DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642 I TEBLİG VE MÜZAKERELERİ 20-24 Eylül2004 1 ANKARA -Yf ty(} D\Yflft!H Valm İsl!\m Al'aijtırmfihm Merkezi KUtUphanesi Dem. No: Tas. No: Ankara - 2005
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan 642 1lmi Eserler 105 Yayın Editörü & Redaksiyon Dr. Mehmet BULUT Dizgi&Grafik Cevdet DOGAN 2005-06-Y-0003-642 ISBN 975.19.3756-6 Baskı Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi _,. Ostim örnek Sanayi Sitesi 358. Sokak No: ll 06370 Yenimahalle 1 ANKARA Tel: (0312) 354 91 31 Diyanet İ leri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı Tel: (O 312) 295 73 06 ;
I.OTURUM (20 Eylül 2004) TEBLiG AVRUPA'DA KUR'AN-1 KERiM VE DiNi BiLGiLER KURSLARI: PROBLEMLER VE ÇÖZÜM ÖNERiLERi (Almanya Örneği) Doç. Dr. Recai DOGAN* GİRİŞ Yınnin ci yüzyılın ikinci yansından itibaren bazı Batı Avrupa ülkelerinde görülen sürekli ve hızlı sanayileşme, ekonomik yönden geri kalmış ve sanayileşme sürecine girernemiş ülkelerden bu ülkeler iş gücü akımını beraberinde getirmiştir. 1973 yılına kadar devam eden bu süreçte Türkiye'den Almanya, Hollanda, Fransa, Avustıırya ve Belçika'ya işçiler gitmiştir. İş göçünün en yoğunluklu olduğu ülke ise Almanya'dır. Bugün Almanya' da bulunan yabancı işçilerin hem genel nüfusa hem de birbirlerine olan oranlannda Türk işçileri birinci sırayı almıştır. Büyük çoğunluğu kısa sürede para biriktirip dönmek üzere Batı ülkelerine giden Türk işçileri, bu isteklerini bir türlü gerçekleştiremedi. Aslında bu ülkeler de onlan uzun süre tııtmak niyetinde değillerdi. Ancak süreç, çeşitli nedenlerden dolayı her iki tarafın da isteği doğrultıısunda gerçekleşmedi.! Kısa sürede dönme ümitlerini zamanla yitiren Türk işçileri, geride bıraktıklan aile fertlerini yanlarına almaya başladılar. özellikle 1973 yılında işçi a1ınunın durdurulması ile aile birleşirrıleri daha da arttı. Böylece dönüşü belli alınayan bir sürece girilmiş oldu. özellikle başta Almanya olınak üzere Batı Avrupa ülkelerindeki Türk işçilerinin otıırıırrılannın uzaması konut, dil, iş ve meslek, eğitim ve uyum gibi pek çok problemi de beraberinde getirmiştir.2 Problerrılerin çokluğu ve bunlann önyargılar, önemli kültür farklılıklan dışlamaiar vb.3 nedenlerle bir türlü çözülemeyişleri, Türkleri kendi problerrılerini çözmeye sevketmiştir. Bunun içirı onlar, aile yapılarına, dillerine, dirılerini, gelenek ve göreneklerine sahip çıkmaya başlamışlardır. Yaşadıklan yerleşim birirrılerinde cami için binalar kiralarrıışlar, satın almışlar veya cami inşasına başlamışlardır. Bu da göstermektedir ı' Ankara Üniv. llahiyat Fakültesi Öğretim üyesi. 1 Sebepler konusunda bkz. Tosun, 1993, s.2. 2 Problemler hakkında detaylı bilgi için bkz. Tosun, 1993, s.2-7. 3 Bkz. Tosun, 1993, s.17.
392/ lll. DiN şorasi TEBLiG VE MÜZAKERELERi ki, din, Müslüman Türkler için, kültürel kimliğin korunması ve devam ettirilmesi yolunda önemli yer tutmaktadır. Bu durumda onlanrı "din eğitimi" problemi ortaya çıkmaktadır. Batı Avrupa ülkelerinde din eğitimi konusu üç ana başlık altında incelenebilir: "Ailede Din Eğitimi", "Okulda Din Eğitimi" ve "camide Din Eğitimi". Camideki faaliyetler de "din hizmetleri" ve "din eğitimi" şeklinde ikiye aynlabilir. camilerde verilen din eğitiminin en önemli gerçekleşme alanı ise, Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan'dır. Bu tebliğde, Almanya örneğinde adı geçen kurslar isimleri, mahiyeti, programlan, öğretim yöntemleri, taratıann bakışı vb. yönlerden incelenmiş ve bu kurslada ilgili problemler belirlenmeye ve çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. Kurslada ilgili problem tespiti ve çözüm öneriler sunulurken öncelikle adı geçen kurslarda öğreticilik yaparken edindiğim kişisel izlenimler; 1988-1990 yıllan arasında bu kurslar üzerine ampirik bir araştırma yapan sayın Cemal Tosun'un ilk baskısı ı 993 yılında Din ve Kimlik adı ile yayımlanan doktora çalışması; yine 1996-2000 yıllan arasında Almanya'da ampirik bir çalışma yapan ve 2003 yılında Almanya'da Çocuklara Yönelik Kur'an ve Dini Bilgiler Kurslan adlı sayın Hilt Ev'in çalışması; yine Hasan Alacacıoğlu'nun ı 998 yılında yayımlanan Auberschulischer Religionsunterricht fiir müslimische Kinder und ]ugendliche türkiseher Nadonalitiit in NRW: eine empirische Studie zu Koranschulen in türkisch-islamisehen Gemeinden adlı çalışması ve Diyanet İşleri Başkanlığı'nın ilgili birimlerinden alınan istatistiki bilgi, araştırma ve dökümanlar esas alınmıştır. Yıne bu kurslarda öğreticilik yapan ve yapmakta olanlarla da sorunlarla ilgili derinliğine mülakat yapılmıştır. Tebliğin konusu ve problemiavrupa ile ilgili bazı genel bilgiler verilmekle beraber Almanya'daki Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan ile sınırlandırılmıştır. A. KUR'AN-I KERiM VE DiNI BİLGİLER KURSLARI İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Genelde Batı Avrupa ülkelerinde özelde ise Almanya'daki Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler kurslan ile ilgili problemleri tespitte ve bunlara yönelik çözüm önerilerde bulunabilmek için, adı geçen kurslanrı mevcut durumlanrıı betirnlemek önemlidir. Bu nedenle, bu kısımda kurslada ilgili bilgiler verilmiştir. ı. Kurslarm Mahiyeti Almanya'da Müslüman Türk çocuklan için camilerde düzenlenen bu kurslar, Alman kamuoyunda ve bilimsel çevrelerinde genel olarak "Kur' an Kurslan" (Korankurse) olarak adlandınlrnaktadır. Bu isim ilk bakışta Türkiye'deki Kur'an Kurslanrıı hatırlatmaktadır. Türkiye'deki Kur'an kurslan incelendiğinde, Almanya'daki camilerde düzenlenen kurslardan çok farklı olduklan görülür. Türkiye'deki Kur'an Kurslan, birer okul mahiyetindedir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından teftiş edilir. Kayıtlı öğrencileri vardır. Kurs bitiminde öğrenenlere bir belge verilir. Halbuki Almanya'da düzenlenen Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan carnilerde, namaz- vakitleri haricinde ve genelde tatil günleri, isteyenlere Kur' an o kumayı öğretmek ve gerekli din ile ilgili bilgileri vermek üzere düzenlenen kurs-
