEBZELER 1.1. Sebzeciliğe Genel Bakış KÖk, gövde, sérgén, yaprak, ÑiÑek, meyve ve tohumlar gibi Ñeşitli yerlerinden gıda olarak faydalanılan bir kısım bitkilere sebze, bu bitkilerin yetiştirilmesi iñin yapılan tém işlere de sebzecilik denir. Sebze Éretimi Élkemizin hemen her bölgesine yayılmış olmakla birlikte, bölgenin ekolojik yapısına ve béyékléğéne bağlı olarak toplam Éretim iñindeki oranı değişmektedir. Ancak ticari amañla yapılan sebze Éretimi bazı bölgelerde yoğunlaşmıştır. Ege, Akdeniz ve Marmara bölgeleri sebze Éretiminin en fazla yapıldığı bölgeler olup, tér ve Ñeşit yönénden en zengin bölgeleri oluşturmaktadır. àlkemizde Akdeniz bölgesi ve Ege sahil şeridi ÖrtÉ altı sebze yetiştiriciliği, Ege ve Marmara ise añıkta sebze yetiştiriciliği añısından Önemlidir. Toplam sebze alanımızın %5 ini ÖrtÉ alanları kapsamaktadır. ÜrtÉlÉ alanın béyék Ñoğunluğu Akdeniz iklim kuşağında bulunmaktadır. Bu iklim kuşağında kış aylarında gerñekleşen yéksek seviyedeki géneş radyasyonu sayesinde seralarda ısıtma uygulanmadan Éretim yapmak mémkén olmaktadır. BÖylece sektör iñinde sadece dondan korumanın dışında ısıtmanın uygulanmadığı seralarda da Éretim yapılmaktadır. ÜrtÉ altında en fazla Éretimi yapılan iki Önemli sebze, sırasıyla %38 domates, %21 hıyardır. Kavunun ÖrtÉ altında Éretilme oranı %7, sivri biber ve patlıcanınki ise %6,5 dir. Marmara bölgesinde ise ısıtma uygulanmadan yapılan ÖrtÉ altı tarımı, kış aylarında salata ve marul yetiştiriciliği, erken ilkbahar ve geñ sonbahar dönemlerinde fasulye ve hıyar Éretimi ile sınırlı kalmıştır. 1.1.1. Sebzeciliğin Ekonomik Énemi àlkemizde sebze Éretim ve téketiminin yıllara göre dézenli olarak arttığı dikkati Ñekmektedir. Bu artışa sebep olarak, hayat standartlarının yékselmesi ve néfus artışına paralel olarak sebzeye olan talebin artması gösterilebilir. 3
àlkemizde ekime elverişli tarım arazilerinin yaklaşık 28 milyon hektar olmasına rağmen, ancak 5 milyon hektarı ekonomik olarak kullanılmaktadır. DÉnya sebze Éretimi yaklaşık 875 milyon ton civarında olup, bu Éretimin yaklaşık %2,9 u Élkemizden sağlanmaktadır. 1998 yılında Élkemizde 783.000 hektar alanda 23 milyon 336 bin ton sebze Éretilmiştir. Domates, lahana, soğan, karpuz, kavun, havuñ, hıyar ve turşuluk hıyar dényada en fazla yetiştirilen sebzelerdir. àlkemiz, ekolojik koşullarının uygunluğu nedeniyle tropik ÉrÉnler dışındaki diğer sebzelerin ekonomik olarak Éretebildiği Önemli Élkeler arasındadır. 1.1.2. Sebzelerin Besin Değerleri İlk insanlar yaşayabilmek iñin doğada yetişen Ñeşitli yabani otların kök, gövde, yaprak, meyve, ÑiÑek, tohum ve sérgénlerinden faydalanmışlardır. Zamanla kéltére alınan bu yabani otlar bugén yetiştirdiğimiz sebzelere dönéşméştér. Sebzeler iñerdikleri vitaminler, mineral maddeler, karbonhidrat, yağ ve proteinler sayesinde beslenmemize yardımcı olmakta ve bileşimindeki seléloz ile bağırsakların rahat Ñalışmasını sağlamaktadır. Kalori değerleri déşék olduğundan ne kadar bol yenilirse yenilsin hiñbir zaman arzu edilmeyen şişmanlık meydana getirmez. İÑerdikleri gézel kokuları ve baharatlı maddeleri iştahın añılmasını sağlar. Ayrıca sebzeler alkali olmaları Özellileri ile hayvansal proteinlerin hazmı sırasında meydana gelen asidi nötr hale getirerek beslenmede denge unsuru olur. Sebzeler iñinde havuñ, salata, marul, ıspanak ve pazı A vitamini bakımından zengin iken, bezelye, havuñ, patates B1, ıspanak, lahana, domates B2, lahana ve ıspanak B6, lahana, karnabahar, yeşil soğan, yeşil biber, domates C vitamini bakımından zengindir. Sebzeler yalnız vitaminler bakımından değil, insan vécudunun gelişmesinde Önemli rolé olan demir, fosfor ve kalsiyumca zengin olmaları nedeniyle sağlık ve beslenme Ézerinde Önemli bir rol oynar. 1.1.3. Sebzelerin Sınıflandırılması KÉltÉre alınmış olan sebzelerin incelenmesinde kolaylık olması amacıyla sebzelerin sınıflandırılması değişik şekillerde yapılmaktadır. àlkelere göre değişik sınıflandırma sistemleri kabul edilmiş olmasına rağmen sebzeler; Yetiştirme mevsimine, KÉltÉrlerine, Botanik Özelliklerine, Yenilen kısımlarına göre sınıflandırılır. Biz burada sebzeleri yenilen kısımlarına göre sınıflandıracağız. Bu sınıflandırma sisteminde de sebzeler değerlendirilen kısımlarına göre sınıflandırılmaktadır. Sebzelerin değerlendirilen kısımları ve değerlendirme şekillerinin Élkelere göre farklılık göstermesi bu sınıflandırma sistemini zorlaştırmaktadır. Ayrıca sebzeleri yenilen kısımlarına göre kesin bir Ñizgiyle ayırmak oldukña zordur. áénké fasulye ve bakla hem taze hem de kuru, biber ve patlıcan yine hem taze hem kuru, kereviz ve pırasanın hem toprakaltı hem de toprak ÉstÉ kısımlarının değerlendirilmesi gibi Özellikler bu sistemde zorluklar Ñıkarmaktadır. àlkemizde değerlendirme şekillerine göre esas alarak sebzeleri yenilen kısımlarına göre şöyle sınıflandırabiliriz. 4
1.1.3.1. Meyvesi Yenenler Sebzeler Domates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz bu gruba giren sebzelerdir. Fotoğraf 1.1: Domates Fotoğraf 1.2: Yeşil biber 1.1.3.2. Baklası Yenenler Sebzeler Fotoğraf 1.3: Kırmızı dolmalık biber Bu gruba iñ bakla, iñ bezelye, kuru fasulye ve barbunya girer. Fotoğraf 1.4: Bezelye 5
1.1.3.3. Kabakgiller Kabak, kavun, karpuz, hıyar bu gruba giren sebzelerdir. Fotoğraf 1.5: Hıyar Fotoğraf 1.6: Kavun Fotoğraf 1.7: Karpuz Fotoğraf 1.8: Kabak 1.1.3.4. ÖiÜek Tablası Yenen Sebzeler Karnabahar, enginar, bamya bu gruba giren sebzelerdir. Fotoğraf 1.9: Enginar 6 Fotoğraf 1.10: Karnabahar
