ENDÜSTRİYEL UYGULAMALARDA RADYASYONDAN KORUNMA MODÜL 11
EĞİTİMİN İÇERİĞİ 1. YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZLARI 2. PROSES KONTROL CİHAZLARI 3. X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI 4. X- IŞINLI PAKET KONTROL SİSTEMLERİ 5. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE KULLANILAN KAYNAKLAR
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZLARI 3
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZININ YAPISI Tutma kolu ve kilit Cs- 137 kaynak çubuğu Klavuz çubuğu Panel Zırh GM dedektörler Tungsten blok Kaynak çubuğu dışarıda Am- 241- Be kaynağı Nötron dedektörü Cs- 137 kaynağı 4
Cs- 137 GAMA KAYNAĞININ YERİ 5
Am- 241/Be NÖTRON KAYNAĞININ YERİ 6
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Zeminin Hazırlanması 7
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Ölçüm Deliklerinin Açılması 8
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Yardımcı Çizgilerin Çizilmesi 9
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Ölçüme Hazır Zemin 10
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Derinliğin Seçilmesi 11
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Ölçüm cubuğunun deliğe yerleşxrilmesi 12
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Kaynak Ölçüm Sırasında Delikten çıkarılmamalıdır 13
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Ölçümden hemen sonra kaynak güvenli pozisyona alınmalıdır 14
YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZI İLE ÖLÇÜM ADIMLARI Ölçüm Kayıtları tutulmalı ve cihaz kolu kilitlenmelidir 15
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER RadyoakXf kaynak içeren ölçüm sistemleri ile çalışırken aşağıda belirxlen kurallar uygulanmalıdır. Çalışmalar, radyasyon korunması konularında eği`lmiş kişiler taraandan yapılmalıdır. Ayrıca çalışan kişiler işe alınırken ve yetkili otoritenin belirlediği aralıklarla dbbi kontrolden geçirilmeli ve mutlaka kişisel dozimetreler kullanılmalıdır. Çalışmalara başlamadan önce işin önemi konusunda personel ile topland yapılarak görüş ve düşünceleri alınmalı, sorular cevaplandırılmalıdır. 16
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Çalışmalarda önceden belirlenmiş yöntemler ve sistemler kullanılmalı ve çalışmalar sırasında radyoak`f kaynak taşıma kabı, koruyucu engeller, ikaz lambaları, işaret ve uyarı levhaları, şablon, kazık, el arabası gibi gerekli aksesuarlar ile uygun yedek parçalar ve taşınabilir bir radyasyon ölçüm cihazı hazır bulundurulmalıdır. 17
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşınabilir ölçüm sistemlerini çalışdrmadan önce, çevrede bulunanların güvenliğini sağlamak üzere gerekli radyasyon ölçümleri yapılarak kontrollu alanlar belirlenmeli ve bu alana girişler uygun bir şekilde engellenmelidir. Radyoak`f kaynak içeren ölçüm sistemleri ile çalışırken taşınabilir bir radyasyon ölçüm cihazı açık ve çalışır olarak hazır bulundurulmalıdır. Çalışma sonunda radyasyon kaynağı önündeki güvenlik sisteminin kapadldığı ve kilitli duruma ge`rildiği kontrol edilmelidir. 18
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşınabilir ölçüm sistemlerini çalışdrmadan önce, şablon ile hazırlık yapılmalı, kazık ile delik açılmalı daha sonra cihaz tabanı şablon çizgisi üzerine gelecek şekilde oturtularak kaynak çıkarılmalıdır. Bu esnada çubuğun çıkıp çıkmadığına göz ile bakılmamalıdır. 19