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiG i SÜRECiNDE DiN EGiTiM i 1393!ardır. İsteyen her çocuğa açıktır. Teşvik edilmekle beraber devam zorunluluğu yoktur. Kurs sonunda herhangi bir imtihan düzenlenmemektedir. Kurs sonunda hafızlık yapanlar hariç herhangi bir belge verilmemektedir. Kurslar istek halinde gençler, yetişkin erkekler ve kadınlar için de düzenlenebilmektedir. Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan'na hemen her yaştan bireyler devam etmekle beraber daha çok 7- ı 4 yaşlan arasındaki çocuklar devam etmeh'tedirler. Alınanya'daki kurslar daha çok Türkiye'de camilerde yaz aylannda çocuklara yönelik olarak düzenlenen "Yaz Kur'an Kurslan"na benzemektedir. Ancak Alınanya'daki kurslar Türkiye'deki yaz Kur'an kurslarından da birçok bakımdan farklıdır. Alınanya'daki bu kurslar için halk tarafından kullanılan yaygın bir isme de rastlanılmarnıştır. Halk bu kurslara devam eden çocuklan için "camiye gidiyor", "okumaya gidiyor", "camiye okumaya gidiyor" gibi ifadeler kullanmaktadır.4 Bugün bu kurslar için kullanılan isim ise artık Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan'dır. 2. Kurslarm Amaçlan ve Öğretim Programlan Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan'nın amacı, Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yurtdışı teşkilatı için hazırlamış olduğu Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan yönergesinde şu şekilde belirlenmiştir:s ı. Kur'an-ı Kerirni usulüne uygun olarak okutmak, ezberletmek, bazı sure, ayet ve duaların mealierini öğretmek, isteyenlere hafızlık yaptırmak, 2. islam dininin inanç, ibadet ve ahlak esaslanyla ilgili temel bilgiler vermek, 3. Peygamberimizin hayatı ve örnek ahlakı (sireti) hakkında özlü bilgiler vermek, 4. Yurtdışındaki vatandaş ve soydaşlanmız tarafından bilinmesinde ihtiyaç duyulan ilmihal konularında yeterli bilgiler vermek, 5. Dinf-Milli kültürümüzle ilgili bilgiler vermek. DİB 'in yönergesinde yukandaki amaçlara ulaşabilmek için belirlenen genel esaslar çerçevesinde Alınanya'da düzenlenen bu kursların ikili amacı olduğu ifade edilebilir: Birincisi Kur'an okumayı öğretmek ve onu tanıtıp sevdirmek, çocuklara temel dini bilgilerini öğrenmelerinde yardımcı olmak; ikincisi ise çocuğu muhtemel dini, ahlaki, kültürel olumsuzluklardan uzak tutmak veya bir başka ifade ile çocuğun kendi kültürünü öncelikle öğrenmesine yardımcı olarak kültürel kimliğini kazanmasını ve hakim kültürün içinde eriyip gitmemesini sağlamaktır. Diyanet işleri Başkanlığı tarafından ı 997 yılında yukanda sıralanan amaçlan gerçekleştirmek için birtakım değişikliklerle Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan'nın çalışma usul ve esaslarını tespit etme amacına yönelik hazırlanan yönergede kapsamı, dayanağı, tanımlar, kursların açılışı, gayesi, yönetim ve denetimi, kurslarda kayıt ve yoklama, eğitim ve öğretim, sosyal ve kültürel faaliyetler, değerlendirme ve buna bağlı olarak bel- 4 Tosun, 1993, s.122-123. 5 T.C. Diyanet işleri Başkanhğı Yurtdışı Teşkilatı Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan Yönergesi ve Müfredatı Progranu, Ankara 1997, s.10.
394 1 lll. DiN ŞORASI TESLiG VE MÜZAKERELERi _, ge düzenlenmesi işlemleri ve kurslarda bulundurulması gereken defter ve belgeler ile ilgili bilgilerden sonra bu kursların müfredatı verilmiştir. Kurslarda Kur'an-ı Kerim, İtikat, ibadet, Siyer ve Ahlak dersleri okutulmaktadır. Programda, her dersin belirlenen ders saatleri sonunda öğrencilerin kazanması hedeflenen genel amaçlan ve bunlara ulaşabilmek için öğreticinin öğrenme-öğretme sürecinde dikkat etmesi gereken hususlar verilmiştir. Yine ünite başlannda da, ünitenin amaçlan, araçlan ve açılımlan yer almaktadır. Her bir ünitenin kaç saat akutulacağı da belirtilmiştir. Kurs öğretim prograrnında yer alan derslerin yıllık saatleri ve genel olarak içerikleri ise şöyledir: Kur'an-ı Kerim dersi yıllık 170 saattir. Ders sonunda öğrencilerin Kur'an'ı yüzünden okumayı, bazı tecvit kurallannı, namaz sure ve dualannı öğrenmeleri hedeflenmektedir. İtikat dersi yıllık 17 saattir. Bunun 1 saatinde din kavramı ve dinler, 1 saatinde iman kavramı, Kelime-i Tevhid ve Kelime-i Şehadet ve 15 saatinde ise iman esaslan üzerinde durulacaktır. ibadet dersi yıllık 68 saattir. Bunun 5 saatinde ibadet ve önemi; 6 saatinde mükellef ve sorumluluklan; 5 saatinde İslam'ın temel esaslan ve önemi; 15 saatinde temizlik ve abdest; 25 saatinde namaz; 5 saatinde oruç; 2 saatinde zekat; 2 saatinde hac ve umre; 1 saatinde kurban; 2 saatinde de mübarek gün ve geceler konulan işlenecektir. Siyer dersi yıllık 1 O saattir. Bunun 5 saatinde Peygamberimizin hayatı 5 saatinde de ahlakı öğretime konu yapılacaktır. Ahlak dersi yıllık 7 saattir. Bunun 1 saati ahlak kavramı ve önemi; 3 saati ahlaki görevlerimiz ve 3 saati de milli kültürümüz ile ilgili konulara aynlmıştır. Program, bir öğretim yılı olarak düşünülen sekiz aylık bir dönem için hazırlanmış ve toplam 272 saattir. Programdaki saatler, öğrencinin okuyacağı ders saatleri olarak düzenlenmiştir ve haftada en az sekiz satir. Saatierin haftanın üç gününe taksimi öngörülmüş ve imkanlar ölçüsünde Cumartesi ve Pazar günleri üçer saat, Çarşamba günleri iki saat olarak planlanmıştır. Yaz tatilinde ve diğer tatillerde ise, hafta içinde de eğitim yapılabilecek ve farklı ders saatleri uygulanabilecektir. Öğrencinin ikinci ve üçüncü yıllarda kursa devam etmesi halinde, programdaki konular sonraki yıllarda daha detaylı ve açıklamalı olarak anlatılacak ve ezberlenen surelere ilaveler yapılacaktır. 1993 yılında hazırlanan yönergede yukanda adı geçen dersler, yıllık 512 ders saati olarak planlanmıştır. 6 Yıne aynı yıl yurtdışı din hizmetleri ile ilgili olarak yayınlanan raporda kurslann hafta beş gün ikişer saat olmak üzere toplam 1 o saat dini bilgiler dersi ile hafta bir gün milli kültür dersi şeklinde verildiği be1irtilmektedir. 7 Ancak 1993 öğretim programının uygulanamaz oluşu 1997 değişikliğini getirmiştir. İki öğretim programı karşılaştınldığında ise, program mantığı ve yaklaşımı açısından arada çok büyük bir farkın olmadığı görülür. Konular aynı ancak saatleri azaltılmıştır. 6 Bkz. Yurtdışı Din Hizmederi Raporu; Ankara 1993, s.147-183. 7 Yurtdışı Din Bizmederi Raporu, s.25.