1.1.3.5. Yaprağı Yenenler Marul, salata, lahana, ıspanak, pırasa, pazı ve semizotu bu gruba giren sebzelerdir. Fotoğraf 1.11: Marul Fotoğraf 1.12: Kırmızı lahana Fotoğraf 1.13: Pırasa Fotoğraf 1.14: Kıvırcık 1.1.3.6. Kãk ve Soğanları Yenen Sebzeler HavuÑ, turp, kırmızı pancar, kök kereviz, soğan, sarımsak bu gruba giren sebzelerdendir. Fotoğraf 1.15: HavuÜ 7 Fotoğraf 1.16: Kırmızı soğan
Fotoğraf 1.17: Edirne sarımsağı Fotoğraf1.18: Yalova Soğanı 1.2. Ekolojik İstekleri TÉm canlılarda olduğu gibi sebzelerde de béyéme ve gelişme ile ilgili olaylar Ñevre koşullarının etkisi altındadır. Sebzelerde bitkisel Éretimin Ñeşitliliği, iklim ve toprak koşulları tarafından belirlenmektedir. Sebzelerde béyéme ve gelişmeyi etkileyen ekolojik faktörleri şöyle añıklayabiliriz. 1.2.1. Sıcaklık Bitkinin béyéme ve gelişmesi Ézerinde sıcaklık etkilidir. Sebzelerin bir bölgede yetiştiriciliğini belirleyen en Önemli iklim faktöré sıcaklıktır. Her sebzenin gelişmek iñin istediği sıcaklık miktarı farklıdır. Sıcaklık miktarları minimum, optimum ve maksimum olarak değişiklik gösterir. Genellikle optimum sıcaklarda bitkide en iyi gelişme elde edilirken, minimum sıcaklık derecelerinin altında ve maksimum sıcaklık derecelerinin Ézerinde gelişme azalmakta veya tamamen durmaktadır. 21 0 C 24 0 C 26.5 0 C 30 0 C 35 0 C Kereviz Ispanak Kuşkonmaz Hindiba Marul Bezelye Domates HavuÑ Karnabahar Soğan Fasulye Lahana Patlıcan Maydanoz Hıyar Kavun Bamya Karpuz Biber Öizelge 1.1: Öeşitli sebzelerin optimum sıcaklık istekleri Ayrıca yazlık sebzeler gelişmeleri iñin daha yéksek sıcaklığa ihtiyañ duyarken, kışlık sebzeler daha déşék sıcaklık derecelerinde gelişme gösterebilir. Sebze Éretimi tohumla başlamaktadır ve her sebze téré tohumlarının Ñimlenebilmek iñin farklı minimum, optimum ve maksimum sıcaklık derecelerine ihtiyacı vardır. 8
Sebze tårå Minimum Optimum Maksimum Domates 10 30 35 Biber 15 30 35 Patlıcan 15 30 35 Kabak 15 35 38 Kavun 15 32 38 Karpuz 15 35 41 Fasulye 15 26 35 Bezelye 5 24 30 Maydanoz 5 24 38 Öizelge 1.2: Bazı sebze tohumlarının Üimlenmesi iüin gerekli sıcaklıklar Kışlık sebze tohumlarının optimum Ñimlenme sıcaklığı 21 26 0 C, en déşék Ñimlenme sıcaklığı ise 3 10 0 C arasında değişmektedir. Yazlık térler ise 15 0 C nin altında Ñimlenmemekte, en iyi Ñimlenmeyi 30 35 0 C arasında göstermektedir. Kışlık sebze térleri 0 0 C nin altında -25 0 C arasındaki sıcaklardan zarar görmezken, yazlık térler 1 ve 2 0 C de ÉşÉme zararına uğrar. Kışlık sebzelerin vejetatif devreden generatif devreye geñebilmesi iñin 4-10 0 C sıcaklıklarda 4-8 hafta kadar tutulması gerekir. Sebzelerin generatif devreye geñmesi iñin déşék sıcaklık derecelerinde tutulmalarına vernalizasyon denir. Vernalizasyonda uygulanan sıcaklık ve sebzelerin bu sıcaklıktan etkilenme séreleri değişmektedir. Genel olarak sebzelerin vernalizasyonu 0 10 0 C arasındaki sıcaklıklarda gerñekleşmektedir. Bunun yanında sebzelerin optimum gelişebilmeleri iñin géndéz ve gece sıcaklıkları arasındaki farkın 4-8 0 C olması gerekmektedir. Bu kriter Özellikle ÖrtÉ altı sebzeciliği iñin oldukña Önemlidir. 1.2.2. Işık Bitkilerde organik madde Éretimi añısından ışık oldukña Önemlidir. áénké bitkiler ışık sayesinde organik madde Éretebilmektedir. Bitkilerin géneş ışığı yardımıyla havadan aldıkları CO 2 i indirgeyip organik madde Éretmeleri olayına fotosentez denir. Sebzeler iñin ışık faktöré, uygun dalga boyu ve şiddetinde olmadığı zaman bitki gelişimini olumsuz etkilemektedir. Işık şiddetinin yéksek olduğu ortamlarda bitkiler bodur gelişirken ışığın yetersiz olduğu yerlerde ise bitkilerde Ñok uzun, ince gövdeli, kéñék yapraklı, klorofil sentezi yetersiz olduğu iñin sarı renkli bitki gelişimi olmaktadır. Sebzelerin ışık istekleri de farklılık göstermektedir. Bazı sebzeler az ışıklı ortamda yetişirken, bazı sebzeler de géneşli ortamlarda yetişmektedir. Az ışık ortamında yetiştirilen; tere, maydanoz gibi bitkilere gölge seven bitkiler, domates, biber, patlıcan gibi bol ışıklı ortamda yetiştirilen bitkilere ise géneş seven bitkiler denir. Bitkilerin ışık ve karanlık periyot sérelerine verdikleri tepkiye fotoperiyodizm denir. Fotoperiyodizm bitkinin vejatatif dönemden generatif aşamaya geñmesinde etkilidir. Fotoperiyodizm Özelliklerine göre sebzeler uzun gén, kısa gén ve nötr gén bitkileri olarak ayrılır. Işığın sebzelerdeki diğer bir etkisi stoma hareketleri dolayısıyla terleme Ézerinedir. Genel olarak bitkilerin stomaları ışıklı ortamda añılır, ışıksız ortamda ise kapanır. Stomanın 9
maksimum añılmasını sağlayan ışık miktarı, bitkiden bitkiye değişmekle birlikte fotosentez iñin gerekli olan ışık miktarından azdır. 1.2.3. Yağış ve Nem Sebze yetiştiriciliğinde yağmur şeklindeki yağışlar oldukña Önemlidir. Üzellikle yağmurlar bitkinin gelişme döneminde yağdığı zaman bitkinin béyémesine olumlu etki yapmaktadır. Yağmur suyunun olumlu etkisinin yanında, yağışın uzun séreli olması bitkinin gelişimi Ézerine olumsuz etki yapmaktadır. Uzun séreli ve fazla yağan yağmur, toprak suyunun artmasına neden olmaktadır. Toprak havasındaki oksijenin yerini su alarak toprağın havasız kalmasına ve köklerin gelişmemesine sebep olur. Ayrıca mantari hastalıkların yayılmasına da yol añar. áiñeklenme dönemindeki fazla yağışlar döllenmeyi engelleyerek ÑiÑeklerin dökélmesine neden olur. Ayrıca tohum hasadı sırasındaki yağmurlar, tohumun kalitesini déşérmektedir. Yağmur dışında dolu, sebzelerin yaprakları ve dallarının kırılmasına neden olduğundan istenmez. Kar ise kışın toprak parñalarının ufalanmasını sağladığı iñin dolaylı olarak sebze gelişimini etkilemektedir. Hava nispi nemi déşék bölgelerde yetiştirilen sebzeler lifli yapıdadır, tad ve aroma maddeleri ise yeterince oluşmamıştır. Nemli bölgelerde yetiştirilen sebzeler ise yumuşak ve gevrek, tad ve aroma bakımından zengindir. Genel olarak sebzelerin su iñerikleri oldukña yéksektir. Genellikle sebzelerin su oranları %60 95 arasındadır. Bu nedenle yetiştiricilik dönemlerinde hava neminin %60 80 olması istenir. 