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşınabilir ölçüm sistemlerini çalışdrıldıktan sonra gerek olmadıkça yanında beklenilmemelidir. Gerekli durumlarda mümkün olan en kısa sürede işlem bi`rilmelidir. 20
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Ölçüm sırasında 3 metre uzakta durulmalıdır. 21
CİHAZIN KULLANIMI SIRASINDA YAPILMAMASI GEREKENLER Cihaz kutuları içlerinde cihaz varken asla oturma maksadıyla kullanılmamalıdır. 22
CİHAZIN DEPOLANMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Geçici olarak kullanılmayan taşınabilir ölçüm sistemleri güvenli bir depoda ve uygun bir şekilde korunmalıdır. Bu kaynaklara ait bilgiler bir kayıt deferine işlenmeli ve tutulan kayıt deferleri düzenli olarak örneğin hafada bir kez kontrol edilmelidir. 23
CİHAZIN DEPOLANMASI UYGUN DEPOLAMA UYGUN OLMAYAN DEPOLAMA Cihaz kilit altında DEĞİL 24
CİHAZIN DEPOLANMASI 25
CİHAZ DEPOSU İÇİN ÖRNEK HESAPLAMA Cihazdan 1 m uzaklıktaki doz hızı : 0,003 msv/h (0,3 mr/h) 1 m Depo Günde 8 saat Yılda 250 gün bulunan Cihazdan 1 m uzaklıktaki oturan personelin yıllık alacağı doz : 0,003 msv x 8 x 250 = 6 msv Ofis Cihaz Doz 1 msv den büyük DEPO UYGUN DEĞİL Koridor 26
CİHAZ DEPOSU İÇİN ÖRNEK HESAPLAMA Cihaz personelden 3 m uzaklığa alınırsa uzaklığın karesi ile azalacakdr. Doz hızı Depo 0,3/ 3 2 = 0,033 mrem Alınan Doz ; 0,033x8x250/100= 0,66 msv 3 m Cihaz ile personel arasına 2 cm kurşun veya 15 cm beton yapılırsa; Alınan doz onda bir azalır. Doz = 6 / 10 = 0,6 msv Ofis Cihaz Doz 1 msv den küçük DEPO UYGUN Koridor 27
CİHAZIN DEPOLANMASI Cs- 137 için TVL (Onda bir Kalınlık) Değerleri Kurşun Beton 2 cm 16 cm 28
CİHAZIN DEPOLANMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Cihazlar kullanılmadığı uzun süreler için korunmasını sağlamak amacıyla özel bir depoda tutulması gerekir. Bu depoda; basınçlı gaz veya kimyasal malzeme gibi diğer tehlikeli malzemeler bulunmamalıdır. Depo kuru olmalı ve gerekiyorsa havalandırılmalıdır. Depo girişine radyasyon uyarı işaret ve levhaları asılmalıdır. Mesken ve personel ofislerine yeterli uzaklıkta olan bir deponun dışındaki doz şidde` 2.5 µsv/h değerinden az olmalıdır. 29
CİHAZIN DEPOLANMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Yetkili olmayan kişilerin depolanmış olan ölçüm sistemlerine veya radyoak`f kaynaklara ulaşmasını ve onları bilinçsizce kurcalamasını önlemek için, depo kilit aldnda tutulmalıdır. Radyoak`f kaynakların güvenlik anahtarları veya depolama yerlerinin anahtarları güvenli bir yerde bulundurulmalıdır. Ölçüm sistemleri veya değiş`rilebilir kaynakların depolama yerlerinden alınarak kim taraandan ve nereye götürülecekleri kayıt deferlerine yazılmalıdır. 30
CİHAZIN DEPOLANMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşıma çantalarının kilitli olduğu kontrol edilmeli ve radyasyon ölçüm cihazı ile taşıma kabı yüzeyinde ölçümler yapılarak kaynağın güvenli - zırhlı konumda olduğu belirlenmelidir. Bu işlem sayesinde aynı zamanda radyasyon ölçüm cihazının da çalışıp çalışmadığı kontrol edilmiş olur. Taşıma çantası üzerine iki adet radyoak`f madde taşıma e`ke` yapışdrılmalıdır. Kaynak araç ile taşınıyorsa araç üzerine uyarı plakaları asılmalı ve taşıma çantası görevli personelden yeterli güvenlik mesafesinde taşınmalıdır. 31