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /395 Yönergede kurslann camiler ile Müşavirlik ve Ataşeliklerce uygun görülen yerlerde acılacağı; Müşavirlik veya Ataşeliklerce günlük ve haftalık ders saatlerinin mahalli şartlar ve ihtiyaçlar dikkate alınarak belirleneceği; yönetim ve denetiminin ve kursa başlama zamanının Müşavirlik ve Ataşeliklerce belirleneceği; devam zorunluluğunun olduğu ve öğrencilerin bir dersten başanlı sa yılabilmeleri için ı 00 üzerinden SO almalan gerektiği; müfredat programının uygulanması zorunluluğu; derslerde Başkaniıkça ders kitabı olarak yayınlanan veya tavsiye edilen kitaplarm takip edileceği; kursta başanlı olan öğrencilere Başkaniıkça hastınlan "Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kursu Bitirme Belgesi" verileceği ve dini gün ve geceler ile milli gün ve bayramlarda günün mana ve önemini belirten toplantılar, bilgi yarışmalan yapılabileceği ve kurs sonunda da törenler düzenlenebileceği gibi hususlar da belirtilmiştir. 3. Görevli Personel ve Kurslarla ilgili Bilgiler Diyanet İşleri Başkanlığı'nın yurtdışı teşkilatında görevli personeli; müşavir, ataşe, ataşe yardımcısı, sosyal yardımcı ve din görevlisidir. Adı geçen personelin bir kısmı kurs Iann yönetim, denetim vb. işlerinin yürütülmesi ile görevlidir. Ancak kurslarda birinci derecede görevli olan, kurs öğretim programını uygulayan din görevlileridir. DİB tarafından Avrupa ülkelerine ı 97ı yılından itibaren sadece Ramazan aylannda din görevlileri gönderilmeye başlanmış, ı 979 yılından itibaren da ücretleri yurtdışındaki cami demekleri tarafından karşılanmak üzere altışar ay süreyle geçici statüde din görevlisi gönderilmiştir. ı 985'den itibaren ise, ilk defa 320 adet yurtdışı kadrosu tahsis edilmiş ve görevlilerin ücreti devlet tarafından karşılanmaya başlanmıştır. s Daha sonraki yıllarda yurtdışına gön-,.. derilen din görevlilerinin sayısı giderek artmıştır. DİB tarafından yurtdışında görevlendirilecek din görevlilerining seçimi iki kademeli mülakatla DİB merkezinde yapılmakta, bu mülakatta toplam ı 00 üzerinden en az SO puan alanlar başanlı sayılmaktadırlar. Birinci mülakatta görevlendirileceklerin bilgi ve becerileri; ikinci mülakatta ise Ortak Kültür Komisyonu (Dışişleri, Maliye, Milli Eğitim, Kültür Bakanlığı ve Diyanet İşleri Başkanlığı) görevlilerin mesleki kültür, kişilik ve temsil yeteneği ile yabancı dil konulanndaki bilgi ve becerileri ölçülmektedir. Komisyon tarafından başanlı bulunanlar hizmet-içi eğitimi aldıktan sonra ı o din görevlisi olarak geçici statüyle 8 Ev, 2003, s.54. 9 Yurtdışında görevlendirtlecek din görevlilerinin taşunası gereken nitelikler, D!B kuruluşunda görevli olmak dini yüksek öğrenim gönnüş olmak (bu şart daha önceki yıllarda tercih sebebi iken şu anda ön şart olarak kabul edilmektedir), olumlu sicil alınış olmak ve askerliğini yapmış olmaktır. ı O Yurtdışında görevlendirtlecek din görevlilerinin hizmet-içi eğitim süre ve içerikleri hemen her yıl değişmektedir. örneğin ilk yıllarda sadece ı hafta hizmet içi verilirken daha sonra özellikle uzun yıllar müftülük yapmış, merkez teşkilatında çalışmış vb personelin de bu sınaviara kabul edilmeleri ve sınavı kazananiann da Kur'anı Kerim okumacia yetersiz olduklan düşünülerek hizmet-içi progranu Kur'an okuma ağırlıklı yapılmış ve ders saatleri çoğaltılmıştır. Dil problemi ön plana çıkınca bu kez de hizmet-içi programında dil öğretimi ağırlıklı olarak yer almıştır. Din görevlilerinin yurt dışındaki görevlerine başlamadan önce aldıklan hizmet-içi eğitiminin süre ve içeriği belli sebeplere dayalı olarak giderek armuş fakat ifade edildiği üzere hizmet-içi eğitimlerinin nasıl olması gerektiği konusunda bir standart oluşturulamanuştır. örneğin 2003 yılında yurtdışına gönderilecek
396/111. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi bir yıllığına görevlendirilmektedir. Bu süre hizmetlerinde başanlı olma şartı ve dış temsilcilikierin teklifi ile dört yıla kadar uzatılabilmektedir. "Diyanet İşleri Başkanlığı Yurtdışı Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergesi"nde, yurtdışında görevli personelin ortak görev, yetki ve sorumluluklanın ve her personelin de bu ortak yetki, görev sorumluluklanna ilaveten kendi görev, yetki ve sorumluluklanın belirlemiştir.ll ligili yönergede yurtdışında görevlendirilen dirı görevlisirıirı ortak görev, yetki ve sorumluluklara ilaveten yapacaklan görevler, birinci maddede "görevlendirildiği cami, mescid ve benzeri yerlerde vakit, CUma, teravih, bayram ve cenaze namazlanın krldırmak, va'z etmek, Cuma ve bayram hutbelerini okumak ve diğer irşad faaliyetlerinde görev almak" şeklinde belirtildikten sonra ikinci madde de "isteyen vatandaş ve soydaşlanmızla bunlann çocuklanna, görevli bulunduğu camide veya amirlerince tayirı edilecek yerlerde Kur'an-ı Kerim okumayı öğretmek ve dini bilgiler vermek" olarak belirlenrniştif.12 Y'ıne Yönergede dirı görevlisirıirı vaaz yapma, hutbe okuma ve Kur'an-ı Kerim öğretimi esnasında dikkat etmesi gereken esaslar da tespit edilmiştir. Yönergenin ı 5. maddesirlde din görevlisirıirı Kur'an-ı Kerim öğretmesihalinde dikkat edeceği hususlar ise şöyledir: 13 "1. Öğrencilere Kur'an-ı Kerim harflerini, hece, kelime ve cümlelerini usulüne uygun bir şekilde, gerektiğinde yazarak ve yazdırarak, tanıtmak ve okutmak; Kur'an-ı Kerimi hatasız, süratli, tecvid kaidelerine riayet ederek okuruayı öğretmek; isteyenlere Kur'an-ı Kerimi doğru olarak hıfzettirmek ( ezberletmek). 2. Öğrencilere namaz surelerini ve namazda okunan dualan usulüne göre ezberletmek ve meaj.lerini öğretmek. 3. Öğrencilere Dinimizin inanç, ibaret ve ahlak konulan ile ilgili bilgiler vermek. 4. Öğrenciler üzerinde saygı ve sevgiye dayanan bir disiplin tesis ederek, onların bilgili, ahlaklı, faziletli ve saygılı yetişmelerini sağlamak. 5. Öğretim yapılan mahallin, daima temiz ve düzenli bulunmasını temin etmek." Diyanet İşleri Başkanlığı Yurtdışı Teşkilatında görevli personel ile ilgili istatistiki bilgiler ise şöyleclir14: din göre\'lileıi için uygulanan hizmet-içi eğitim progranu, 200 saat yabancı dil, 60 saat Kur'an- Ketim ve 84 saat meslek dersleıi (Halkla Ilişkiler, lrşat ve Tebliğ Metodu, Hutbe ve Hazırlama Metodu, Dini Bilgiler, Güncel Dini Konular, Dinlerarası Diyalog ve Hitabet ve Diksiyon) ile Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterliği'nce Türkiye'nin jeopolitiği Yıkıcı ve Bölücü Faaliyetlerle ilgili konferanslardan oluşurken; 2004 yılındaki- ki Bursa Nilüfer Hizmet-Içi Eğitim Merkezinde halen devam etmehı:e- kurs programı ise 250 saat yabancı dil, ı 00 saat meslek dersleıi (Kur'an-ı Ketim, Tefsir, Hadis ve Usulü, Fıkıh Usulü, Güncel Dini Meseleler vb) ve girlilecek ülke ile ilgili bilgiler ile yıkıcı ve bölücü faaliyetlelin yer aldığı konferanslardan oluşmaktadır. Hizmet-içi eğitim programırun süre ve içeriklelinin niçin hemen her düzenlenen kursta değiştiıildiği ile ilgili ise, yazılı bir doküman yoktur. Sadece yorumlar yapılabilir (?). ll Diyanet Işleri Başkanlığı Yurtdışı Teşkilatı Görev ı'e Çahşma Yönergesi, s. l-ll. 12 Diyanet işleri Başkanhğı Yurtdışı Teşkilatı Görev ve Çalışma Yönergesi, s.b. 13 Diyanet işleri Başkanhğı Yurtdışı Teşkilatı Görev ve Çahşma Yönergesi, s. lo. 14 Diyanet Işleri Başkanhğı 2003 Yılı istatistikleri, lstadstik No: ıs, Ankara 2004, s.63.. '
