BELGESELC N N GÖZÜYLE Çetin mir Bulutlar n aras nda yaflayan tarih S ÜMELA MANASTIRI Sümela Manast r, Trabzon ili, Maçka ilçesi, Alt ndere köyü s n rlar içerisinde yer alan Panagia (Meryem Ana) deresinin bat yamaçlar nda Mela (Yunanca, siyah) tepesi üzerindedir. 80
BD TEMMUZ 2011 Deniz seviyesinden 1150 m yükseklikte yer alan Rum manast r ve kilise kompleksinin tam ad Panagia Sumela veya Theotokos Sumela d r. Kilisenin M.S. 375-395 tarihleri aras nda infla edildi i san lmaktad r. Oldukça genifl bir alan üzerine infla edilen Sümela Manast r, bafll ca ana kaya kilisesi, birkaç flapel, mutfak, ö renci odalar, misafirhane, kütüphane ile kutsal ayazma bölümlerinden oluflur. Anadolu da s kça rastlan lan Kapadokya Kiliseleri tarz nda yap lm fl, hatta Trabzon da Maflatl k mevkiinde benzeri bir ma ara kilisesi daha vard r. 81
BD TEMMUZ 2011 Meryem ve o lu sa y betimleyen fresk Kilisenin ilk kuruluflu ile manast r haline dönüflümü aras ndaki bin y ll k dönem hakk nda fazla bir fley bilinmemektedir. Karadeniz Rumlar aras nda anlat lan bir efsaneye göre Atinal Barnabas ile Sophronios adl iki keflifl ayn rüyay görmüfller; rüyalar nda, Hz. sa n n ö rencilerinden Aziz Luka n yapt üç Panagia ikonundan, Meryem in bebek sa y kollar nda tuttu u ikonun bulundu u yer olarak Sümela n n yerini görmüfller. Bunun üzerine birbirlerinden habersiz olarak deniz yoluyla Trabzon a gelmifl, orada karfl lafl p gördükleri rüyalar birbirlerine anlatm fl ve ilk kilisenin temelini atm fllard r. Meryem Ana ad na kurulan manast r n "Sümela" ad n "siyah" anlam na gelen "melas" sözcü ünden ald söylenmektedir. Bu ismin manast r n kuruldu u koyu renkli Karada lardan geldi i düflünülmekte ise de, 82 Sümela kelimesi buradaki Meryem tasvirinin siyah rengine ba lanabilmektedir. Ünlü tarihçi J. P. Fallmerayer in de (1790-1861) y l nda buraya geldi inde dikkatini çekti i gibi renginin koyu, hatta teflhis edilemeyecek derecede siyah oluflu bu ad n esas n n teflkil etmifl olmas mümkündür. Gürcü resim sanat nda, XII. yüzy lda sanat aleminde siyah Madonna ismi alt nda tan nan bir tak m Meryem ikonlar n n yap ld ve yay ld bilinmektedir. B uras n n bafll ca gelir kayna olan bir Meryem Ana resminin eksikli ine ve mucizeler yaratt na halk inand rmak böylece onun de erini büyütmek için uyduruldu u kolayca sezilen söylenceye göre, sa n n havarilerinden Lukas taraf ndan yap lm fl. Lukas n terekesinden Atina ya geçmifl fakat Theodosius devrinde,
4. yüzy lda resim kendili inden buradan ayr lmak istemifl, bir gün melekler taraf ndan gökte uçurularak Trabzon da lar ndaki bu kovu a getirilip bir tafl n üzerine b rak lm flt r. Tam bu s ralarda Atina dan Trabzon a gelen Barnabas ve Sophronios adlar nda iki keflifl de bu ücra da n ss z yamac nda bu resmi bulmufllar ve burada Anakaya Kilisesini infla ettirmifllerdir. 6. yüzy lda imparator Justinianus un manast r n onar larak geniflletilmesini istemesi üzerine generallerinden Belisarios taraf ndan tamir edildi i de söylenmektedir. Yine baflka bir efsaneye göre, büyük bir kas rga s ras nda Meryem in yard m ile can n kurtaran III. Alesios buras n yeni bir tesis halinde infla ettirmifl, zengin vak flar ba fllam fl bir Khrysobullos yeni bir ferman ile de bu vak flar n sa lam esaslara ba lam flt r. BD TEMMUZ 2011 Manast r n 1650 ye kadar d fl kap s üzerinde görülebilen 1360 tarihli, befl m sral k bir manzum kitabede III. Alesios, bu tesisin kurucusu (Ktetor), Do u ve Bat (Iberia) n n hakimi imparator olarak gösterilmiflti. Alesios 1361 y l ndaki bir günefl tutulmas n burada karfl lam flt r. Bu prensin sikkelerinde günefl resmi bu olayla ilgili kabul edilmektedir. 