1.2.4. Råzgçr Hızla esen rézgårlar (2 5 m/s) solunum ve terlemeyi artırarak fotosentezin yapılmasını sağlamaktadır. Ayrıca hafif esen rézgårlar yabancı tozlanma gösteren sebze térlerinde tozlanmayı artırdıkları iñin meyve tutumunu artırmaktadır. Bunun yanında hafif esen rézgårlar terlemeyi artırdığından suda ÑÖzÉnmÉş besinlerin alımını ve bitki gelişimini olumlu etkilemektedir. Hızı 10 m/s den fazla olan kuru ve soğuk rézgårlar sebzelerde fizyolojik ve mekanik zararlanmalara sebep olur. Şiddetli rézgårlar ise sérgénlerin kırılmasına, ÑiÑek ve meyve dökémlerine neden olmaktadır. Ayrıca terleme Ñok fazla artmakta, terleme ile kaybedilen su topraktan alınan su ile karşılanamadığı iñin bitkilerin solmasına ve yaprakların yanmasına neden olmaktadır. Üzellikle sera sebze yetiştiriciliğinde sera yeri señiminde rézgårın Önemi béyéktér. Genellikle hızı 80 100 km ye oluşan rézgårlar seralara fiziksel zararlar vermektedir. Sera camlarının kırılmasına neden olmaktadır. YÉksek karlı dağlardan esen rézgårlar seraların sıcaklığını déşérmektedir. Bu nedenle soğuk rézgårların devamlı estiği yerlerde seraların cam yézeyinde sıcaklığın kaybolmasına neden olur. Bu da ısıtma harcamalarının artmasıyla sonuñlanır. 10
Şekil 1.1: Råzgçr kıranların sebze seralarına gãre dikilmeleri 1.2.5. Toprak Toprak, mineral maddeler, organik maddeler, hava ve su bileşenlerinden oluşmuştur. Toprağın sebze Éretimi iñin uygun olup olmadığını, toprak iñerisindeki organik ve mineral maddeler arasındaki etkileşim belirler. Bitki béyémesi iñin, uygun toprakta ortalama %50 katı materyal ve %50 boşluk alanı bulunmalıdır. Bitki béyémesi iñin toprak boşlukları, toplam hacim iñinde %25 hava ve %25 su iñerir. Aynı zamanda toprak iñerisinde bitkiye yararlı olacak besin maddeleri de bulunmalıdır. İyi bir sebze yetiştiriliciliği iñin toprağın sterilize edilmesinde yarar vardır. Toprakta hastalık kalıntıları bulunmamalıdır. Bu hastalık etmenleri daha sonra orada yetişecek bitkiye de geñerek bitkinin hastalanmasına sebep olacaktır. 1.3. Sebze BahÜesi Tesisi Sebzecilikte bahñe tesisi işletme amañlarına göre farklılık gösterir. Sebzecilikte görélen işletme şekillerini 5 ayrı grupta sınıflandırabiliriz. 1.3.1. Aile Sebzeciliği Aile bireylerinin sebze ihtiyañlarını karşılamak iñin şehir veya kırsal alanlardaki ev bahñelerinin kéñék parsellerinde yapılan yetiştiriciliktir. Bu tér parsellerde domates, biber, patlıcan, fasulye, taze soğan, maydanoz, tere, havuñ, ıspanak gibi yetiştirilmesi kolay olan sebzeler tercih edilir. Burada amañ tamamen ailenin sebze ihtiyañlarını karşılamaktır. Herhangi bir ekonomik kazanñ déşénélmez. 1.3.2. Karışık Sebzecilik Bu işletme şekli daha Ñok kırsal kesimlerde ve köylerde meyve ağañları ve bağ arasında sebze yetiştirme şeklidir. Meyve ağañları ilk dikildiklerinde kéñék olduklarından 11
geniş olan sıra arası ve sıra Ézerlerine istenen sebzeler dikilebilir. Ancak fidanların ışık, gébreleme ve toprak işleme gibi bakım işlemleri sebzelerden farklı olabilir. Bunun iñin bakım işlemleri birbirlerine paralellik gösteren sebze ve meyveler bir arada yetiştirilmelidir. Eğer sérekli karışık sebzecilik yapılacaksa meyve ağañlarına normalde verilen aralıklar daha da artırılmalıdır. Ürneğin dikim aralıkları 5 7 m olan elma ağañlarında bu ara 10 15 metreye Ñıkarılmalıdır. Bu tip yetiştiricilikte kavun, karpuz, domates, biber, patlıcan gibi sebzeler yetiştirilmektedir. 1.3.3. Tarla Sebzeciliği Geniş tarla arazileri Ézerinde sadece sebze, tarla ve endéstri ÉrÉnlerinin ekim nöbetine girerek yapılan sebzecilik şeklidir. Maliyeti azaltmak iñin toprak işleme, tohum ekimi, ot mécadelesi, hastalık ve zararlılarla mécadelede ve hasatta mekanizasyondan yararlanılır. Sulama imkånının bulunmadığı ve sadece yağışlara bağlı kalınarak yapılan bu sebzecilikte su ihtiyacı fazla olmayan kavun, karpuz, soğan, kışlık kabak; sulama imkånı olan yerlerde ise domates patlıcan, biber, hıyar, bezelye, fasulye gibi sebzeler yetiştirilir. Tarla sebzeciliğinde soğan, sarımsak, kavun, karpuz gibi kuru koşullarda yetiştirilen térler tercih edilmelidir. Bunun yanında sanayiye yönelik domates, biber, patlıcan, bezelye, enginar fasulye gibi térler de yetiştirilebilir. 1.3.4. BahÜe Sebzeciliği BÉyÉk şehir kenarlarında téketimin fazla olduğu yerlerde kurulur. Arazi Ézerinde Éretimin en iyi şekilde yapılması iñin fide yetiştirme yastıkları, gébrelik, sulama havuzları, sebze muhafaza ve malzeme depolama yerleri, bahñıvan evleri duruma göre sabit işñi lojmanları yapılmalıdır. Araziyi dış etkenlerden korumak iñin etrafının mutlaka Ñitle Ñevrilmesi gerekmektedir. Eğer şiddetli esen rézgårlar varsa rézgår kıranlar da tesis edilir. Arazinin değeri Ñok yéksek olduğundan araziden en iyi şekilde yararlanmak gerekir. Bunun iñin araziyi hiñ boş bırakmadan Éretim yapmak, pazarda yéksek fiyat bulan, her an satılabilen en kaliteli, sebzeleri señmek ve bunları Éretmek gerekir. 1.3.5. Sera Sebzeciliği İklim koşullarının imkån vermediği yerlerde sera sebzeciliği yapılmaktadır. Sera sebzeciliği, bahñe sebzeciliğinin daha yoğun olarak yapıldığı işletme şeklidir. Sera sebzeciliğinde maliyet daha fazladır. Seraların kurulduğu yerlerdeki kış ikliminin durumuna göre ve sera iñinde yetiştirilen bitkinin istekleri doğrultusunda klimalandırılır. Bu klima sayesinde ısıtılır veya soğutulur. Sera sebzeciliğinin diğer bir Özelliği de sebze Éretimi dışında yéksek gelir getirebilecek diğer tarımsal ÉrÉnlerin yetiştirilmesine de imkån verir. Ürneğin seraların bazılarında yılın belirli dönemlerinde kesme ÑiÑek yetiştiriciliği yapılabilir. Sera sebzeciliğinde en Ñok kar getiren sebzelerin başında, domates, biber, patlıcan gelmektedir. Son yıllarda kavun, karpuz, kabak, kıvırcık, fasulye gibi sebzeler de seralarda yetiştirilmeye başlanmıştır. 12