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiJiMi /397 Tablo 1: Hizmet Sınıfı ve Kadro Unvanlannın Mezun Olduklan Okullara Göre Dağılımı ı... ] o j ' ' ' :Q :Q :Q ' ' :Q :Q!1).ı.: >< ı6b lll 11.1 Hizmet Sınıfı ve Kadro ünvanı 7J:m >< >< >< 11.1 >< >< Müşavir ve Müşavir Yardımcısı 14..,.,!!:! ı:tı,.ı.:: i ;i [B' ;g Q ->< ı:ı::ı Q ı i.g ;g ı:tl ::ı;: J i {:. 14.rueşe,.rueşe Yardımcısı ve Sosyal Yardımcı 19 1 Din Görevlisi 293 3 2 365 2 270 156 Toplam 326 3 2 366 2 270 156 20 62 1153 62 1187 Tablo 2: Hizmet Sınıfı ve Kadro Unvanlarının Görev Yapılan ülkelere Göre Dağılımı Hizmet Sınıfı ve Kadro ünvanı j j 1 t.» l!:l e-:... j 2: < < ı:ı::ı Q ::ı:: ı.:: z ı is j i i l!:l.@] u u. j ] ı.:: o... J Müşavirve Müşavir Yardımcısı ı ı ı 1 1 ı ı 1 1 5 14 Ateşe, Ateşe Yardımcısı ve Sosyal Yardımcı ı 13 2 1 1 2 20 Din Görevlisi 10 626 39 10 4ı 24 97 ıo8 9 25 62 3 2 97 1153 Toplam 11 639 40 12 42 25 98 1 120 10 26 63 3 2 104 1187
398/ lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan genel olarak camilerde15 düzenlenmektedir. Ancak bazı yerlerde Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan için düzenlemiş ayn yerler de bulunmaktadır 16. Camiler ile ilgili istatistiki bilgiler ise şöyledir 1 7: Tablo 3. Çeşitli Özelliklerine Göre Cami Sayısı (Yurt Dışı) 18 Toplam cami Sayısı 1977 - Derneğe Ait cami Sayısı... 235 DİTB'e Ait cami Sayısı 781 i ::ı;; Belediyeye Ait cami Sayısı 28 Türkiye Diyanet Yakfina Ait cami Sayısı 62 Diğer 871 i., Kur'an Kursu ve Görevli Sayısı ::s Görevlisi Olan cami Sayısı 1153 tl) ıa (5 Görevlisi Olmayan cami Sayısı 824 Kur'an Kursu Olan cami Sayısı 875 Lokali Olan cami Sayısı 1057.ı:ı Konferans Salonu Olan cami Sayısı 254 ı Kütüphanesi Olan cami Sayısı 814,gr ::ı;; 1mam Lojmanı Olan cami Sayısı 976 B. KUR'AN-I KERiM VE DiNi BİLGİLER KURSLARI İLE İLGİLİ PROBLEMLER VE ÇÖZÜM ÖNERiLERi: Başta Almanya olmak üzere Batı Avrupa ülkelerinde düzenlenen Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan ile ilgili yukanda verilen genel bilgilerden kurslada ilgili problemierin belirlenmesi güç değildir. özellikle bu ülkelerde kısa süre de olsa bulunmuş, görev yapmış olup buralarla az çok ilgilenmiş olanlar problemleri daha açık olarak ifade edebilirler. Kurslarla ilgili problemler ve yapılan bilinısel çalışmalar, uygulamadan edinilen tecrübeler, tarafların birikimleri vb. bilgi, veri ve dökümanlar dikkate alındığında teklif edilebilecek -belki en genel anlarnda ve uzman komisyon çalışmalarına bırakılmak üzere- çözüm öneriler şöyle sıralanabilir: 15 Bilindiği gibi yurtdışında camiler genelde kültür demekleıi olarak açılır. Buralarda cami, öğrenci dershanesi, lokal, kütüphane, bahçe, imam lojmanı, demek odası gibi müşteınilat bulunmaktadır. 16 Bkz. Yurtdışı Camiler Albümü, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan/234, Ankara 1997. 17 Diyanet Işleri Başkanlığı 2003 Yılı!Statistikleıi, Istatistik No: 15, Ankara 2004, s.l09. 18 Türk CUmhuıiyetleıindeki cami sayılan bu tabloya dahil edilmemiştir.. '
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /399 ı. Kurslarla ilgili en önemli problem öğretim programlandır. Günümüzde yeni değerler öne çıkmakta ve toplumlar yeni yapılanmalarda bu değerlerle işe başlamaktadırlar. Her alanda olduğu gibi eğitimde de öne çıkmaya başlayan yeni yüzyılın bu değerlerinden bazılan çok dilli ve çok kültürlü yapı, hayat boyu eğitim, çok kanallı eğitim, koşunandırma ve öğretme yerine öğrenme ve öğrenen merkezli anlayış kavramlandır. Bu çerçevede yeni eğitim anlayışı öğrencileri, ayaklı kütüphaneler olarak değil, olaylan derinliğine kavrama, eleştirel düşünme yetenekleri ile öğrenmeyi öğrenme becerilerine sahip, öğrendikleriyle sorunlarını çözme becerisi gösterebilen bireyler yetiştirmeyi hedeflemektedir. Dönüşen değerler toplumsal kurumlan olduğu gibi dirı kurumunu da etkisirıe almakta, dini anlama biçimlerinden yaşama biçimlerine ve dirıirı eğitim boyutuna vanncaya kadar dönüşümlere sebep olmaktadır. Eğitim anlayışındaki değişikliklerin dirı eğitim-öğretimirıe de etki ettiği görülmektedir. Dirı öğretimi bağlamında düşünüldüğü zaman, yeni eğitim anlayışına dayalı bir programın öngördüğü dirı öğretiminden geçen bireylerin imarıın esaslannı, İslam'ın şartlannı, 32 ve 54 farzı sayabilmelerinden çok, bilgilerini sorunlarm çözümünde kullanabilmelerini, kendi başıanna diri ile ilgili problemlerine çözümler üretebilmelerini ve anlayış geliştirebilmelerini 19, hoşgörü kültür ve bilirıcirıe sahip olmalarmı vb. hedeflemektedir20. Başlangıçta konular listesi anlamına gelen öğretim programı, bugün en genel anlamda ders içerikleri, çalışmalann prograrnlanması, öğretim materyalieriniri listesi, derslerin sıralanması, öğrenci kazarumlan ve performanslan grubu vb. hemen her şey kavrama yüklenen yeni anlamlar arasındadır.21 Ancak bir öğretim programının temel bileşenleri aşağıdaki sorular çerçevesirlde ortaya çıkmaktadır: So m Cevap 1 Ne öğretilecek? Öğretimiri muhtevası veya konulan 2 Öğretim nasıl yapılacak? Öğretimiri metodu 3 Hangi konu ne zaman sunulacak? Öğretimiri düzeni Öğretim Programının Bileşenlefi22 hazırlansın yuka Bir öğretim programı ister örgün eğitim isterse yaygın eğitim içirı ndaki bileşenlere sahiptir. 19 Altaş, 2004, s.65-66. 20 Türkiye'de 1997 yılından itibaren!ınam-hatip Liseleri ve ilköğretim öğretim prograrnlan bu yeni anlayış çerçevesinde geliştirilmiştir. 21 Altaş, 2004, s.68. 22 Brown ve Diğerleri, 1990, s.25.