1365 tarihli "vakfiyesi" ile de manast r n bütün idari flartlar n, arazisini, gelirlerini düzene koyduktan baflka, Trabzon a gelecek bir tehlikeyi, bir Türk ak n n önlemek üzere, buradaki keflifllerin daima uyan k bulunmalar n da bildirir. Sümela Manast r n n kuruluflu bilimsel verilere göre 13. yüzy la kadar inmektedir. K sacas Trabzon Sümela Manast r, Trabzon Kommenoslar olarak bilinen ve 1204 tarihinde Trabzon da kurulan Kommenos Prensli i nden III. Alexios (1349-1390) zaman nda manast r n önemi 83
BD TEMMUZ 2011 Sümela Manast r ndan baflka bir fresk gizli H ristiyan köyleri ile çevrili bir alan yaratm flt r. Sümela Manast r n n 18. yüzy lda birçok bölümü yenilenmifl, baz duvarlar fresklerle süslenmifltir. 19. yüzy lda büyük binalar n ilave edilmesiyle manast r muhteflem bir görünüm kazanm fl, en zengin ve parlak dönemini yaflam flt r. Bu dönemde son fleklini alan manast r pek çok yabanc seyyah n ziyaret etti i, yaz lar na konu edilen bir yer haline gelmifltir. Bu yazarlar aras nda, Ghikas (1755), Stephan (1764), Hysilantes (1775), G. Palgrave (1826-1888) say labilir. 18 Nisan 1916 dan 24 fiubat 1918 - e kadar süren Rus iflgali s ras nda Maçka civar ndaki di er manast rlar gibi ba ms z bir Pontus devleti kurmak isteyen Rum milislerin karargâh olmufl, nüfus mübadelesi ile bölgedeki H ristiyanlar n Yunanistan a gönderilmesinin ard ndan önemini yitirerek T.C. Kültür Bakanl taraf ndan yak n zamanda onar lm flt r. Sümela Manast r 'n n giriflinde su getirdi i anlafl lan büyük su kemeri yamaca yaslanm fl durumdad r. Çok gözlü olan bu kemerin bugün büyük bir bölümü y k lm flt r. Dar ve uzun bir merdivenle Sümela Manast r n n ana girifline ulafl l r. Girifl kap s n n yan nda muhaf z odalar bulunmaktad r. Buradan bir merdivenle iç avluya inilir. Solda, manast r n esas n teflartm fl ve fermanlarla gelir sa lanm flt r. 14. yüzy lda Türkmen ak nlar na maruz kalan kentin savunmas nda ileri karakol görevi üstlenen manast r n statüsünde Osmanl fethinden sonra bir de ifliklik olmam flt r. Yavuz Sultan Selim in Trabzon daki flehzadeli i s ras nda iki büyük flamdan hediye etti i ve Fatih Sultan Mehmet, II. Beyaz t, I. Selim, II. Selim, III. Murat, brahim, IV. Mehmet, II. Süleyman ve III. Ahmet in de manast rla ilgili birer fermanlar bulunmaktad r. Sultan Selim'in hediye etti i samdanlar 18-77'de çal nm flt r. Manast ra ait baflka bir Meryem ikonas da Oxford'da özel bir koleksiyondad r. 1436 tarihli ifllemeli gümüfl madalyon ile 1438 tarihli islemeli bir örtü de Atina'daki Benaki Müzesi'ndedir. Osmanl döneminde manast ra sa lanan imtiyazlar, Trabzon ve Gümüflhane bölgesinin slamlaflmas s ras nda özellikle Maçka ve kuzey Gümüflhane de H ristiyan ve 84
