Semed Vurgun - Seçilmiş Eserleri Cild IV
VAQİF 5 pardali 11 ş akili i manzum dram İŞTİRAK E D 0N L 0R Vaqif XVin asrin maşhur Azarbaycan şairi Ağa Mahemmed şah Qacar İran hökmdan Vidadi - Vaqifın hamasri va yaxın şair dostu İbrahim xan - Qarabağ xanı Eldar - xanlıq zulmü va Qacar basqmı aleyhina üsyan qaldırmış kandlilarin başçısı Kürd Musa ] - Eldarm destasindan Arşak J Xuraman - Vaqifın arvadı 01i bay - Vaqifin oğlu Gülnar - 01i bayin sevgilisi ömina - Gülnarm anası Tükazban - Vidadinin arvadı Vazir - Qacarm vaziri T alxak - İbrahim xamn talxayi Şaliko Tamara - Qacar tarafından esir alınmış gürcülar Kiçik gürcü Şeyx Alı - Qarabağ şeyxi İlyas - Eldarın destesine soxulmuş casus Sarkarda - Qacar qoşunlanmn serkardasi Zülfüqar 1 - Qacann aleyhdarlanndan Teymur I Ohmad kişi 1 - kondlilor Qurban kişi <Ş ) Qasım ı - çobanlar Mlurad J Kondlilor, qaçaqlar, osgorler. elçiler va b.
BİRİNCİ PDRD0 BİRİNCİ Ş0KİL XVIII asr. Azerbaycan, Qazax mahalı. Vidadinin evi. Anca terefde Kür çayı şınl-şınl axır. Qürub zamanıdır. Vidadi tek ağaç altında namaz qılır. Namazın arasında ellerini göye qaldınb, titrek ve tesirli bir sesle. Vidadi Xudaya! İnsanın halı yamandır, N eler çekdiyimiz sene eyandır, Menası varmıdır min teriqetin? Aç... aç qapısını sen heqiqetin. N e olur, bir yeni işıq ver bize, Bizim kor yaranmış gözlerimize - Belke de yaxşını seçek yamandan, Ta ki, qansız keçen bir güzerandan Biz de ilham alaq, sevinek ban! İşıqlat bu dibsiz qaranlıqları... Yazıqdır dünyanın eşrefi insan, Böyüksen, adilsen, keç günahmdan! Qoyma ki, yerlerde sürünsün beşer, Dünyada qalmasm ne pislik, ne şer. Yaxşılıq insana bir senet olsun, Dünya başdan-başa bir cennet olsun... Tükezban Yene namaz üste şeir dey irsen! Vidadi Sen de teze-teze qelbe deyirsen... Tükezban Yox, yox... Vidadican, bağışla meni, Könülden sevirem her bir kelmeni.
Otuz il gördüyüm bu yoxsul ocaq, Bir qonaq görmemiş bu sessiz bucaq, Senin ayaqlann deydiyi zaman, Mene cennet kimi görünür, inan! Vidadi Gel, gel, yaxın otur, vefalı qarım, Sende yuva salmış ilk arzularım; Dünyanm derdini, qemini her an Mene bir baxışla unutdurursan. Tükezban Bize çox görmesin Yaradan bunu, Men sene borcluyam ömrüm uzunu. Vidadi Tükezban! Azaldı gelib-gedenler, Vaqifden gelmeyir teze bir xeber. Of... O, Qarabağa köçenden beri Gödelir ömrümün bu son günleri... Onsuz günü-günden çoxalır qemim, Oydu bu yerlerde könül hemdemim. Tükezban Vidadi! Darıxma, bizde mesel var: Bir yandan bağlayan, bir yandan açar. Buyurun! Qapı döyülür. Vidadi
İki nefer elçi gelir. I elçi Sizsiniz Vidadi şair? Vidadi Beli, qulluğunuz bendeye dair? I elçi Genceden gelmişik, qonağıq size... Tükezban Bizim yoxsul olan bu evimize Siz xoş gelmişsiniz! Vidadi Gelin, qardaşlar! Allah qonağınm öz qismeti var. Elçiler eyleşirler. Tükezban qarı aftafam sacayağının üstüne qoyub çay hazırlayır. Vidadi Yaxşı, hardansınız, kimlerdensiniz? I elçi Şair, Cavad xanm adamıyıq biz, Xoş xeber getirib gelmişik size. Vidadi Vaqifden?, 10
Yox, Vaqif Qarabağdadır, Siz ki, bilirsiniz, o uzaqdadır. Vidadi Beli, uzaqdadır, hesreti çoxdur... Ancaq sedaqetin menzili yoxdur. Yaxşı, bir danışm, buyurun, görek! I elçi Yoxdur bu torpaqda şair sizin tek, Gözel sözleriniz düşüb dillere, Sizi çox görmesin Tanrı ellere. Vidadi Yox... yox... Hüsni-kelam Vaqifde vardır, Her sözü ölmeyen bir yadigardır. Belimi smdırıb onun hesreti. I elçi Bizim xan çox sevir şeri, seneti, Sizin yanınıza gönderdi bizi, İsteyir saraya gelmeyinizi. Nece? I elçi Vidadi I elçi Xan deyir ki, Vidadi gelsin, Sarayda yaşasın, burda yükselsin.. 11
Eviniz hazırdır bir bağ içinde, Eyvanı yamyaşıl yarpaq içinde; Bilmeyeceksiniz ne derd, ne zillet, Aşıb-daşacaqdır sizinçin dövlet. Sizi vezirliye devet edir xan. Vidadi Oğul, men azadam başdan, binadan. Bir de, alışmışam bizim çöllere, Könlümden ayrılmaz bu dağ, bu dere. Menden ne şah olar, ne de xan olar, Gelsem de xan özü peşiman olar. II elçi Canım, bir düşünün, bu seadetdir... Bu terki-dünyalıq yaman adetdir. Qanadlı bir quşdur fürset ezelden, Qaçar, buraxmayın siz onu elden! Vidadi {bir növ başdan ehmdk maqsadi ila) Deyin ki, xesteyem yoxdur qüw etim, Yoxdur o evvelki sözüm, sohbetim. Bu gün-sabahlığam, günler tez keçir, Menim de karvanım yığışıb köçür. II elçi Demek... baş tutmadı xanın arzusu? Sizden gözlenilmez bir cavabdır bu. Canım, bu ac evden ne tapmısan sen, Niye buraxırsan kefı elinden?