1.4. AÜıkta Sebze Yetiştiriciliği 1.4.1. BahÜe Yerinin SeÜimi BahÑe yerinin señiminde en Önemli iki faktör vardır. Bunları şöyle añıklayabiliriz. 1.4.1.1. Ekolojik Faktãrler Ekolojik faktörler Éretim yapılacak bölgenin Ñevre koşullarını belirtir. İklim ve toprak olmak Ézere iki faktörle añıklanır. İklim Faktãrå: àretim yapılacak yörenin iklim Özellikleri olarak ilk ve son don tarihleri, aylara ve génlere göre yıllık sıcaklık ortalamaları, maksimum ve minimum sıcaklıklar, yağış miktarı, nispi ve mutlak nem ve rézgår gibi ekolojik şartlar değerlendirmeye alınmalıdır. Yetiştiricilik yapılacak yerdeki ilk ve son don tarihleri arasındaki gén sayısı o yerin vejetasyon séresini verir. Bu sére ne kadar uzun olursa orada o kadar iyi sebzecilik yapılır. BÖylece ard arda birkañ sebze téré Éretilebilir. Toprak: Sebzecilik yapılacak toprak ilk başta iyi señilmelidir. Aksi halde daha sonra toprağın iyileştirilmesi gerekebilir. İdeal sebze bahñesi toprağı; Sıcak, Nemli ve sézek, Derin, gevşek ve yumuşak, HumusÑa zengin, Besin maddelerini tutacak yapıda ve besin maddelerince zengin olmalıdır. İdeal bir sebze bahñesi kurulacak yerin vejetasyon séresinin 6-8 ay, géneşlenmesinin iyi, sulama olanaklarına sahip, eğimi en fazla %3, soğuk rézgarları almayan bir arazide olması gerekir. 1.4.1.2. Ekonomik Faktãrler Ekonomik faktörler olarak ulaşım kolaylığı, köye yakınlık, fabrikalara yakınlık ve kredi olanakları gibi faktörler göz ÖnÉne alınmalıdır. Ulaşım kolaylığı: Değişik pazarlara ÉrÉnÉn gönderilmesi halinde, pazarda oluşacak fiyattan en iyi şekilde yararlanma ancak ÉrÉnlerin istenen zamanda yollanmasıyla mémkéndér. Taşıma, kara, deniz ve hava yoluyla yapılabilir. GÉnÉmÉzde uzak pazarlara kargo uñaklarıyla ÉrÉn göndermek giderek daha Önem kazanmaktadır. 13
Fotoğraf 1. 19: Karayolu taşımacılığından bir gãrånåm. Kãye yakınlık: Sebze bahñelerinde aile fertlerinin dışında işlerin yoğun olduğu zamanlarda başka işñiler de Ñalıştırılır. Şehirde toprak işleri, ekim, dikim ve hasadı yapacak kalitede ve bilgide işñi bulmak Ñok zordur. İşletmelerin köye yakınlığı bu olanağı sağlar. Fabrikalara yakınlık: Sebze Éretimi ile yakından ilgili olan ve ham maddesini kullanan konserve, salña, derin dondurma, kurutma ve turşu yapan fabrikalara yakınlık Özellikle tarla sebzeciliği añısından Ñok Önemlidir. Kredi olanakları: Sebze bahñelerinde sabit tesis masrafları Ñok yéksek olduğundan Éretici bunları tek başına karşılayamayabilir. Resmê ve Özel finans kuruluşlarından uzun vadeli, déşék faizli, Ödeme kolaylığı olan kredi sağlanabilmelidir. 1.4.2. Sabit Tesislerin Planlanması ve Kurulması Ticarê sebze bahñelerinde arazi satın alındıktan sonra, işletmenin Ñalışma tarzı hangi sebzelerin Éretileceği belirlenir. Buna göre yetiştirilecek fide yetiştirme alanlarının béyékléğé hesaplanır. àretimde kullanılacak alet ve ekipmanlar temin edilir. Bunlar iñin gereken yerin béyékléğé ortaya Ñıkarılır. Ahır, gébrelik, sulama havuzu, depo béyéklékleri hesaplanır. Sabit tesisler mémkén olduğunca bir arada ve birbirleriyle bağlantılı olarak yerleştirilir. RÉzgårlı yerlerde yapılacak sabit tesisler, rézgårın esiş yerine konarak rézgår kıran görevini Éstlenmiş olur. Sabit tesislerin béyékléğé mémkén olduğunca kéñék tutulup arazinin daha Ñok Éretim iñin ayrılması planlanır. 1.5. Értå Altı Sebze Yetiştiriciliği ÜrtÉ altı sebzeciliğinin amacı, yıl boyunca sebze Éretimi yapmaktır. àretim ÖrtÉ altında yapılır. àretim sırasında değişik ÖrtÉ tiplerinden yararlanılır. 14
Fotoğraf 1. 20: Értå altında domates yetiştiriciliği AlÜak Sistemler: Toprak ÉstÉ plastik ÖrtÉleri ve alñak téneller bu sistemlerin iñinde yer alır. Bu sistemlerde ısıtma yapılmadığından ÉrÉnlerin biraz daha erkenci veya biraz daha geññi olmasına Ñalışılır. AlÑak sistemlerde déşék sıcaklığa karşı sıcaklığı birkañ derece daha yukarıda tutarak erken veya geñ donlardan bitkiler korunmuş olunur. Yåksek sistemler: YÉksek sistemler insanların iñinde Ñalışabileceği şekilde yapılmışlardır. Bu sistemlerin iñ kısmına ısıtma, soğutma, havalandırma gibi sistemler konarak iklimlendirme yapılır. Ayrıca toprak işleme, sulama ve gébreleme gibi kéltérel işlemler makineleştirilir. İşÑiliğin ekonomik olmasına Ñalışılır. ÜrtÉ altı sebzeciliği yetiştiriciliğinde añıkta yetiştiricilik ile aynı faktörler rol oynamaktadır. Bunlara ilave olarak seraların kış aylarında ısıtma ve yaz aylarında soğutma iñin ucuz enerji temini Önemli bir sorundur. Diğer Önemli bir faktörde rézgår ve kar yağışıdır. Seralarda rézgår havalandırmayı sağladığı iñin olumlu etki yapar. Şiddetli rézgårlar ise seranın yıkılmasına, ÖrtÉ malzemelerinin kırılmasına veya yırtılmasına neden olur. RÉzgår hızının fazla olduğu yerlere mémkén olduğu kadar sera kurulmaması gerekir. Ayrıca sıcak ve soğuk rézgårların sera kliması Ézerine olumsuz etkileri de vardır. Kar yağışı fazla olan yerlerde blok seralardan Ñok bitişik seralar kurulur. GÉneşlenme ÉÑÉncÉ faktör olarak karşımıza Ñıkar. GÉneş ışınları sera iñine girdiğinde bir kısmı bitkiler bir kısmı ise toprak tarafından tutulur. Sera iñine giren ışınların bir kısmı ÖrtÉ Özelliğine göre tutulur. BÖylece sera iñindeki sıcaklık dışarıdakine göre daha yéksek olur. Meydana gelen bu etkiye sera etkisi denir. ÜrtÉ altı sebze yetiştiriciliğinde añıkta yetiştiricilik yapılan işletmelerde görélen kısımların hepsi bulunur. Tek farkı añıkta sebzecilik yapılan alanlar Ézerine seralar yerleştirilir. 1.6. Fide Yetiştirme Sağlıklı, kaliteli ve yéksek verimde ÉrÉn elde edebilmek iñin Éretimde kullanılan fidelerin iyi gelişmiş olması gerekir. İyi bir fidede bulunması gereken bazı Özellikler vardır. 15