kil eden ve kilise haline getirilen ma- aran n önünde çeflitli manast r binalar bulunmaktad r. Sa tarafta kütüphane yer almaktad r. Sümela Manast r n n kütüphanesinde evvelce katalogu yap lan ve ço- unlu u 17-18. yüzy llara ait çeflitli el yazmalar ndan 66 tanesi Ankara Müzesi'nde, içinde minyatürler olan ve Bizans eseri 1000 tanesi stanbul da Ayasofya Müzesi'ndedir. Ayr ca 150 kadar da tafl bask kitap vard r. Yine sa da yamac n ön yüzünü kaplayan büyük balkonlu bölüm keflifl odalar ve misafir odalar olarak kullan lm flt r. Sümela Manast r n n ana ünitesini meydana getiren kaya kilisesinin ve ona bitiflik flapelin iç ve difl duvarlar fresklerle donat lm flt r. Kaya kilisesinin içinde avluya bakan duvarda III. Alexios dönemine ait fresklerin varl tespit edilmifltir. fiapeldeki freskler ise 18. yüzy l n baslar na tarihlenmektedir ve üç ayr devirde yap lan üç tabaka görülmektedir. Buradaki fresklerin 1710-1732 y llar nda yap ld klar n bildiren yaz lar saptanm flt r. Oysa ma ara kilisesinde avluya komflu duvarda III. Alexios devrine ait freskler de tespit edilmifltir. Bugün bu portrelerden hiçbir iz kalmam flt r. D flar da kaya yüzeyine ifllenmifl ve bugün yaln z üst fleritleri kalabilmifl olan büyük bir mahfler sahnesinin dökülen s valar n n alt ndan baflka sahnelerin gün fl na ç kt görülmektedir. Üzerinde bir ejder ile süvari iki aziz (Georgios ve Demetrios) tasvir edilmifl bulunan küçük bir flapelin duvar nda tabakan n alt nda üç tabaka BD TEMMUZ 2011 Manast r n girifline ulaflan dar ve uzun merdiven daha resim bulundu u tespit edilmifltir. Nitekim bir yerde en alt tabakada imparator k yafetinde diademli bir figürün üstünde diademli (*) baflka bir figür bunun üstünde de metamorphosis, yanitabor ad nda sa n n görünüflünün de iflmesi (suretinin de iflmesi) sahnesi islenmifl bulunmaktad r. Bu durum karfl s nda Sümela Manast r n n eski ve o nispette de de erli duvar resimleri, s valar n tamamen dökülmedi i yerlerde alt tabakalarda da mevcuttur. 85
BD TEMMUZ 2011 As l kilisenin absid (**) k sm nda, güney duvar nda yukar da Meryem in do usu ve mabede sunuluflu, tebli, Hz. sa n n do uflu, mabede sunuluflu ve hayat, altta ncilden resimler. Güney kap s nda Hz. Meryem in ölümü ve havariler. Kilisenin do uya bakan yukar k sm nda 2. s rada Genesis, Ademin yarat l s, Havva n n yarat l fl, Tanr n n tembihi, syan (Adem ile Havva n n yasak meyveyi yemeleri), Cennetten kovulma. 3. s rada: Yeniden dirilme, Thomas n flüphesi, Kabirde bir melek, Nikaia konsülü. Absid k sm n n d fl nda, yukar da Mikail, Cebrail bulunmaktad r. Kutsal suyu toplayan flad rvanda sivri kemerleriyle Türk Mimarisi karakterindedir. Sümela Manast r n n yüz metre kadar kuzeyinde yine da yamac na oyulmufl eriflilmez durumda ve içinde freskleri olan flapeller bulunmaktad r. Sümela Manast r nda 1998 den beri Kültür ve Turizm Bakanl nca yürütülen bir proje dahilinde zarar gören duvarlar temizlenip restore edilerek koruma alt na al nm flt r. Sümela Manast r n n ana bölümü üst çat yla kaplanm fl olup, Ana Kaya Kilisesi ndeki freskler temizlenerek sa lamlaflt r lm flt r. Sonuç olarak ziyaretçilerin Sümela Manast r na daha rahat ve güvenli bir flekilde ulaflabilmeleri için patika yol do al yap bozulmadan geniflletilerek yeniden düzenlenmifltir. cetinimir@butundunya.com.tr (*)Diadem: Antik dönemde krallar n otoritelerini göstermek için bafllar na ba lad klar beyaz kurdele. (**) Absid: Kilise veya flapellerde genelde do uda bulunan rahibin bulundu u yer. BENJAM N FRANKL N DEN Hayat n en büyük trajedisi çok çabuk yafllanmam z, ama çok geç ak llanmam zd r. Para ve insan aras ndaki karfl l kl iliflki flöyledir: nsan paran n sahtesini yapar, para da insan n. 86