400 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi Günümüze kadar konu, öğrenen ve sorun/problem merkezli program olmak üzere genelde üç tür program tasanmından bahsetmek mümkündür. Adı geçen üç program tasanmının bileşenleri yukanda verilen şemanın özelliklerini içerir. Ancak tasanının gerisindeki bilgi, insan ve eğitim anlayışı birbirinden farklıdır. Bunlar programın dilinden, ünitelerin sıralanışına, öğrenme-öğretme sürecinde işe koşulacak strateji, yöntem ve tekniklerden ölçme ve değerlendirme tekniklerine kadar öğretim progranurıın bütün öğelerini etkiler. Yukanda söylenilen bütün program anlayışlan da belli teknikiere ve aşamalara dikkat edilerek belli bir eğitim felsefesi, dünya anlayışı çerçevesinde geliştirilir. örneğin; öncelikle yapılan öğretim prograrnı ile ilgili olan bütün taraflan içeren bir komisyon kurulur; ihtiyaç analizi yapılır; bilimsel çevrelerden görüş ve öneriler alınır; temel ilke ve amaçlar belirlenir. Uzun bir çalışma sonucunda öğretim prograrnı tamamlarur. Elbette öğretim prograrnının içeriğinde yer alan hedeflerin, öğrenme-öğretine yaklaşım, yöntem ve tekniklerinin, öğretim materyallerinin, ölçme ve değerlendirme sürecinin, ünite ve açılımlannın neler olacağı da belli bilimsel kriterler ve veriler çerçevesinde oluşturulur. Daha soma öğretmen ve öğrenci kitaplan, materyaller vb hazırlarur. Öğretim prograrnı pilot bir uygulamadan geçer, geri bildirimler alınır ve eksikleri giderilmeye çalışılır. Bütün bu ifade edilenler en genel anlamda bir öğretim progranurıın geliştirilmesi sürecinde yapılması gerekenlerdir. Bu öğretim prograrnı ister örgün bir eğitim kurumu için isterse yaygın bir eğitim-öğretim kurumu için hazırlansın aynı süreci gerektirir. ı 997 yılırıda Diyanet işleri Başkanlığı tarafindan hazırlanan "Diyanet işleri Başkanlığı Yurtdışı Teşkilatı Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan Yönergesi ve Müfredatı Programı" şekil olarak konu/öğretenlyapısalcı program arılayışıdır. Programdaki amaç cümlelerinin fiilierini incelediğimiz zaman dahi bunu görmek mümkündür. örneğin "Kur' an ellibasını öğretmek' amacı, öğrenciye yönelik değil, öğretene ait bir amacı ifade eder. Halbuki yeni program anlayışında amaçlar, öğrenci kazanımlan olarak ifade edilir ve öğrenciye yönelik yazılır. Ünite açılımlan da incelendiği zaman, konu başlıklanndan da anlaşılacağı üzere, belli bir konunun daha çok bilişsel öğrenme ürünlerinden bilme basamağındaki amaçlan kazandırmaya yönelik başlıklar olduğu dikkati çeker. örneğin din nedir? Dinin gayesi vb. başlıklar bunun örneklerinden sadece bir kaçıdır. Yapısalcı öğrtim prograrnı anlayışının öğrenme-öğretme sürecine ve ölçme ve değerlendirmeye yansıması ise, konu ile ilgili kavramlar tanımlanır, ilkeler verilir ve tarihsel süreç içerisinde konu ile ilgili ortaya çıkan örnek olaylar belli bir fikir dizgesinde sunulur. Ancak öğrencinin bunlan ne yapacağı, içselleştirip içselleştirmediği önemsenmez. Sadece verileni ifade etmesi yeterlidir. ı 997 programında öğreticilerin uygulaması istenen yöntem ve teknikler de tamamen geleneksel olanlandır. Hatta din öğretimi söz konusu olduğunda bunlann pratikte yüzyıllardır uygularuyar almasına karşın, bugün teorik olarak ele alınmış ve incelenmiş olmadıklanrıı dahi bir eksikliğimiz olarak ifade edebiliriz. Aslında 1997 öğretim prograrnının amaçlan, uyulacak esaslar, uygulamaya ilişkin. '
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiG i SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /401 açıklamalar incelendiğinde bunlann, bir kısmının örgün eğitimde yer alan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinin amaç ve uygulama esaslan olduğu diğer bir kısmının da 1997 yılından önce uygulamada olan imam-hatip liseleri öğretim programının içerisinde yer alan çeşitli derslerin amaç, uygulama esaslan ve ünitelerinin olduğu görülür. Yukanda ifade edilenlerden daha da önemlisi, Yurtdışı Kur'an Kurslan için hazırlanan bu öğretim programı aslında hemen bütün yönleriyle Türkiye'deki yüzünden okuyanlar için Kur'an kurslan öğretim programıyla örtüşmektedir. Elbette öğretime konu yapılan din aynı dindir ve öğretim programlannın benzerliklerinin olması kaçınılmazdır. Ancak bugün Türkiye'de bile bölgesel farklılıklan bırakın bir şehre bağlı köylerdeki farklılıklara göre dahi yeri öğretimin farklılaşması gereğini göz önüne aldığımızda benzerliğin bu kadar olması düşündürücüdür. 1997'de uygulamaya konulan bu öğretim programı tamamen Türkiye'deki Kur'an Kurslannın işleyişini esas almaktadır. Türkiye'deki Kur'an Kurslannın nasıl olduğunu biliyoruz (Yaz Kur'an Kurslan hariç). Öğretim programı Türkiye göz önünde bulundurularak yapıldığı için en azından uygulamada ortaya çıkan sorunlar varsa bile düzeltilebiliyor. Ancak Almanya dahil bütün Avrupa ülkelerinde bulunan bu kurslar ise birçok yönden Türkiye'dekilerden farklıdır. Yukanda kurslann mahiyeti ile ilgili bilgiler verilirken de değinildiği üzere, bu kurslara devam eden öğrenciler, aynı zamanda örgün bir eğitim kurumuna veya meslek edinme kurslanna devam etmekte; gönüllü gelmektedirler. Devam zorunluluklan yoktur. Kursta herhangi bir sınav yapılmamaktadır. Kurs sonunda yönergede belirtildiği üzere bir belge verilmemektedir. Farklılıklan çoğaltabiliriz. Bu kurslar üzerine yapılan alan araştırmalannı da incelediğimiz zaman bu ve benzeri farklılıklan, problemleri açıkça görebiliyoruz. Bu kurslara yönelik örneğin Alman toplumuna uyumu güçleştirdikleri, öğretilen katı kurallar nedeniyle bazı ailelerde çocuk ile aile fertleri arasında uyurnsuzluğa yol açtığı, çocuklan sosyal ilişkilerden alı koyduğu, radikal gruplarm kendi politik görüşlerini yaydıklan yerler olduğu, çocuklara haddinden fazla okul haricinde yük yüklemeleri, otoriter eğitim metotlannın serbest gelişimlerini engellemesi ve aynca kullanılan metotlann Alman eğitim sistemi ile uyuşmaması vb. birçok eleştiri getirilmiştir.23 Ancak DİB'nin Avrupa ülkelerine din görevlisi göndermeye başlamasından sonra bu eleştirllerin birçoğu artık giderilmiştir. Fakat bir kısmı yine devam etmeh'tedir. örneğin, öğrencilere fazla yük yükleme si, kullanılan öğretim metotlannın geleneksel olması ve Alman eğitim anlayışı ile uyuşmaması vb. Bütün bu söylenenlerden sonra Avrupa'daki Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan öğretim programı ile ilgili yapılması gereken ilk iş, yeni bir öğretim programı geliştirilmesi sürecini başlatmaktır. Geliştirilecek olan öğretim prograrnı için alanı iyi bilen uzmanlarm yanında bütün taraflardan üyeler bulunmalıdır. Öğretim programının Türkiye'de değil, Avrupa'da uygulanacağı göz önüne alınarak oralann problemleri, imkanlan vs. çerçeve- ı' 2 "Bkz. Tosun, 1993, s.126-127.