CİHAZIN TAŞINMASI 32
CİHAZIN TAŞINMASI Yıllık taşıma süresi 100 saat den küçük ise 7,5 µsv/h geçemez. Yıllık taşıma süresi 100 saatden büyük ise 2,5 µsv/h geçemez. 33
CİHAZIN DEPOLANMASI VE TAŞINMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşınabilir ölçüm sistemlerinin zırhları; ancak onların en yakın mesafelere ve kısa sürede taşınmaları ve nakillerinde yeterli korunmayı sağlayacak şekilde yapılmışdr Taşınabilir ölçüm sistemleri radyoak`f maddelerin taşınması yönetmeliğine uygun koşullarda taşınmalıdır. A `pi radyoak`f kaynak taşıyıcıları düşük ak`viteli kaynak bulunduran sistemlerin taşınması için yeterli olmaktadır. Taşıma kapları ayrıca doz şidde` değerleri ile ilgili I, II, ve III numaralı kategorilerin belir`ldiği açıklayıcı e`ketleri de bulundurmalıdır. 34
CİHAZIN DEPOLANMASI VE TAŞINMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER E`ketler üzerinde radyoizotopun ismi ve içerdikleri ak`vite (Örneğin 200 MBq) belir`lmelidir. II nci ve III üncü kategori e`ketler üzerinde, taşıma kabının yüzeyinden 1 m. uzaklıkta µsv/h cinsinden ölçülen doz şidde`nin onda birini gösteren taşıma indeksi yazılır. Örneğin; taşıma kabından 1 m. uzaklıkta ölçülen maksimum doz şidde` 12 µsv/h ise taşıma indeksi 1.2 olarak e`ket üzerine yazılacakdr. (µsv/h değerinin onda biri yerine mr/h değeri de yazılabilir). 35
CİHAZIN DEPOLANMASI VE TAŞINMASI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Taşınabilir cihazlar her çalışma sonunda kontrol edilerek kaynak güvenliğinin devam euği gözlenmelidir. Kaynak veya çevre zırhlamasında özellikle birincil ışın deme`ne ulaşılmasının mümkün olduğu arızalarda, o bölgeye yaklaşılması uygun bir şekilde engellenmelidir ve daha sonra kaynak zırhlamasının güvenli hale ge`rildiği kontrol edilmelidir. Kaynak yuvaları, giriş kapıları veya uygun yerlerde bulunan paneller üzerindeki radyasyon ikaz işaretlerinin okunabilir olduğu kontrol edilmelidir 36
CİHAZIN BAKIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Buradaki en önemli husus kaynağın içeriye girip girmediğinin kontroludur. Taş, toprak vb. araya sıkışarak kaynağın içeriye girmesine müsaade etmeyebilir. Temizlik sırasında kullanılacak malzeme radyasyon ölçüm cihazı ile ölçümünden sonra çöpe adlmalıdır. 37
4A. YOĞUNLUK VE RUTUBET ÖLÇÜM CİHAZLARI# CİHAZIN BAKIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Bakım işlemleri bu konuda eği`m almış kişiler taraandan yapılmalıdır. Aşağıdakiler yapılmamalıdır. personel Radyasyon kaynağını hiçbir şekilde yuvasından çıkarmak için çalışılmamalıdır. Hiçbir şekilde kaynak yuvasını tamir etmek veya değiş`rmek için çalışılmamalıdır. Üre`ci firma taraandan tavsiye edilen ve yetkili otorite taraandan onaylanmış yöntemler kullanılmalı ve uygun tamir bakım cihazları ile çalışılmalıdır. Radyoak`f kaynağın herhangi bir kişinin vücudunun herhangi bir kısmına temas etmesine hiçbir şekilde izin verilmemelidir. 38
CİHAZIN BAKIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Özellikle taşınabilir ölçüm sistemleri her kullanım sonunda radyasyon ölçüm cihazı ile kontrol edilmeli, kaynağın kapalı durumda ve güvenli olduğundan emin olunmalıdır. Düzenli bakım yapıldığını gösteren kayıtlar tutulmalıdır. 39
