HEMŞİRELİKTE ETİK İLKELER *Hem. Ayşe Cengiz * Uzm. Hem. Şeila Ayaz * Hem. Şenel Sürücü * Acıbadem Sağlık Grubu Hemşirelik Hizmetleri Müdürü
ETİK-AHLAK ETİK (ethos), genel anlamı ile iyi kötü, doğru yanlış ile ilgili değerler, ilkeler ve kurallar demektir. ETİK, ahlakın temellerini inceleyen felsefenin bir dalıdır. ETİK, ahlak ilkelerinin tümüdür.
ETİK-HUKUK Hukuk, yasalar çerçevesinde ne yapılabileceğini; Etik ise, ne yapılması gerektiğini belirtir. Hukuk, etik denizinde yüzer, büyük ölçüde etiğe dayanır. Hukukun amacı, adaleti gerçekleştirmektir. Etiğin amacı, iyiye ve doğruya ulaşmaktır. Hukuk kuralları, yazılıdır, resmidir-devlet tarafından oluşturulur, yaptırımı vardır.
Neden Sağlıkta Etik? Sağlığın temel bir insan hakkı olduğu, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 25. maddesinde belirtilmiş ve Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) anayasasında hükümetlerin kendi halklarının sağlığı için yeterli sağlık ve sosyal önlemleri almakla yükümlü olduğu vurgulanmıştır. Sağlık meslekleri özellik arz eden bir hizmet sunar.
Neden Sağlıkta Etik? Hastalık yaşam sürecinin herhangi bir döneminde bireyin sağlığını fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan olumsuz yönde etkileyen bir yaşam deneyimidir. Sağlık hizmetlerini talep eden kişi ve grupları çoğunlukla hastalar oluşturduğundan, yardıma, tedavi ve bakıma muhtaçtırlar. Bu açıdan sağlık hizmeti insana yönelik uğraşı alanları içinde en özel ve özenli hizmet sunulmasını gerektiren, sağlık profesyonellerine etik sorumluluklar yükleyen bir alandır.
Neden Sağlıkta Etik? Bakım, hemşireliğin topluma sunmayı taahhüt ettiği bir hizmettir ve hemşireliğin gelişimi ve toplumsal statüsü bakım hizmetinin sürekli, yeterli ve nitelikli olmasına bağlıdır. Bakım, bakma işi, bir şeyin iyi gelişmesi, iyi durumda kalması için verilen emek olarak tanımlanır. Bakım, yalnızca hemşireliğe özgü bir kavram değil, İNSANİ ve İÇSEL bir özelliktir.
Neden Sağlıkta Etik? Bir başkasının bakım sorumluluğunun üstlenilmesi, verilen bakımın kişi üzerindeki etkisi hemşirelik mesleğine ahlaki sorumluluklar yükler. Bakımın bu ahlaki boyutu ve duygusal etkileri hemşirelik mesleğinin temelini oluşturur.
Neden Sağlıkta Etik? Bakım hizmeti, her bireyin kendine özgü özelliklere sahip olduğu anlayışı doğrultusunda bütüncül bir yaklaşımla sunulmalıdır. Ancak bakım hizmetinin, toplumun ihtiyacına ve beklentilerine yönelik, yeterli ve kaliteli sunulmadığı, çoğu zaman hemşirelerin kendileri tarafından bile sadece bir beceri olarak algılandığı bilinmektedir.
Neden Sağlıkta Etik? Hemşirelik bakımı, toplumdaki her bireyin yaşamının herhangi bir döneminde gereksinim duyduğu veya duyacağı bir hizmettir. Bakım hizmetinin kalitesi genel sağlık hizmetlerinin bir yansıması olmakla birlikte, öncelikle hemşirelerin sorumluluğudur. Hemşirelerin kaliteli bakım sunabilmesi için gerekli bilgi ve becerilere sahip olması, bakımın insani ve ahlaki yönü konusunda duyarlı olması, mesleki yeterliliğini sürekli geliştirmesi ve meslek ahlakına uygun hizmet sunması esasına bağlıdır.
Meslek Ahlakı Belli bir mesleğin üyelerinin, uymaları beklenen standartları belirten ilkeler ve kurallar bütünüdür. Genel ahlak ilkelerinin belirli bir mesleğe özgü düzenlenmiş hali meslek ahlakı yada meslek etiği olarak adlandırılır. Meslek ahlakı meslekleşme ölçütlerinden biridir ve bütün mesleki etkinliklerin yönlendirilmesi konusunda düzenlemeler getirir. Meslek üyelerinin kişisel isteklerini sınırlayıp belli bir çizginin dışına çıkmalarını önleyen, mesleki idealleri geliştiren bir ilkeler ve kurallar sistemidir.