402/111. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi sinde hazırlanması önemlidir. örneğin, devam mecburiyeti24, kayıt, ders saatlerinin düzenlenmesi gibi birçok yönergede yer alan ancak pratikte uygulanması mümkün olmayan hususlara dikkat edilmesi gerekir. Yurt dışındaki Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan için geliştirilecek prograrnı da üç şekilde ele almak gereklidir. Yukanda da ifade edildiği gibi bu kurslara devam eden öğrenciler örgün bir eğitim kurumu yanında sportif vb. faaliyetlere devam ediyorlar. Eğer bu etkinliklerden vakit kalırsa kursa gelirler. Bir çoğu da bazen haftada iki gün devam eder, üç hafta hiç gelmez. o halde, öğrenci merkezli bir öğretim prograrnı yapılacak olsa dahi, bunun da daha önceki programlar gibi oraların şartlarından dolayı uygulanması mümkün olmayacaktır. o zaman kısa süreli programlar da yapmak gerekecektir. örneğin, haftalık, aylık, üç aylık hatta günü birlik gelerıler dahi bu çerçevede düşünülebilir.. ikincisi, son yıllarda artık Türk işçilerinin büyük kısmı eskiden olquğu gibi yaz tatillerini geçirmek için Türkiye'ye gelmemektedirler. Bu nederıle, Türkiye'dekine benzer yaz Kur'an-Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan düzerılenmektedir. Belki de öğrencilerin şu anda en devamlı olduklan kurslar, okulların tatil olması nedeniyle, burılardır. O halde iki veya üç aylık yaz kursu öğretim programlan yapılabilir. Üçüncüsü ise, bazı veliler çocuklannın haftada hiç olmazsa iki veya üç gün bu kurslara devam etmelerinde ısrarcıdırlar. Yurtdışının bazı şartlan da aileleri bu tür bir tutum ve davraruşa sevketmektedir. Bu husus da düşünülerek uzun süreli bir öğretim prograrnı yapılması da plarılanabilir. Ancak hazırlanacak olan öğretim prograrnı nasıl olursa olsun birtakım ilkeler çerçevesinde hazırlanmalıdır. Hazırlanması gereken öğretim programıyla ilgili bu tebliğ çerçevesinde genel olarak şunlar belirtilebilir: a. öncelikle eğitim ve din eğitim ve öğretimindeki yeni arılayışlar öğretim prograrnına yansıtılmalıdır. Konu merkezli öğretim prograrnı arılayışı değil, öğrenci ve/veya problem merkezli öğretim prograrnı arılayışı benimsenmelidir. Öğrencinirı bakış açısını yansıtmalıdır. Geliştirilecek öğretim programı, öğrencinirı kurs dışındaki gerçek dünya ile uyum içinde olmasını sağlayacak becerilere sahip olmasını hedeflemelidir. Öğrenci kendisine sunulan bilgileri ezberleyerek, edilgen bir biçimde öğrenmeye çalışmak yerine, öğrenme-öğretme sürecine aktif olarak katılmalıdır. Kendisine sunulan uyararılan yorumlamalı, anlamlandırmalı ve bilgiyi bizzat kendisi yapılandırmalıdır. Program, öğrencinirı yaşam kalitesini artıracak temel becerileri kazanmasına yardımcı olmalıdır. Olabildiğince çok miktarda bilgi depolamak yerine, öğrencinirı zihinsel yeteneklerini ve ahlaki kişiliğini geliştirmeye yönelik olmalıdır. Bu arılayışla hazırlanacak program, kurslara yöneltilen Alman eğitim sistemine ters düşen uygulamaları -özellikle yöntemlerle ilgili getirilen eleştirileriortadan kaldıracaktır. 24 Diyanet Işleri Başkanlığının Yurtdışı Din Hizmetleri araştırınasında öğrencilerin kurslara devam edememelerindeki en önemli faktörün örgün bir eğitim kurumuna devam ediyor olmalanndan dolayı vaktin uygun olmarnası olarak belirtilmiştir. Bkz. Diyanet Işleri Başkanlığı Yurtdışı Din Hizmetleri Araştırması, APK Ekim 2001, s.l2.. '
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /403 b. Öğretim programının amaçlan belirlenirken, öğrenci, toplum ihtiyaçlan, konunun evrensel tarafı, milli eğitimimizin temel amaçlan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin temel ilkelerinin göz önünde bulundurulması yanında, öğrencilerin başka bir ülkede yaşadıklan ve kültürel ve dini kimliklerini kaybetmeksizin yaşadıklan ülkenin insanlanyla bir arada yaşama bilincini kazanmalannı sağlayıcı olmalarına dikkat edilmelidir. özellikle programın öğrenciye kazandırması gereken beceriler arasına ahlaki ve hoşgörülü davranma becerileri konuli:nalıdır. Bu çerçevede öğrencinin içinde yaşadığı toplumun toplumsal kurallanna uyması, başkalannın kişisel hakianna saygı göstermesi, yaş, cinsiyet, ırk gibi yarılı davraruşlara neden olan eğilimleri fark etmesi ve bu tür yaniılıklar içermeyen davranışlar sergilemesi, farklı sosyal, kültürel ve dini gruplara ait kişilerle etkileşirnde bulunması ve bu kişileri yargılamadan kabul etmesi vb. hedeflenmelidir. Yapılan araştırmalardan diğer din ve kültürlerle ilgili bilgilerin sadece Müslüman yorumuyla veya karşılaştırma ve İslam dininin üstün olduğunu fark ettirme şeklinde verildiği görülmektedir25. Bu uygulama, tslam din eğitimi içinde oldukça normal görünmektedir. Fakat, bu arada çeşitli olumsuzlukların ortaya çıkmasına, yanlış karıaatlerin oluşmasına sebebiyet verebilmektedir. Bu konuda kurslara giden öğrencilere yöneltilen "diğer dinler hakkında neler öğreniyorsunuz?" sorusuna verilen cevaplarm ortak noktalan dikkat çekicidir: Allah'ın oğlu var diyorlar. Hıristiyanlar domuz eti yerler. Namaz kılmıyorlar. Gusletmiyorlar, pis geziyorlar. Kitaplan gerçek İncil değilmiş. Bunlar bir Müslüman için doğru bilgiler olabilir. Ancak, içinde ve birlikte yaşanılan insanların dinlerinin böyle önyargıya sebebiyet verebilecek şekilde tanıtılması doğru değildir. Bu, bir anlamda karşıdakinirı manevi değerlerini hafife almaktır. Aynı tavır karşıdakinden geldiği taktirde çatışma kaçınılmaz görünmektedir. Bunun için 1.. öğrencilere bir dinin mensuplan için neler ifade ettiği ve diniere saygının gerekliliğini hedefleyen öğrenci kazanımlan hazırlanacak öğretim programının içindeyer almalıdır. Hedefler belirlenirken, düzenlenen kıırslann süreleri daima göz önünde bulundurulmalıdır. c. Öğrencilerin gerçek hayatlannın anlamlı olması için kurs programında yer alan ders içeriklerinin hayat ile ilişkilendirilmesi gerekir. Bunun için öğreticinin, öğrettiği konularm hayattaki iz düşümlerini öğrenciye göstermesi gerekir. Öğrenciler gerçek hayattaki problemlere işaret edebiliyorsa ya da öğrendikleri bilgileri günlük hayattaki problemlerinin çözümünde kullanabiliyorsa, öğrenilenler kursun dışına çıkmaya başlayacaktır. örneğin Avrupa'daki kurslara devam eden öğrenciler farklı inanışiann olduğu bir çevrede yaşadıklan halde, diğer dinlerle ilgili verilen bilgiler çok sınırlıdır. Dersler etkinlikler şeklinde işlenmelidir. Öğrenciye bilişsel öğrenmeler yanında, duyuşsal ve devinimsel öğrenmeler ancak bu tür etkinliklerle verilebilir. Kısaca programın içeriğinin amaçlarını gerçekleştirecek şekilde düzenlenmesi gerekir. Bu çerçevede içerik seçimiyle ilgili olarak anlamlılık, geçerlilik, yararlılıı\ ilgililik ve öğrenilebilirlik ölçütleri açısından ele alınmalıdır veya içerik hazırlanırken aşağıdaki sorularm cevaplannın verilmesi gereklidir:26 İçerik doğrudan doğruya hedefle ilgili mi? 25 Tosun, 1993, s.149. 26 Demirel, 2000, s.35.