Bunları şöyle sıralayabiliriz: Fidelerin tamamı sağlıklı ve sağlam olmalıdır. Kuru maddece zengin ve diri olmalıdır. áok genñ veya Ñok yaşlı olmamalıdır. Fazla boylanmış olmamalı, kalın ve kuvvetli olmalıdır. Bazı fide térlerinde kendine has mumsu tabaka ve renk oluşmuş olmalıdır. Fideler pişkin olmalı, hepsi aynı béyéklékte ve gelişme döneminde olmalıdır. 1.6.1. Fide Yetiştirmenin AmaÜları Sebzelerin béyék Ñoğunluğu tohumla Éretilmektedir. Bazılarında Éretim parsellerine doğrudan tohum ekimi yoluyla yapılırken, bazılarında ise tohumlar Önce kéñék alanlara ekilir. Daha sonra burada gelişerek Éretim parsellerine dikilir. Fasulye, bezelye, kabak, maydanoz, ıspanak, tere, bakla vb. sebze térlerinde doğrudan tohum ekimi yapılır. Domates, biber, patlıcan, lahana, marul vb. sebze térlerinde ise Önce fide Éretilmektedir. Fide ile yetiştirme doğrudan tohum ekimi ile Éretimi yapılan yetiştiriciliğe göre bazı Önemi avantajlara sahiptir. Bu avantajları şöyle sayabiliriz; Erkencilik: Fide ile Éretimde aynı anda yapılan tohum ekimine göre 30 50 gén daha erken ÉrÉn alınır. Araziden tasarruf: Fide ile yetiştiricilikte bitkilerin yetiştirme yerlerinde kalma séreleri azalır. BÖylece arazinin boş kaldığı dönemlerde başka ÉrÉnler yetiştirilerek araziden yılda bir yerine iki veya daha fazla ÉrÉn alınmış olunur. Tohumdan tasarruf: Fide ile Éretim yapıldığında doğrudan ekime göre daha az tohum kullanılır. GÉnÉmÉzde Ñok yékselmiş bulunana tohum fiyatları ya da tane hesabıyla satılan F 1 hibrit Ñeşitlerinin kullanılması durumunda bu konu daha Ñok Önem kazanmıştır. Enerji tasarrufu: Bu durum ÖrtÉ altı sebzeciliği Éretiminde geñerlidir. Fide yetiştiriciliği daha kéñék bir alanda yapılacağından ısıtılan alan kéñélér ve enerji ekonomisi sağlanır. Sağlıklı ve homojen åretim: Fidelerle yapılan yetiştiricilikte sağlıklı ve gelişmiş fideler señilebildiğinden señilen bu fideler ile yapılan Éretimde homojen gelişen bitkiler elde edilmiş olur. 1.6.2. Fide Yetiştirme Yerleri Genel olarak fideler ya seralarda ya da yastıklarda yetiştirilir. İklim şartlarının daha iyi olduğu seralarda fide Éretimi daha iyi olmaktadır. Fakat kéñék işletmelerde böyle seraların yapımı ekonomik değildir. Bu nedenle fide yetiştiriciliği genel olarak yastıklarda yapılmaktadır. Yastıklar, Éretilecek sebze fidesinin Ñeşidine, yetiştirme dönemine ve amacına göre değişik şekillerde hazırlanır. Isıtılma durumlarına göre ÉÑ kısma ayrılır. Sıcak yastıklar: Domates, biber ve patlıcan gibi sıcak mevsim sebze fidelerinin yetiştirilmesinde sıcak yastıklar kullanılır. Bu tip fidelerin yetiştirme dönemleri kış sonu erken ilkbahar olduğu iñin yastıklarda ısıtılma yapılmaz. Eğer gerekirse bu yastıkların ısıtılmasında elektrikli ısıtıcılardan, kalorifer sistemlerinden ve organik gébrelerden yararlanılabilir. 16
Sıcak yastıklar 1,20 1,30 m genişliğinde ve 6-15m uzunluğunda hazırlanır. Hazırlanan yastıkların kenarları tuğla veya beton malzeme ile Ñevrilir. Hazırlanan yastıkların en altına drenaj iñin 5-10 cm Ñakıl serilir ve Ézeri 40 50 cm yanmamış ahır gébresi ile doldurulur. Fotoğraf 1.21: Yastıkta dikime hazır domates fidelerinin gãrånåmå Yanmamış ahır gébresi Ézerine 10 cm kadar harñ serilir ve yastığın Ézeri cam veya plastik ÖrtÉ ile kapatılır. Yanmamış ahır gébresi, sıcaklığı yékselterek 70 80 0 C Ñıkarır. Daha sonra sıcaklık 25 30 0 C ye kadar déşer ve bundan sonra yastığa ekim yapılır. Ilık yastıklar: Sıcak mevsim fidelerinin yetiştirilmesi iñin kullanılır. Fakat kullanım amacı farklıdır. Ilık yastıkların kullanım amacı sıcak yastıklarda Ñimlendirilmiş olan fidelerin şaşırtılması iñin kullanılır. Hazırlanışı sıcak yastıklar gibidir. Tek farkı derinlikleri daha az olması ve ahır gébresi ile birlikte toprak karışımı ile doldurulmasıdır. Fotoğraf 1.22: Ilık yastıklara aktarılmış patlıcan fideleri 17
Soğuk yastıklar: Serin iklim sebzelerinin yetiştirilmesinde kullanılır. Soğuk yastıklar yaz döneminde kullanıldıkları iñin ısıtma gerekmez. Bu sebepten Ñukur añmaya gerek yoktur. Toprak tesviye edildikten sonra biraz yékseltilir ve harñ serilerek ekime hazır hale getirilir. Fide yetiştiriciliğinde tohumların yastıklara atılmasının yanında artık viollere veya torbalara da ekilip yetiştirilmektedir. Dikim zamanında fideler viol veya torbalardan toprağıyla Ñıkarılarak toprağa aktarılır. Fotoğraf 1.23: Torbada yetiştirilmiş dikime hazır domates fideleri Domates, kabak, kavun gibi serada Éretim amañlı yetiştirilen sebzelerin tohumları direk plastik torbalara veya saksılara ekilir. Bunun sebebi bu bitkilerin şaşırtmaya hassas olmalarıdır. Bu nedenle şaşırtma uygulanmaz ve direk arazideki yerlerine dikilir. 1.6.2. Ekim Dikim Yerlerinin Hazırlanması Sebze Éretimi iñin tohumların yastıklara ya da yetiştirme yerlerine atılmasına ekim, Ñimlenen tohumların veya Éretim materyallerinin toprağa yerleştirilmesine dikim denir. Araziye yapılacak ekim ve dikimlerde toprağın hazırlanması gerekir. Toprak orta derin ve yézeysel işlemeyle ekim dikime hazır hale gelebilir. Sebzecilikte ekim dikim yerleri 4 şekilde hazırlanır. Tavalar: Tavalar birbirlerinden 40 50 cm genişlikte, kéñék toprak sırtlarıyla ayrılmış olan 1 5 m genişlik, 5 15 m uzunlukta yetiştirme yerleridir. Suyu Ñok seven maydanoz, tere, nane gibi sebzeler iñin Ñok elverişlidir. Hazırlanmaları genellikle elle veya makine yardımıyla olur. Makine ile hazırlanmasında diskli, toprağı toplayan Özel pulluklar kullanılır. Pulluklar birbirine yakın olarak gidiş geliş yaparak toprağı yığar ve tavalar hazırlanmış olur. 18