CİHAZIN BAKIMI SIRASINDA YAPILMASI GEREKENLER Bakım için dikkat edilecek konular aşağıda verilmişxr. 1. Kaynak yuvası etraandaki kirlilik ve rutubet temizlenmeli, 2. Sistemin dış yüzeyindeki radyasyon uyarı işaretleri ve kaynakla ilgili detaylı bilgi veren e`ketlerin temiz ve düzgün olduğu kontrol edilmeli, 3. Hareketli parçaların bakım ve temizliğinde belirli ve üre`ci firma taraandan önerilen yağlar kullanılmalı, 4. Bütün civata ve somunların sıkılığı kontrol edilmeli, 5. Kaynağın yuvasına güvenli olarak yerleş`ği kontrol edilmeli ve cihazın dış yüzeyinde yönetmeliklerde izin verilen doz değerleri ölçülerek kontrol edilmeli, 6. Kaynak tutma aletlerinin hasarlı olup olmadığı düzenli aralıklarla kontrol edilmeli, 7. Üre`ci firma taraandan önerilen aralıklarla ve belir`len yöntemlerle sızınd testleri yapılmalı, 40
KAZA DURUMLARI Radyoak`f kaynaklı ölçüm sistemleri kazaya uğrarsa veya hasar görürse sakin olunmalıdır. Sistemde herhangi bir hasar yok ise taşınabilir bir radyasyon ölçüm cihazı kullanılarak radyasyon miktarı ölçülmeli ve güvenlik sistemleri kapadlmalıdır. 41
KAZA DURUMLARI Sistemde özellikle kaynak yuvasında hasar belirlenmesi halinde, en kısa sürede ortamdan uzaklaşarak başkalarının yaklaşması engellenmelidir. Radyasyon doz değerleri ölçülerek kontrollu bölgeler işaretlenmeli ve koruyucu engeller ile etraa çevrilmelidir. 42
KAZA DURUMLARI Eğer kaynağın hasar gördüğünden şüphe ediliyor ise kaynağın çevreyi bulaşdrma (kontamine etme) tehlikesine ve bulaşmış bölgede radyasyonla temas sonucu fazla radyasyon dozu alınmasına karşı herhangi birisinin bölgeye girmesi engellenmelidir. İşaretlenmiş bölgenin dışında kalınarak yetkili kişilere haber verilmeli ve yardım istenmelidir. Üre`ci firma önerileri doğrultusunda sızınd testleri yapılarak bulaşma değerleri belirlenmelidir. Bulaşma 185 Bq değerini aşması halinde TAEK den yardım istenmeli. Uzmanların talimatlarına göre hareket edilmelidir. 43
DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Taşınabilir ve sabit ölçüm sistemlerinin kaynak değiş`rme işlemi sadece bu konuda yetkili kişiler taraandan yapılmalıdır. Kaynak taşıma kapları üzerinde iki adet radyoak`f madde taşıma e`ke` bulunduğu kontrol edilmelidir. Kaynak bir araba ile taşınıyorsa aracın arkasına radyasyon ikaz levhaları takılmalıdır. Kaynakların tekrar geri ge`rilmesine ait bilgiler kayıt deferine işlenmelidir. Radyoak`f kaynakların çalınması veya kaybolması halinde en kısa sürede yetkili otoriteye haber verilmelidir. 44
DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR Radyoak`f kaynak veya sistemler kullanım süreleri biuğinde veya kullanma amacı ortadan kalkdğında üre`ci veya sadcı firmaya geri gönderilmelidir. Söz konusu kaynakların geri gönderilmemeleri halinde ortadan kaldırılması için yapılacak işlemler Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) Tüzük ve Yönetmeliklerinde belir`lmiş`r. Radyoak`f kaynakların ortadan kaldırılması ve son depolama yerlerine gönderilmesi TAEK Yönetmeliklerinde belir`len taşıma kurallarına uygun paket ve araçlarla yapılmalıdır. 45
KAYNAK KAÇAK TESTİ 1) Pamuk veya filtre kağıdı alkol ile ıslailır. 2) Maşa ile kaynak çıkış yerinin kenarlarına sürterek kirler toplanır. 3) Alınan örnekler nylon poşet içine konularak Ölçüm Lab. gönderilir. Bulaşma sınırı : 0.005 mikroci (185Bq) 46