Meslek Ahlakı Hemşirelikte meslek ahlakı, bakım kavramının ahlaki boyutundan kaynaklanır; Hasta haklarının korunabilmesi ve Hasta güvenliğinin sağlanabilmesi açısından önemlidir.
Etik Sorunlar Günümüz bilim ve teknoloji alanındaki ilerlemelerle bir kalbi yeniden canlandırmak, respiratörle solunumu devam ettirmek, işlevini kaybetmiş birçok organı değiştirmek, ağızdan beslenemeyen bir hastayı aylarca enteral ya da intravenöz yolla beslemek ve yaşamını devam ettirmek olanaklıdır. Bu olanaklar aynı zamanda yaşam ve ölüm arasındaki çizginin giderek belirsizleşmesine, etik sorunların ortaya çıkmasına ve bakım işlevinin karmaşıklaşmasına yol açmaktadır.
Etik Sorunlar Etik sorunlar; ahlaki bir yargıda bulunmayı ve seçim yapmayı gerektirir. Mutlak doğru yada yanlış olarak tanımlanabilecek kadar basit ve kesin çözümleri olmaz. Karmaşık ve kişiyi ikilemde bırakan sorunlardır.
Tıbbi Hatalar Yapılan çalışmalar; tıbbi hatalar nedeni ile her yıl binlerce insanın yaşamını kaybettiğini ve hasta güvenliğini tehdit eden hataların ciddi boyutta olduğunu göstermektedir. Amerika Birleşik Devletleri nde 29 hastanede yapılan üç yıl süreli bir çalışmada, tıbbi hataların çoğunun hemşirelik uygulamaları ile ilgili olduğu saptanmıştır. Tıbbi hatalar hizmet verilen kişiye zarar verilmesi ile sonuçlanmaktadır.
Tıbbi hatalar; insan ve hasta haklarına, etik ilkelere aykırıdır ve hasta güvenliğine, bakım kalitesine yönelik tehdit oluşturmaktadır. Oysa bakım; ihtiyacı olana yönelik yardımda bulunmayı, yarar sağlamayı ve iyiliği amaçlayan bir hizmettir. Tıbbi Hatalar
Etik Kodlar Meslek. üyelerinin uygulamalarına ve davranışlarına yön vermek üzere kurallar ve etik kodlar oluşturulmuştur. Etik kodların işlevleri; Hizmet alanlarını korumak, Hem meslek üyelerini hem de toplumu bilgilendirmek, Olası etik sorunlarda meslek üyelerine yol göstermek, Mesleki kimlik oluşturmak, Mesleki statüyü korumak, Toplumsal prestijin yükseltilmesini sağlamaktır.
Etik Kodlar Hemşirelikte. etik kodlar; hemşirelerin mesleğin ahlaki yönünün farkında olması, ahlaki duyarlılık geliştirebilmesi, bakım hizmetine ihtiyaç duyan kişi ve gruplara, topluma, mesleğine karşı profesyonel ve etik sorumluluklarına rehberlik sağlamak amacı ile geliştirilmiştir. İlk olarak 1953 yılında ICN hemşireler için etik kodları yazılı olarak ilan etmiş ve daha sonraki yıllarda çeşitli düzenlemeler den geçirerek son olarak 2005 yılında yayınlanmıştır.
Etik Kodlar Ülkemizde de hemşirelerin etik yükümlülüklerine rehberlik sağlaması amacı ile Türk Hemşireler Derneği(THD) tarafından Hemşirelerin Etik İlke ve Sorumlulukları başlıklı metin hazırlanmış olup, derneğin internet sitesinde hemşirelere sunulmuştur.
Hemşirelerin Etik İlke ve Sorumlulukları İLKELER 1. Zarar Vermeme- Yararlılık İlkesi 2. Özerklik/Bireye Saygı İlkesi 3. Adalet ve Eşitlik İlkesi SORUMLULUKLAR 1. Hemşirenin Hizmet Verdiği Birey, Aile ve Topluma Karşı Sorumlulukları 2. Hemşirenin Mesleki Sorumlulukları 4. Mahremiyet ve Sır Saklama İlkesi
Hemşirelikte Etik İlkeler 1. Zarar vermeme-yararlılık İlkesi İnsan hayatının korunması ve değer verilmesi.. İlgisizlik, deneyimsizlik ve ihmal nedeniyle zarar verilmemesi Risklerin bilinmesi ve önlem alınması.. Bireyin tıbbi uygulamalar, klinik araştırmalar nedeniyle zarar görmemesi.. Hasta güvenliğinin sağlanması.. Kişiye zarar verici, aşağılayıcı işlemlere katılmama, onaylamama.