Şekil 1.2: Tavalara ekim dikimin şematik gãrånåşå Karıklar: Tarlada toprak yézeyinden belli aralıklarla karıklar añılır. Karıkların derinliği 15 20 cm kadar olabilir. Karıklar arasındaki mesafeler yetiştirilecek bitkinin Ñeşidine göre farklılık gösterir. Karıklar iñine dikilen fideler, toprak daha nemli olduğundan daha iyi gelişme gösterir. Bitkiler belirli bir béyékléğe geldiklerinde karıklar doldurulur ve dézeltilir. Şekil 1.3: Karık ekim dikimin şematik gãråntåså Fotoğraf 1.24: Karıkların doldurulması Masuralar: Dikim yapılacak arazide toprağın belirli aralıklarla yékseltilmesiyle hazırlanır. Genişlikleri 60 80 cm arasında değişir. Bitkilere su sağlamak iñin aralarında su arkları bulunur. Bu arkların genişliği 30 40 cm dir. Masuraların uzunlukları bitki Ñeşitlerine göre değişmekle birlikte 6 10 metredir. Bitkiler tek veya Ñift sıra halinde masuralara dikilir. àrénler sulama suyu ile temas etmediklerinden Ñamurlanmaz. Masuralarda en Ñok domates, biber, hıyar ve kabak Éretimi iñin idealdir. Masuraların hazırlanmasında Ñift diskli Özel pulluklardan yararlanılır. 19
Şekil 1.4: Masuraya ekim dikimin şematik gãrånåşå Tahtalar: Tahtalarda bitkilerin yetiştirildiği kısımlar hafifñe yékseltilmiştir. Tahtalar birbirlerinden 30-40 cm genişlik ve 20-25 cm derinlikteki su arklarıyla ayrılmıştır. Genişlikleri 120 180 cm arasında değişir. Şekil 1.5: Tahtaya ekim dikim sisteminin şematik gãrånåşå Daha geniş tahtaların yapılmamasının nedeni sulamanın sızdırma ile yapılmasındandır. Soğan, sarımsak gibi fazla sudan hoşlanmayan sebzeler tahtalarda yetiştirilir. Ayrıca ilkbahar döneminde ve kışın fazla su istemeyen salata, marul, turp vb. térlerin yetiştiriciliğinde de kullanılır. 1.6.3. Ekim ve Dikim Meyve bahñelerinde dikim bir kez yapılmaktadır. Buna karşılık sebze bahñelerinde her yıl birden fazla ekim ve dikim yapılmaktadır. àlkemizde sebze fidelerinin ekimi kısmen makineyle yani mibzerle, kısmen de elle yapılmaktadır. YÖrenin iklim şartlarına, yetiştirilecek sebze téréne ve ÉrÉnÉn hasat edilmek istendiği tarihe göre ekim dikim zamanları farklılık gösterebilir. Sebze fidelerinin dikimi esnasında Ézerinde durulması gereken en Önemli konu sıra arası (SA) ve sıra Ézeridir (Sà). Bitkilerin dézenli olarak yerleştirildiği sıralar arasındaki mesafeye sıra arası, sıralar Ézerindeki mesafelere de sıra Ézeri mesafe denir. 20
Bitkilerin sıra arası ve sıra Ézerine dézenli şekilde dikilmelerinin avantajlarını şöyle sıralayabiliriz: Her bitki eşit gelişme alanına sahip olur. KÉltÉrel işlemler daha kolay olarak yapılır. Tohum ekimi, Ñapalama, hasat gibi kéltérel işlemlerin makine ile yapılmasına imkån sağlar. TÉm arazide bitki yoğunluğu añısından homojenlik sağlanır. Tohum kayıpları da en az seviyeye déşer. Şekil 1.6: Bitkilerin SA ve SÑ gãråntåleri Sıra arası ve Ézeri mesafeler bitkilere göre farklılık gösterir. áénké sebzelerin hepsi aynı hacimde olmadıklarından aynı gelişmeyi göstermez. Sıra arası mesafe ile sıra Ézeri mesafeler birbirine eşit olabilir. Ancak genelde sıra arası mesafe genelde sıra Ézeri mesafeye göre daha uzundur. Sıra Ézeri mesafe hiñbir zaman sıra arası mesafeden uzun olmamalıdır. Ekim dikim añısından diğer Önemli bir konu da bitki sıklığıdır. Sık dikim ve ekimlerde hem verim hem de kalite azalır. Uygulanacak bitki sıklığı yetiştirilecek bitkinin tér ve Ñeşidine, Éretim amacına ve yörenin ekolojik durumuna göre farklılık gösterir. Ürneğin kéñék tañ oluşturan ( havuñ, ıspanak, maydanoz vb.) sebze térlerinde m 2 ye daha fazla bitki yetiştirilir. Yeşil aksamı fazla olan ( domates, patlıcan, karpuz vb.) sebzelerde birim alana déşen bitki sayısı azalır. Ancak aynı tére giren sebze Ñeşitlerinde de SA ve Sà mesafeler değişir. Bu sebeplerden dolayı sebze térleri iñin kesin bir bitki sıklığı vermek olanaksızdır. Ekim ve dikim sırasında sıra arası ve sıra Ézeri eşit olabileceği gibi gruplar halinde de sıralar oluşturulabilir. áift sıralı ve daha fazla sıralı ekim ve dikim yapılabilir. 21
1.7. Kåltårel İşlemler 1.7.1. Toprak İşleme KÉltÉrel işlemlerden en Önemlisi olan toprak işleminin değişik amañları vardır. Bu amañları şöyle sıralayabiliriz: Bitkiye yer hazırlama: Sebzeler dikim yerlerine alınmadan Önce her bitkiye uygun olarak ekim dikim yerlerinin hazırlanması gerekir. Dikim yapılacak arazi sonbahar ve ilkbaharda olmak Ézere iki dönemde işlenerek birbirini tamamlaması sağlanır. Sonbaharda yapılan işlemede toprak 15-20 cm derinlikte, pulluk veya belle işlenir. Sonbaharda toprak işlemenin amacı topraktaki béyék keseklerin kırılıp ufalanmasını sağlamaktır. Sonbahar işlemesi ile toprakta sert ve geñirimsiz tabakanın oluşması engellenmiş olur. İşleme yapılırken toprağın tavında olmasına Özen gösterilir. Toprak ıslak olduğu zaman hem işlenmesi zor olur, hem de işlendikten sonra béyék kesekler oluşur. İlkbaharda toprak işlemede de toprağın tavında olması gerekir. Bu işlemenin amacı ise toprağı gevşetmek, tohum ekim ve fide dikim yerlerini hazırlamaktır. İkinci işlemede toprak 10 15 cm derinlikte işlenmelidir. Toprakta béyék kesekler ve boşluklar bırakılmamalıdır. Toprağın havalandırılması ve sıcaklığın dåzenlenmesi: Sebzelerin kökleri genellikle fazla derine gitmediklerinden toprağın 100 cm lik kısmında gelişme gösterir. Sebzelerin kökleri oksijen ihtiyañlarını toprak boşluklarındaki havanın atmosferde bulunan hava ile yer değiştirmesi ile sağlar. Bu nedenle toprağın işlenerek