RADYOAKTİF MADDENİN GÜVENLİ TAŞINMASI SOL YAN ÜST ARKA SOL YAN ÜST ARKA ÖN ALT SAĞ YAN ÖN ALT SAĞ YAN TAŞIMA ÇANTASI CİHAZ 47
CİHAZ DOZ DEĞERLERİ (mrem/h) YÜZEY 10 CM 30 CM 1 M GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM CİHAZ ÖN ARKA SOL YAN SAĞ YAN ÜST ALT 48
TAŞIMA ÇANTASI DEĞERLERİ (mrem/h) YÜZEY 10 CM 30 CM 1 M GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM GAMA NÖTRON TOPLAM ÖN ARKA SOL YAN SAĞ YAN ÜST ALT 49
2. PROSES KONTROL CİHAZLARI# PROSES KONTROL CİHAZLARI Ohmart Cs137 AkXvite 1,33 Ci Kaynak açık Kazan kısımı 20 Sv/h Zırh yüzeyi <2 msv/h Operatör <0,5 µsv/h Kaynak kapalı Kazan kısmı Operatör 5-2 msv/h 0,5 µsv/h 50
2. PROSES KONTROL CİHAZLARI# RADYASYON ALANI 7,5 µsv/h 2,5 µsv/h 0,5 µsv/h Kaynak Günde en fazla yarım saat geçirilen alanlar Günde en fazla 1 saat geçirilen alanlar Günde 8 saat geçirilen alanlar 51
2. PROSES KONTROL CİHAZLARI# KUYU LOGU CİHAZLARI 52
3. X-IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI# X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI XRF X- ışını tüp çıkışı 10 Sv/h Cihaz dışı <0,5 µsv/h X- ışını tüp çıkışı 10 Sv/h Kurşun Cam <0,5 µsv/h 53
3. X-IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI# Taşınabilir XRF EKRAN X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI DETEKTÖR İŞLEMCİ X- IŞIN TÜPÜ TÜP DETEKTÖR X- ışını tüp çıkışı El dozu 5 msv/h <0,5µSv/h 54
3. X-IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI# X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI X- ışını Difraktometre cihazı (XRD) X- ışını tüp çıkışı Kurşun Cam 10 Sv/h <0,5 µsv/h 55
3. X-IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI# X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARINDA RADYASYON GÜVENLİĞİ Cihazların kulanıcılar dışında kullanılmasının engellenmesi, Cihazların kullanılmadıkları zaman kilit aldnda tutulması (Porta`f cihazlar kullanılmadığı zaman taşıma çantasında kilitli tutulması), Kullanıcıların 18 yaşından büyük olması, Kullanıcıların, cihazın kullanımı ve radyasyon konusunda bilgi sahibi olması, Kapalı sistem cihazların radyasyon güvenliğine ilişkin işlevlere (zırh, devre kesici, güvenlik ışığı, acil durdurma düğmesi, radyasyon uyarı işaret ve e`ketlere vb.) sahip olması, 56
3. X-IŞINLI ANALİZ CİHAZLARI# X- IŞINLI ANALİZ CİHAZLARINDA RADYASYON GÜVENLİĞİ Cihazın radyasyon güvenliğine ilişkin işlevlerinin (zırhlaması, devre kesici, güvenlik ışığı, acil durdurma düğmesi radyasyon uyarı işaret ve e`ketleri vb.) tam olarak yerine ge`rildiğinin (çalışdğının) her yıl kontrol edilmesi, Cihazların kullanma klavuzunda verilen işlemler dışında kullanılmaması, Cihazların dış yüzeyindeki radyasyon dozu hızı (taşınabilir cihazlarda el dozu ) 1µSv/h den küçük olması, Olağandışı veya kullanım dışı kalması durumlarını TAEK e bildirmesi. 57
4. X-IŞINLI PAKET KONTROL SİSTEMLERİ# X- IŞINLI PAKET KONTROL SİSTEMLERİ Panelden 5 cm Operatör <5 µsv/h <0,5 µsv/h 58
5. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE KULLANILAN KAYNAKLAR# ARAŞTIRMA VE EĞİTİM AMAÇLI KULLANILAN KAYNAKLAR Kapalı kaynaklar Açık kaynaklar 59
5. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE KULLANILAN KAYNAKLAR# AÇIK KAYNAKLARLA ÇALIŞMA 60
5. ARAŞTIRMA VE EĞİTİMDE KULLANILAN KAYNAKLAR# AÇIK KAYNAKLAR İLE ÇALIŞMA 61