Hemşirelikte Etik İlkeler 2. Özerklik/Bireye Saygı İlkesi İnsan onuru ve özerkliğe saygı duyulur. İnanç, değer ve gereksinimler dikkate alınır. Hastalar yeterli ve anlayabileceği bir biçimde bilgilendirilir. Hasta yakınları bilgilendirilir. Bireyin seçme hakkına saygı duyulur ve savunulur. Hastanın reddetme hakkına saygı gösterilir. Uygulamalar öncesi yazılı ve sözlü onay alınır. Gerektiğinde hastanın yasal temsilcilerinden onay alınır. Acil durumlarda bireyin yaşamını korumak üzere hemşirelik bakımını onay almaksızın uygular.
Hemşirelikte Etik İlkeler 3. Adalet ve Eşitlik İlkesi Irk, dil, din, yaş, cinsiyet,inanç, sosyal ve ekonomik durum, siyasal görüş ayrımı yapılmaz Hemşirelik bakımı sunumunda kişisel çıkar gözetilmez Hizmet verilirken zaman, emek ve tüm kaynakların adil dağılımını sağlar.
Hemşirelikte Etik İlkeler 4. Mahremiyet ve Sır Saklama İlkesi Hastanın fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan mahremiyeti korunur. Hasta ve ailesi ile ilgili bilgileri yasal zorunluluk olmadıkça başka bireylerle paylaşmaz. Kayıtların gizliliğine önem verilir. Bildirimi zorunlu durumlarda bireyi koruyucu önlemler alır. Gizliliğin sınırları konusunda bireye ön bilgi verir.
Hemşirelikte Sorumluluklar 1. Birey, Aile ve Topluma Karşı Sorumluluklar Temel sorumluluk bakım verilen birey, aile ve toplumdur. Sağlığın sürdürülmesi ve geliştirilmesi konusunda sorumluluk üstlenir, programlara katılır. Dürüst davranır, sözünü tutar. Bireyin hakkını savunması konusunda destekleyici olur Hemşirelikle ilgili yasa ve politikaların oluşturulmasında yer alır Bilimsel ve teknolojik ilerlemelerin insanların hakları, onuru ve güvenliği ile uyumlu olmasına özen gösterir. Doğal çevrenin korunmasına destek verir.
Hemşirelikte Sorumluluklar 2. Mesleki sorumluluklar Mesleki sorumluluklarını üstlenir. Standartlara uygun hizmet verir. Kanıta dayalı mesleki birikimini artırır. Mesleki yeterliliğini sürdürür ve yükseltmek için çalışır. Mesleğinin saygınlığını korur ve geliştirir. Mesleki bilgi ve deneyimlerini paylaşır. Mesleki örgütlenmenin güçlenmesine destek verir. Meslektaşları ile profesyonel ilişkiler kurur, onların güçlenmesine destek verir. Tüm sağlık meslekleri ile yapıcı, etkin iletişim kurar. Hemşirelik öğrencilerine destek verir.
DEĞERLENDİRME Mesleki etik kurallar genel kapsamlı ve soyuttur, oysa etik sorunların her biri kendine özgü durum ve koşulları içeren, karmaşık ve belirsiz sorunlardır. Bu nedenle etik kurallar belirli durumlarda, özellikle karmaşık etik sorunlar karşısında pratik çözümler sunmaz. Örneğin; hemşirenin savunuculuk rolünü üstlenmekle yükümlü olduğu öngörülürken, hemşirenin hiyerarşik yapılanmanın ve güç ilişkilerinin baskın olduğu kurumlarda bu rolü nasıl üstleneceği ya da üstlendiği takdirdeki olumsuz sonuçlarına rehberlik sağlamaz.
DEĞERLENDİRME Etik kurallar, yapısı gereği buyruk niteliğindedir ve meslek üyesinden belirli tipte tutum ve davranışlar talep eder, hemşirenin insan olarak hataları, yanılgıları ve sezgilerini yadsımaktadır. Oysa insanı ahlaki açıdan iyi ya da kötü bir insan yapan, onun ahlaki değerlerini, yargılarını ve ilkelerini belirleyen birçok etmen vardır(kişilik özelliği, sosyalizasyon süreci, kültürel özellikler,..). Buyruk niteliğindeki yazılı düzenlemeler hemşirenin iyi bir hemşire olması ve iyi bakım vermesi açısından yeterli değildir.
DEĞERLENDİRME Etik kurallar hasta haklarının korunması ve hasta güvenliğinin sağlanması bakımından hemşirelere uyulması gereken ilkelere dayalı temel bir çerçeve sağlar. Oysa bakım kalitesi ve hasta güvenliğini etkileyen hemşirelik hizmetlerinin dışında pek çok faktör vardır. Hasta güvenliğinin sağlanması sağlık ekibinin tüm üyelerinin sorumluluğundadır. Etik kodlar herhangi bir ihlal durumunda hemşirenin ne yapacağını tanımlamaz, yaptırım ve cezai müeyyidesi de yoktur, işlevselliği sınırlıdır.