havalandırılması Önemlidir. İyi bir kök gelişmesi iñin toprak iñerisinde oksijen %8 den aşağı olmamalıdır. Karbondioksit miktarının ise %1 in altında olmaması gerekir. Toprağın aktarılması ve toprakta hava ve su dengesinin sağlanması añısından da toprağın işlenmesi Önemlidir. Zamanında ve doğru şekilde yapılan toprak işleme ile hem hava su dengesi, hem de toprak sıcaklığı dézenlenmiş olur. Yabancı ot kontrolå: Bitkiler iñin gerekli olan su ve besin maddelerine ortak olarak bitkinin gelişmesini yavaşlatan yabancı otlarla mutlaka mécadele etmek gerekir. Aynı zamanda yabancı otlar birñok hastalık iñin taşıyıcı rolé Éstlenir. Gelişme dönemlerinin başında yabancı otlarla mécadele etmek daha kolaydır. Yabancı ot kontrolé iñin toprağın 10-15 cm derinlikte Ñapa motoru ya da Ñapa yardımıyla işlenmesi gerekir. áapalama sırasında bitkinin topraktan kökleriyle birlikte Ñıkarılması gerekir. Eğer yabancı otlar kökleriyle birlikte Ñıkarılmazlarsa daha fazla gelişir ve oradaki zararlarına devam eder. Kaymak tabakasının kırılması: Fazla yağışlardan ve sulamadan sonra toprak yézeyinde geñirimsiz bir tabaka oluşur. Oluşan bu tabakaya kaymak tabakası denmektedir. Kaymak tabakası yağış ve sulama sularının toprağa geñmeden yézey akışı şeklinde gitmesine neden olur. Aynı zamanda oluşan Ñatlaklardan suyun hızlı bir şekilde buharlaşarak kaybolmasına neden olur. Bu sebeplerden dolayı da oluşan kaymak tabakasının mutlaka Ñapalanarak kırılması gerekir. 22
Gåbrelerin toprağa karıştırılması: Toprağa verilen ticarê gébrelerin karışımları yavaş olduğundan bu gébrelerin toprakta aktif kök derinliğine verilmesi gerekir. Bu işlem Ñapa ya da kérek yardımıyla toprağa karıştırılarak yapılır. 1.7.2. Gåbreleme Bitkinin béyéme hızını belirleyen faktörler solunum hızı ve fotosentezdir. Fotosentez ile karbondioksit Éretilmekte ve bu Éretilen karbondioksit solunum yoluyla téketilmektedir. Fotosentez ve solunum hızı enzimlerin aktivitesine bağlıdır. Enzimlerin görevlerini iyi bir şekilde yapabilmeleri ise topraktan bitkinin mineral madde almasına bağlıdır. Bunun iñin fotosentez ve diğer metabolik olayların meydana gelmesi iñin toprakta yeterli mineral besin kaynağı bulunmalıdır. Bitkide mineral besinlerin Önemini añıklayan ÉÑ kriter vardır: Bitkilerin bir kısmı mineral madde yokluğunda hayatlarını devam ettirememektedir. Bir elementin bitki gelişimi Ézerindeki etkisi diğer bir element tarafından sağlanamaz. Elementler bitki metabolizmasına direk katılırlar. Bitkilerde besin alımı şu faktörlerden etkilemektedir; Bitki kök sisteminin Ñok iyi gelişmiş olması Plazma zarı Toprak ph ı Topraktaki iyon birikimi İyonlar arasındaki rekabet Bazı bitkilerdeki azot fiksasyonu Topraktaki mikroorganizma yoğunluğu 1.7.2.1. Bitki Besin Elementleri ve Gåbreleme Sebzelerin gébrelenmesinde inorganik ve organik besin elementleri kullanılmaktadır. İnorganik gåbreler: İnorganik besin elementlerinden azot ve azot iñerikli gébreler bitkiler aktif béyéme dönemleri iñerisinde iken verilir. Bitkide kök oluşumu ve Ést aksamın gelişmesinde etkili olur. Fosfor ve fosforlu gébreler bitkilerin ÑiÑek añmasını ve tohum oluşumunu etkiler. Potasyum ve potasyum iñeren gébreler ise meyve oluşumunu etkiler. Bunun iñin bitki meyveye durduğu zaman verilmesi gerekir. Kompoze gébreler iki veya daha fazla bitki besin maddesi iñeren ve iñerdikleri besin maddeleri oranları % N, P, K sırasına göre verilen gébrelerdir. àlkemizde kullanılan kompoze gébrelerinde toprakların potasyum yönénden zengin oldukları iñin kullanılmaz. Bitkilerde miktarları Ñok déşék olmalarına rağmen gelişmelerinde görev alan mikro besin elementlerinden birini veya birkañını bir arada iñeren ve yapraktan uygulanan sıvı gébreler yaprak gébresi olarak adlandırılır. Yaprak gébrelemesi bitkilere yaprakları yolu ile uygulanır. 23
Organik gåbreler: Bitkisel ve hayvansal kökenli materyallerden oluşmuş gébrelerdir. Ahır gébresi, kompost ve yeşil gébre en fazla kullanılan organik gébrelerdir. Ahır gébreleri ahırlarda hayvanların altına serilen ve Ñoğu sap saman gibi maddelerle hayvanların dışkı ve idrarlarından oluşmuş karışımlardır. Ahır gébresi toprağa besin maddesi verirken aynı zamanda toprağın fiziksel yapısını dézeltir. Toprağın kolay tava gelmesini sağlar. Kompost değişik bitkisel ve hayvansal ya da her ikisinden oluşan artıkların bir araya gelerek toplanması ve fermente edilerek humusa döndérélmesi ile oluşan organik maddelerdir. Besin maddelerince değeri Ñok yéksektir. Üzellikle iñerisinde humus bulunmasından dolayı bitkinin gelişmesine olumlu etki eder. 1.7.2.2. Gåbreleme Yãntemleri GÉbreler toprağa ekim dikim Öncesi veya ekim dikimle birlikte verilirse temel gébreleme adını alır. Eğer gébreleme bitkilerin gelişme dönemleri iñersinde verilirse Ést gébreleme denir. GÉbreler kuru ve sulu olmak Ézere bitkiye iki şekilde uygulanır. Kuru gåbreleme: Bu gébrelerin toprakta uygulama derinliği toprağın Ést ( 30 cm ) katmanıdır. DÖrt şekilde uygulanır: Serpme gébreleme; El veya bir alet yardımıyla gébre toprak yézeyine atılır. àstten ve yandan gébreleme; Sebze fideleri toprak yézeyine dikildiklerinde tém araziye ya da bitki sıralarının yanlarına verilir. Ocak şeklinde gébreleme; Ocak şeklinde dikilen sebzelerde gébrenin ocağa verildikten sonra toprağa karıştırılmasıdır. Tablet gébreleme; GÉbrelerin saksı iñinde iyice sıkıştırıldıktan sonra verilmesidir. Sulu gåbreleme: Bitki besin maddelerinin suda eritilerek bitkilere verilmesidir. Sulu gébreleme, toprak ya da bitki yézeylerine péskértélerek toprağın belirli bir derinliğine damlama veya yağmurlama sistemi ile uygulanır. 