Burda olmasa da saray havası, İstidir har quşun doğma yuvası. Kasıb komacığım özüma yetar, Burda yazılmışdır yüzlarla asar. I elçi Baxtinizdan küsün... Vidadi Yox, yox... man şadam, Burda har qayğıdan, darddan azadam. II elçi Gal gedak, gal gedak, bu ki dalidir. I elçi Gal gedak, doğrudan bu gülmalidir. Vidadi Qalın, gecalayin, evimiz vardır! I elçi (irişxandh) Siza darlıq olar, daxmanız dardır... Vidadi Ürak geniş olsun!
I elçi Gözünüz görse de odlar, alovlar, Size şirin gelir xeyalplovlar. Di salamat qalm! II elçi Elçiler gedirler. Vidadi Gedin! Yamlmışdır sizi gönderen, Başqa bir alemin qonağıyam men! Bu fani dünyanm kefı, lezzeti Axırda yaradır könül möhneti. Gedin, aldadammaz meni saraylar! Burda hemdemimdir ulduzlar, aylar, Burda gecelerin qerib sesi var. Könlümün ince bir kemençesi var... Ona toxunmasın o soyuq eller, Menim sarayımdır yüksek emeller!.. Tükezban Vidadi, ne dedin! Lap üreyimden Ömür sürmemisen qoltuqlarda sen. Bele cavab veren dilin var olsun! Yurdunu atana dünya dar olsun! Vidadi Tükezban! O saray qan ocağıdır, Onun her vüsalı hicran dağıdır. Bir düşün Vaqifı, daima gülen, Daima şadlanan o böyük hüner Bezen taleyinden şikayet yazır; Sebeb? - Saraylardır... /*>g< C V., 14
Araadan ses gelr. Ay ev yiyesi! Vaqif Tükezban Aman! Bu olmasın Vaqifm sesi? Vidadi Deyasan özüdür. Bir nafar kandli talasik içari girir. Kandli Vidadi! Vidadi! Gözlerin aydın! Vaqif qonaq gelir... Vaqif bir bölük kendli ile daxil olur. Vidadi Vaqifi gören kimi özünü onun üstüne salır, qucaqlaşıb öpüşürler. Vidadi Canım! Ciyerim! Yolunu gözleyen zeif gözlerim Artıq işıqlandı, ne yaxşı, of, sen... Vefasız deyildin sen ki, ezelden öyloşirler. Vaqif Günah menimkidir, efv ele, ustad! Sensiz olmamışdır bir gün könül şad. Yuxumda görmüşem seni geceler, Sensiz gülmemişdir ruhuma seher.