DEĞERLENDİRME Etik kurallar genellikle meslek üyelerinin uygulamada yaşadıkları sorunları ve gereksinimleri göz önüne alınmadan, genellikle mesleki örgüt tarafından hazırlanmakta, hizmetin niteliğini geliştirmek ve hizmeti alanları korumak yerine mesleğin kurumsallaşması ve toplumsal itibarının yükseltilmesi amacına yönelik olarak oluşturulmaktadır. Oysa hemşirelik mesleğinin temeli BAKIM dır. Bakımı bakım yapan ise öncelikle bakım verilen kişiyi yürek gözü ile görebilmek, onu yüreğin sesi ile dinleyebilmek ve anlayabilmektir.
Kalça kırığı nedeni ile 10 gündür hastanede yatıyordu. Kaç yaşında olduğunu hatırlamıyordu, ama artık gözleri iyi görmüyor ve kulakları ağır işitiyordu. Önündeki etajere bırakılan yemek tepsisine uzanmak için güçlükle ve acıyla doğrulmaya çalıştı. El yordamıyla tepsideki çorba kasesini ve kaşığı bulabildi. Altında ara bezi vardı ve dışkısını yapmamak için günlerdir katı bir şey yemiyordu. Bu defa en azından çorbasını içmek istiyordu. Bir iki kaşık alabildi, elleri titrediği için üçüncü kaşığı düzgün tutamadı ve çorba üzerine döküldü. Üzerini yine kirletmişti. Hemşireler tansiyonunu ölçmek ya da ilaç vermek için günde birkaç kez uğruyordu yanına. Giysilerini ve ara bezini ise hasta bakıcılar değiştiriyordu. Bugün keşke gelmeseler diye düşündü Gözyaşları yanaklarından süzülürken
SONUÇ Hemşirelerin uygulamaları sırasında hastalarını hemşirelik etik kurallarında öngörülen yükümlülükler doğrultusunda değerlendirmeleri, ANCAK ÖNCELİKLE YÜREKTEN ANLAMALARI GEREKMEKTEDİR.
ÖNERİLER Konu ile ilgili eğitimin etik kodlardan ibaret olmaması, Hemşirenin etik sorunlar konusunda danışmanlık alabilmesi, Mesleki örgütlerin de danışmanlık sorumluluğunu üstlenmesi, Etik ilke ve sorumlulukların sağlık kuruluşlarına özgü olması, Kurumların etik kurallarının olması Kurumsal etik kuralların multidisipliner olması..
ULUSLAR ARASI HEMŞİRELİK ANDI Yüklenmiş olduğum sorumlulukların bilincinde, geliştirdiğim anlayış ve becerilerimle, herhangi bir ırk, inanç, renk, siyasal veya sosyal durum ayrımı gözetmeksizin, hastalarıma bakacağıma; hayatı korumak, ızdırabı hafifletmek, sağlığı yüceltmek için gereken her türlü çabayı göstereceğime; bakımım altındaki hastaların bütün değer ve dini inançlarına saygı duyacağıma; bana bireylerle ilgili olarak verilen tüm bilgileri saklayacağıma; hayatı ya da sağlığı tehdit edebilecek her türlü girişimden sakınacağıma; mesleki bilgi ve becerilerimi en üst düzeyde tutmaya çalışacağıma; sağlık ekibinin bütün üyeleri ile iş birliği yapacağıma ve onları destekleyeceğime; bunların tümünü yaparken, Uluslar Arası Hemşirelik Ahlak Yasası nın onurunu korumak için gerekecek bütün çabaları sarf edeceğime ve hemşireliğin bütünlüğünü koruyacağıma ant içerim.
KAYNAKLAR Dinç L, Hemşirelik Hizmetlerinde Etik Yükümlülükler. Hacettepe Tıp Dergisi 2009; 40:113-119. Eryılmaz B, Kamu Etiği ve Etik Liderlik, Kamu Görevlileri Etik Kurulu. 13.02.2012. http://www.etik.gov.tr/duyurular/tasraegitim/sunumlar.htm Karaöz S, Cerrahi Hemşireliği ve Etik. CU Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2000, 4(1). Tıp Etiği Elkitabı, Dünya Hekimler Birliği, Çeviri; Dr Murat Civaner, 2005. Türk Hemşireler Derneği. Hemşireler İçin Etik İlke ve Sorumluluklar, 2009. 13.02.2012. http://www.turkhemsirelerdernegi.org.tr/hemsirelik-meslegietigi/hemsireler-icin-etik-ilke-ve-sorumluluklar.aspx