1.7.2.3. Gåbrelerin Veriliş Zamanları GÉbreler bitkilere uygulanırken bitki ve toprak analizleri dikkate alınmalıdır. Yapılan bitki ve toprak analiz sonuñlarına göre gébreleme yapılmalıdır. Bitkilere, analiz sonuñlarına göre eksik besin madde takviyesi uygulanmalıdır. Aynı şekilde toprakta Ñıkan sonuñlara göre toprağın besin maddesi yönénden iyileştirilmesi bitkiler iñin yarar sağlayacaktır. Azotlu gébreler bir anda ekim dikimde verilmemeli, değişik béyéme dönemlerinde birkañ seferde verilmelidir. Azotlu gébrenin, bitkinin gelişimi boyunca verilecek miktarının yarısı ekim dikim zamanında verilmelidir. Geri kalan kısmı ise bitki gelişmesinin hızlı olduğu dönemlerde verilmelidir. Fosforlu gébreler ekim dikimden hemen Önce veya ekim dikim sırasında verilerek toprağa karıştırılmalıdır. áok erken verilirse toprakta zamanla bitkinin yararlanamayacağı forma dönéşér. GeÑ verildiğinde ise bitki béyéme dönemine girdiğinden yine yararlanamayacaktır. Potasyum, toprak ve bitki analizlerine göre eksik olması durumunda verilmelidir. 24
1.7.3. Sulama BÉtÉn bitkiler, hayatsal faaliyetlerini devam ettirebilmek iñin sıcaklık, ışık, hava gibi faktörlerin yanında suya da ihtiyañ duyar. Bitki gelişim evresinin her aşamasında etkin rol oynadığından su bitkiler iñin Ñok Önemlidir. Bu aşamalardan başlıcaları şunlardır: Öimlenme: Tohumların Ñimlenebilmesi iñin suyla temas etmesi gerekir. Tohum bulunduğu ortamdan bényesine su alarak Ñimlenmeye başlar. Su Öncelikle tohumu şişirir besi dokularındaki Özel enzimler yoluyla parñalanmasını sağlar. Bitki besin maddelerin alımı: Fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum ve kékért gibi bitki besin maddeleri toprakta, suda ÑÖzÉnebilir tuzlar halinde bulunduklarından kökler tarafından bitki bényesine alınır. Fotosentez: Bitkilerin fotosentez yapabilmeleri iñin topraktan kökleri ile su alarak yapraklara taşıması gerekir. Su ÖzÉmleme iñin gerekli bir maddedir. Dik durma: Bitki hécrelerinin iñerdiği Öz suyunun yoğunluğuna bağlı olarak, hécreler arasında meydana gelen turgor basıncı otsu bitkilerin direnñli olması ve dik durmasını sağlayan bir kuvvettir. Bitkilerin gelişme dönemleri boyunca toprakta yeterli su bulunduğu taktirde verimde belirgin bir artış meydana gelir. Ancak toprakta yeterli su bulunmaması halinde ve köté drenaj sonunda verim olumsuz yönde etkilenir. Toprakta suyun az olması durumunda verimin azalmasının nedeni; su molekéllerinin toprak zerrecikleri tarafından tutulma gécénén artarak bitkinin suyu alabilmesi iñin kökleri tarafından daha yéksek basınñ uygulamak zorunda kalmasıdır. Bu da bitkinin ÉrÉn yapmak iñin kullanacağı enerjiyi su alımı iñin kullanmasına neden olur. BÖylece verim azalması gerñekleşir. Toprakta aşırı su bulunduğunda ise toprakta oksijen azalması sonucu kök hécrelerinin gelişimi yavaşlar. Aynı zamanda bitki kök hastalıklarının gelişimi iñin uygun bir ortam meydana gelir. Bu etkenler de bitki gelişimini olumsuz etkileyerek verimin azalmasına sebep olur. Bu olumsuz etkenlerle karşı karşıya kalmamak iñin toprakta yeterli dézeyde su bulunması gerekir. Doğada topraktaki suyun kaynağını yağışlar oluşturur. Fazla suyu sevmeyen sebze Ñeşitlerinde yazın yağan yağmur suları yeterli olabilir. Sulamanın yetersiz olduğu durumlarda ise bitkilere sulama yapmak gerekir. Sebzelerin gelişme dönemi ve Ñeşidi su isteği yönénden etkili faktörlerdendir. Üzellikle meyvesi yenen sebzelerde ilk meyveler görélénceye kadar sık sulama yapılmaz. Meyveler göréldékten sonra ise bol sulama yapılır. Sebzeler ekim ve dikimden sonra en az dézeyde su téketir. Bundan sonra vejetatif gelişmeye bağlı olarak su téketimi artar. Vejetatif gelişmenin sona erdiği dönemde en yéksek değerine ulaşır. Hasada kadar geñen sérede ise bitkide su téketimi belirli oranda azalmaya devam eder. Sebze yetiştiriciliğinde yaygın olarak yézey sulama yöntemlerinden karık ve tava yöntemi kullanılmaktadır. Ayrıca yağmurlama ve damla sulama yöntemleri de uygulanabilir. 25
1.8. Hasat ve Sonrası İşlemler 1.8.1. Hasat Sebzelerin pazara hazırlanmasında ilk adım hasattır. Bu işlemde hasat olumunun saptanması ve ÉrÉnÉn toplanması oldukña Önemlidir. Bitki veya toprak Ézerinde belirli bir gelişme aşamasına erişen veya gelişmesini tamamlayan sebzelerin bitkiden koparılmasına veya topraktan sökélmesine hasat veya derim adı verilir. Eğer hasat erken yapılırsa, sebzeler henéz gelişme dönemlerinde olduğu iñin yeterli irilik, şekil ve ağırlığa ulaşamamış olur. Bu nedenle meyveler kéñék kalır ve verim déşer. Bunlara ek olarak, sebze bényesinde kimyasal değişimler tamamlanmadığı iñin kalite déşék olacaktır. Bu sebzelerde kabuk yapıları olgunlaşmadığı iñin depolama veya taşıma sırasında ağırlık kaybı ve fizyolojik bozulmalara duyarlılık artacaktır. Hasadın gecikmesi halinde ise dökémler görélér. Sebzeler ÑÉrÉmelere daha hassastır ve gelişme devam ettiğinden sebzelerde kartlaşma görélér. Hasat iki şekilde yapılır. SeÜmece (birden Üok) hasat: Bu şekildeki hasatta hasat olumuna gelmiş sebzeler toplanır, gelişmemiş olanlar bırakılır. BÖylece hasat döneminde sebze bahñesi 3-4 defa gezilerek hasat tamamlanır. Bu şekildeki hasat, mevsim boyu gelişmesi uzun séren tér ve Ñeşitlerde kullanılır. Hıyar, domates, kuşkonmaz, fasulye, enginar bu hasada Örnek olarak verilir. Bu şekildeki hasatta toplanan ÉrÉnde kalite ve verim yéksek kalsın. àrén bir Örnek ve verim yéksek olur. Ancak, masraf fazladır. Tåmden (bir defada) hasat: Bir Örnek gelişen ve aynı zamanda hasada gelen sebzelerde uygulanır. Soğan, sarımsak, patates, sanayi domatesleri, ıspanak, kereviz bu hasada Örnek olarak verilir. Bu sebzeler mekanik hasat iñin de uygundur. Fotoğraf 2.25: Soğanda hasat zamanı 26