404/111. DiN ŞU RASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi lçerikte sunulan bilgi bilimsel açıdan doğru mu? içerik din ve ahlak alanıyla ilgili ve güncel mi? Sunulan içerik iyi organize edilmiş ve sistematik mi? Sunulan içerik öğrencilerin önceki öğrenmeleriyle kaynaşıklık sağlıyor mu? Öğrenciler sunulan bilgiyi uygulayabilir ya da kullanabilir mi? Konu sunumunda öğrencilere çok fazla materyal sunuluyor mu? Konunun temel aynntılan etkili bir şekilde gösteriliyer mu? içerikte önemli görülen hususlann tekran yapılıyor mu? Elbette öğrencirün ilgi alanına girmeyen fakat dirı ve ahiakla ilgili olarak verilmesi gereken bilgiler içerikte yer almalıdır. J d. Öğretim programının içerisirlde daha çok öğrencirıirı düşünmesirıe, sorgulamasına, öğrendiklerini günlük yaşamında karşılaştığı din ile ilgili problenılerinirı çözümünde kullanabilmesi bilgi ve becerisirıi kazandırabilecek yöntem ve tekrıiklerin açıkça belirtilmesi gerekir. Bu nedenle programda, aktif öğrenme, işbirliğine dayalı öğrenme, bağımsız öğrenme, öğrenmeyi öğrenme, kurs dışında eğitim, bireysel farklılıklara duyarlı eğitim gibi çeşitli uygulamalara ağırlık vermelidir. Yukanda da ifade edildiği gibi üst düzey öğrenmeler ancak bu tür yöntem ve tekrıiklerle gerçekleştirilebilir. Öğretim programının sonuna konularla ilgili örnek işlenişler konulması ve orada işlenişlerin bu yöntem ve tekrıiklerle verilmesi bunu sağlayacaktır. e. Öğretim programıyla ilgili öğrenci ve öğretici kitaplan, diğer öğretim materyalleri hazırlanmalıdır. Bugün islam Dirı dersleri içirı hazırlanan ders kitaplan irıcelendiğinde önemli iledernelerin olduğu görülür. Ayn rnekarılarda fakat aynı amacı gerçekleştirmeye - yönelik olarak yapılan faaliyetlerin teknolojirıirı sunduğu irrıkanlardan ayın anda yararlanmalan bir gerekliliktir. Şu anda öğreticilerin elinde prograrrılann amacını gerçekleştirmeye yönelik yeterince öğretim materyallerinirı olmaması birçok sıkıntıya sebep olmaktadır. Aslında geleneksel yöntenılerin ve bilgi anlayışının aktanmına sebep olan değişkenlerden biri de öğreticilerin daha çok ilmihal bilgilerini içeren öğretim materyallerinden yararlanmalandır. Kursta ağırlıklı olarak yer alan Kur'an öğretimi içirı öğretim materyalleri hazırlamrken özellikle Kur'an öğretimirıirı mahiyetirıirı iyi tespit edilmesi gerekir. Kur'an öğretimi daha çok bir okumu yazma öğretimidir. Bu tür öğretimde süreklilik esastır. Zihnirı işleyişirıirı ve okuma ve yazma sırasında kendisirıe sunulanlan nasıl işlediği bilirırnelidir. Bu hususta özellikle okuma yazma öğretiminde geliştirilmiş öğretim materyalleri ufuk açıcı olabilir. Öğretim materyalleri hazırlanırken, öğrencilerin Türkçe'yi ve dirıi termirıoloji iyi bilmedikleri göz önüne alınarak kitaplar sade bir şekilde ve gerekirse Türkçe'si ile birlikte Almancası verilebilir. Fakat bu konuda öğrencilerin Türkçe ve Almanca'yı ne kadar bildikleri, dirıi ve ahlakı gelişinıleri konusunda alan araştırmalan yapılmalı, alandan alınan bilgiler sonucunda öğrencirıirı kullandığı kelimeler mümkün olduğunca göz önünde bulundunılmalıdır. Öğrencirıirı, kursa devam etmemesi de nazan dikkate alınarak bireysel çalışmasına irrıkan verecek öğretim materyalleri sunulmalıdır. örneğin, CD'ler, ses. ' --' ---
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /405 kasetleri, çalışma yapraklan vb. hazırlanabilir. Öğrencilerin kısa zamanda okuyabilecekleri sade, anlaşılır hem küçük hem sayfası az kitaplar hazırlanabilir. f. Programda hedeflerin kazanılmasını destekleyecek bilgi yanşırıası vb. etkinlikler de açıkça belirtilmelidir. g. Öğretim programı pilot uygulamaya tabi tuttilmalı ve geri bildirimiere göre program yeniden gözden geçirilerek tamamen uygulanmaya konulmalıdır. h. Öğretim progranunın mannğı, programı uygulayacaklara hizmet-içi kurslan düzenlenerek anlanlmalıdır. Şu anda görev yapıp ancak bu kurslar içirl hazırlanmış bir öğretim programının olduğunu bilmeyen çok az da olsa dirl görevlisi bulunmaktadır. 2. Kurslada ilgili olarak bir diğer problem ise, buralarda öğreticilik yapan din görevlllerinin yeterlillği ve yetiştirilmesi problemidir. Öğretim programı ne kadar başanlı yapılırsa yapılsın sonuçta, programı uygulayacak dirl görevlileri olduğu içirl, onların prograinı uygulayabilecek yeterliliklere sahip olmalan gerekir. Öğretici, öğretimi kılavuzlayan kişi olarak en önemli öğelerden biridir. Bu nedenle, alan genel kültür ve eğitim-öğreticilikisanat bilgisirle sahip olması gerekir. Avrupa'da görev yapmak üzere gönderilen dirı görevlileri öncelikle buraya kurslarda öğreticilik yapmak içirl değil, imametle görevlendiriliyorlar. Görev tanımlannda da bu açıkça görülmektedir. Zaten aldıklan hizmet-içi eğitim kurslarındaki program da buna yöneliktir. Her ne kadar görevli olan dirı görevlilerinin büyük bir kısmı lisans seviyesirlde pedagojik formasyon derslerini okumuş olsalar da, sonuçta bu dersler daha çok Türkiye'de ya dirı dersle- 1,. rinde ya da imam hatip liselerinde öğrennenlik yapacaklan düşünülerek hem teorik hem de pratik yönüyle Türkiye şartlan düşünülerek verilmiştir. Yurtdışındaki görevlerine başlamadan önce aldıklan eğitim içerisirlde ise bu yönlerini kuvvetlendirici bir içerik yoktur. Zaten aldıklan hizmet-içi eğitim kurslarındaki program da buna yöneliktir. Lisans seviyesirlde öğreticilik ile ilgili dersleri almış olmalan ise önemlidir ve alınacak tedbirler konusunda bize imkanlar sunmaktadır. DİB'irl yurtdışına imam-hatiplik yapan görevlilerden başka Kur'an Kursu öğreticisi adı alnnda ayn görevliler göndermesi ekonomik vb. nedenlerden dolayı mümkün olmayabilir. Ancak, yurtdışındaki Kur'an Kurslan eğer buradaki dirı eğitirnirıirı en önemli gerçekleşme alanlanndan birisi ise, o zaman da kurslardan en yüksek seviyede yararlanabilmek içirl bazı planlama ve düzenlernelerin de yapılması gerekir. Kur' an- Kerim ve Dini Bilgiler Kurslarında öğreticilik yapacak personelle ilgili olarak aşağıdaki çözümler düşünülebilir. Bunlar da kısa, orta ve uzun vadeli çözümler olarak planlanabilir: a. D1B yurt içirlde görev yapan dirı görevlilerinin yeterliliklerini belirlemiştir. Aynı şekilde yurtdışında görev yapan din görevlilerinin de yeterlilikleri tespit edilmelidir. Yeterlik en geniş anlamada bir işi yapabilme gücüdür. Yurtdışında görev yapacak olan personelin yeterliklerinin belirlenmesi, lisans eğitimirıden görevlilerin seçirnirıe ve hizmet içi eğitimine kadar birçok faaliyetin nasıl planlarup düzenlenip uygulanacağı konusunda temel kriterler olacaknr. Yeterliklerin belirlenmesi aşamasında, dirı görevlilerinin yapttklan en
406/111. DiN ŞORASI TESLiG VE MÜZAKERELERi önemli sorumluluklanndan birisinin de kurs öğreticiliği olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. b. Yeterliklerin belirlenmesinden soma, personele bu yeterlikleri kazandırabilecek hizmet-içi eğitim programının hazırlanması önemlidir. Bu programda din görevlisinin kurs öğreticiliği yapabilecek bir hizmet-içi eğitiminden geçmesi ön görülmelidir. Yurtdışında görevlendirilen din görevlilerinin sadece kurs öğreticiliği yapmadığı yine bu hizmet-içi kurslannda gözden kaçınlmaması gereken önemli bir husustur. c. Yapılan alan araştırmalan göstermektedir ki, din görevlilerinin önemli bir Kısmı görevlendirilmeden önce yabancı dil öğretiminden geçmelerine rağmen, yine de dil bilme ve kullanma konusunda yetersizlerdir. Bu durum, müracaat edecek adaylarda hizmet-içinde kazandırılacak değil, uzun süreçte kazandınlması gereken becerilerini daha önce kazanmış olduklannı belgelernelerini istenınesini zorunlu kılmaktadır. örneğin, adaylardan dil bildiklerini gösteren bir eğitimden geçtiklerini, pedagoji derslerini aldıkianın belgelerneleri istenilebilir. Ancak dil konusunda daha köklü adırrjann atılması gereklidir. Din görevlilerinin artık gittikleri ülkeyi sadece oradaki işçilerin bakış açılanyla tanımalan değil, kendi ulaştıklan ve yorumladıklan bilgileriyle anlamlandırmalan için dil probleminin aşılması gerekmektedir. Birçok din görevlisi iyi yabancı dil bilmediği için etkinliklere katılmamaktadır. d. Uzun vadede ise, yurtdışında görevlendirilecek din görevlilerinin doğrudan görev tanımlannda belirtilen yeterlilikleri her yönüyle kazanabilecekleri öğretim programlannın açılması gerekmektedir. Bu hususta Türkiye'deki yeni uygulamalar örneklik teşkil edebilir. örneğin, bazı üniversitelerimizin ilahiyat Fakültelerinde ya lisans programlannda din görevlisi yetiştirmeye yönelik düzenlemeler yapılmış ya da Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde Din Hizmetleri Tezsiz Yüksek Lisans programlan açılmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı en azından bazı ilahiyat Fakülteleri ile işbirliğine girerek, yurtdışında görevlendirilmek üzere Tezsiz Yüksek lisans programlan açılması yoluna gidebilir. Programın adı "Yurtdışı Din Hizmetleri Tezsiz Yüksek Lisans Programı" olabilir. Programın kaç dönem olacağı, ders ve içerikleri, uygulanilışı vb. hususlar kanunlar çerçevesinde kurulacak bir komisyon ile oluşturulabilir. Programın mezunlannı vermeye başlamasıyla beraber artık, yurtdışına gönderilecek personelin bu programlardan mezun olma şartı getirilebilir. Yıne akreditasyon çerçevesindeki öğrenci değişimi dil probleminin aşılmasında bir çözüm olabilir. örneğin bazı ilahiyat fakültelerinde bir yıllığına öğrenci değişirrıleri başlamıştır. Buradan oraya giden öğrenciler, gittikleri ülkenin dilini daha iyi öğrenebilme imkaruna sahip olacaklardır. Yurtdışına görevlendirilecek din görevlilerinde bu değişimden yararianmış öğrencilere öncelik verilebilir. Ancak bu konuda en kalıcı ve daha sağlıklı çözüm, doğrudan ilahiyat Fakültelerinin bazılarında yabancı dil ağırlıklı öğretim yapan bölümlerin açılmasıdır. e. Bugün yurtdışındaki soydaşlanmıza artık taşıma hizmet değil, yerinde hizmet götürülmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Çünkü onların artık orada kalıcı olduklan ve problemlerini kendilerinin çözmeleri, bunda ise bizim sadece katkılanmızın olabileceği ifade edilmektedir. Bu nedenle, din görevlilerinin Türkiye'de değil de yurtdışında yetiştirilmele-. ',
ll. KOMiSYON: AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiN EGiTiMi /407 riyle ilgili teklifler de vardır. Bu birçok yönüyle doğrudur. Ancak, yurtdışında yetiştirilmesi öngörülen teklifierin tek tutarlı yanı buradan seçilecek olan adayların iyi Almanca veya o ülkenin dilini biliyor olmalandır. Halbuki din görevliliğinin gerektirdiği yeterlilikler içerisinde dil önemli olmakla birlikte birinci sıradaki öncelik değildir. Yurtdışındaki imkanlar, en azından şimdilik bu din görevlilerinin yetiştirilmelerini sağlayacak imkanlara sahip görünmemektedir. örneğin orada bir ilahiyat Fakültesi açılması, zannedildiği kadar kolay değildir. Resmen açılsa dahi, buralarda görev yapabilecek öğretim üyesi, öğrenci bulabilmek şimdilik zor görünmektedir. örneğin, Almanya'daki çeşitli eyalerlerde başlayan İslam Din Dersi Öğretmeni yetiştirmeye yönelik öğretim programianna müracaat eden öğrencilerin sayısı, aldıklan eğitim gözden geçirilirse bu husus daha iyi anlaşılacaktır. Öğretim üyelerinin Türkiye'den gönderilmesi de bir çözüm olarak görünmüyor. Almanca ders verebilecek öğretim üyesi sayısı kanaatlınce çok sınırlıdır. Açılan bazı programlara öğretim üyesi istenildiği zaman dahi, ancak iki üç bilim insanı bulunabiliyor. 3. Kurslarm fiziksel şartlan iyi değildir. D1T1B'e bağlı derneklerin bazılan son zamanlarda yeni binalar almışlardır. Buralarda kurs için de ayn yerler tahsis edilmiş ve donatılmıştır. Ancak birçok kursta eğitim hala carnilmescid içinde diz çökülerek yapılmaktadır. 4. Batı Avrupa ülkelerinin kamuoyu ve resmi makamlannın bu kurslada ilgili düşünceleri pek olumlu değildir. Bu sebeple, bu kurslar hakkında ciddi bir bilgilendirme yapılması gerekir. Kur'an kurslarının alternatif eğitim yerleri olmadığı, tarihten gelen bir kurum olduğu, iyi planlarup düzenlendiği taktirde uyum, aile, Türkçe vb. problemleıln çözümünde etkili olduğu aniatılmalı dır. 5. islam din dersi öğretmenleriyle din görevlileri arasında yeterli iletişim yoktur. Din eğitiminin daha başanlı olabilmesi için bu iletişinlin kurulması gerekmektedir. 1 ı SONUÇ Diyanet İşleri Başkanlığının Yurtdışına götüreceği genelde bütün din hizmetlerini özelde Kur'an Kerim ve Dini Bilgiler Kurslan ile ilgili olanlannı bilimsel temellendirmelere dayandırması gerekmektedir. Bilimsel verileri kendisine temel almayan hizmetlerin bilgi çağında artık yeterli, sağlıklı ve verimli olduğu düşünülemez. Şuranın konusunun "Yurtdışı Din Hizmetleri ve Din Eğitimi" olarak belirlenmiş olması ve yapılması bu sürecin başladığının önemli bir göstergesidir. SONUÇ BiLDiRGESiNE GİRMESİ İSTENİLEN ÖNERiLER 1. Kur'an-ı Kerim ve Dini Bilgiler Kursu için yurtdışı şart ve imkanlan göz önünde bulundurularak yeni bir öğretim prograrnı hazırlanmalıdır. Bu program;
408 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi a. Kısa süreli devam edenler, b. Yaz (çünkü artık yurtdışındaki soydaşlanmızın büyük bir bölümü yaz tatillerini oralarda geçirmektedirler) için iki veya üç aylık c. Bir öğretim yılı için ayn ayn yapılabilir. Program geliştirme sürecinde eğitim ve din eğitimi bilimlerinin son verilerinden yararlanılmalı; özellikle de ilgili ülkenin eğitim sisteminde geçerli olan öğrenme-öğretme strateji, yöntem ve teknikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Öğrenciler için ders kitaplan, CDler, ses kayıtlan ve diğer öğretim materyalleri hazırlanmalıdır. 2. Yurtdışında görev yapacak din görevlilerinin yeterlilikleri belirlenmeli, bu yeterliliklere uygun hizmet içi prograrnlan görevlilerin gidecekleri ülkelerin farklılıklan göz önünde bulundumlmakla beraber ortak standartlam kavuşturulmalıdır. Yurtdışında görev yapacak din görevlileri için, bazı ilahiyat fakültelerinde yüksek lisans seviyesinde ise Yurtdışı Din Görevliliği Tezsiz Yüksek Lisans Prograrnlan açılmalıdır.