Tükazban Yaxşı, ay utanmaz bir de yadından Çıxdı birdafalik Tükazban xalan? Vaqif (Tükazbamn boynundan qucaqlayaraq) Yox... yox, san anadan artıqsan mana, Hayatım olduqca borcluyam sana! Vidadi Yaxşı, na var, na yox? Kefın necadir? Vaqif Bu dünya doğrudan bir bilmacadir. Qapıya qoymuram can möhnatini, İçiram dünyanın har şarbatini. Gündüzler oxşayır mani saraylar, Gecalar sirdaşım ulduzlar, aylar... Har gülün ranginda bir canlı sanat, Na qadar tamizdir, safdır tabiat. Manim da oylağım dağdır, daradir, Könlüm gözalliya bir pancaradir, Dünyanın sirrini görüram ordan... Bir parça sümükdür sevdasız insan. Vidadi {ark ila) Sevda bir danizdir - göylardan derin, Asta bax, qaralar birden gözlerin Burnun uşaq kimi dayar daşlara., 16
Vaqif Xeyr! Man yoldaşam uçan quşlara, Dünya çox böyükdür, min bir yuvam var, Hala bu dünyayla manim davam var. Har taza gülüşdan zövq almalıyam, Ovçu gözlerimde qalmasın bir kam. Ömür vefasızdır, bizi terk edir, Her ağ gün, qara gün ömürden gedir... Vidadi Şair! Heç aldanma dünya varma, İnanma dünyanın etibarına. Savab gör, her zaman yaxşılıq eyle, Dar günde Allaha kerimdir söyle. Seni bu dünyada boğsa da möhnet Axırda qismetin olacaq cennet, Axiret dünyası qalacaq bize. Vaqif O da bir perdedir gözlerimize. Canım, ne cehennem, ne cennet vardır, Bunlar da bir cüre uydurmalardır. Vidadi Yene şairliyin baş aparır ha!.. Yoxsa ağ olursan böyük Allaha?.. Vaqif Bilirsen, Vidadi, sözün doğrusu, 01maq istemirem vicdan oğrusu. Çoxdu bu dünyanın güzellikleri, Bezen cilvelenen nazlı bir peri 17 ' M.F.Axur.dov adına ;
Şehla gözlerini süzdüyü zaman Cenneti alıram men bu dünyadan. Qoy nisye dalmca şeyxler yüyürsün, O nisye cenneti qoy onlar görsün. Boş sözdür, dünyam heçden yaradan - Bütün cennetleri quracaq insan. Tükezban (gülür) Ha... ha... Vaqif, ele uşaqlıqdan da Sende görünürdü bu söz, bu eda. Vidadi Yaxşı, ne tapmısan o saraylardan? Sen ki zövq alırsan göze İden, yardan? Vaqif Çoxdur Qarabağda gözel senemler, Baxdıqca kül olur derdler, elemler. Menden çox uzaqdır her bela, her qem, Yalnız güzellerdir Mekkem, Medinem. Vidadi Demek, gözellerçin unutdun bizi? Unutdun öz ana beşiyimizi? Vaqif Men orda olmasam, qan çıxar dize, Quşlar da ağlayar ellerimize. Xan menden utanır, çekinir bir az, Men getsem, qırğının hesabı olmaz. O, bezen hirslenib quduran zaman, Menom zencirini dartıb saxlayan.
Bir neçe kendli goiir. Bhmad kişi Vaqif, xoş galmisan, üzünü görak! Vaqif Sağ ol, Bhmad dayı, kefın necadir? (Köksünü ötürür.) Bhmad kişi Na var ki, ömrümüz zülmat gecadir; Yena allarimiz qabar-qabardır, Na çuval dibinda bir arpa vardır, Na da teknemizde quru bir çörek. Vaqif Biliram, biliram, o dardlari man... Bhmad kişi Garak yadındadır rahmetlik dadan, - Bükülmüşdü bela keça atmaqdan. Vaqif Darıxma, darıxma, keçar bu dövran Ağ günün İşığı görünar siza, Halalik güvanin zahmatiniza. Qurban kişi Yaxşı, gözümüzün san İşığıydın, Bütün meclislerin yaraşığıydın, Şeirlar deyardin galina, qıza - Onu da çox gördün axırda bize?
Vaqif Yox, yox, Qurban emi, mene dünyada Bu eller, obalar gülzar görünür. Gözüm gözünüzden uzaq olsa da, Könülden-könüle yollar görünür. Qurban kişi Sağ ol, eskik olma, sen yaşa ban! Bu arada qatar-qatar dumalar keçir, onların qığıltısı hor iki şairin diqqotini calb edir. Vidadi Tükezban, bir tez ol, getir sazlan. Tükazban iki dona saz getirir. Vidadi sazın birini Vaqifa verir. Bunu tanıyırsan? Menimdir bu saz! Vidadi Vaqif Vidadi (drk ih) Hele saxlamışam onu, utanmaz! Ondan aynlmasm senin hisslerin, Onun tellerinde göylerden derin Bir mena vardır ki, yaşadır izi, Şair elemişdir hor ikimizi.
Doğrudur, qardaşım, inan ki, bir an Könlüm ayrılmamış telli sazlardan. Vidadi Di gal, dumalara bir şeir deyek. Sazlan çalırlar. Vidadi va Vaqif deyişirler. Vidadi Qatar-qatar olub qalxıb havaya, Ne çıxıbsız asimane, dumalar? Qerib-qerib, qemgin-qemgin ötürsüz, Üz tutubsuz ne mekane, dumalar? Vaqif Bir zaman havada qanad saxlaym, Sözüm vardır menim size, dumalar! Qatarlaşıb ne diyardan gelirsiz? Bir xeber verseniz bize, dumalar! Vidadi Bir baş çekin derdi-mendin halına, Brze yazsın, qelem alsın eline, Vidadi xesteden Bağdad eline Siz yetirin bir nişane, dumalar! Vaqif Nazenin-nazenin edersiz avaz, Ürek tazeloner, eder serefraz, Vaqifın de könlti çox eder pervaz, Herdom sizin ile geze, dumalar!
Bhmed kişi Sağ olun, geceniz xeyire qalsın! V aqif Xeyre qenşer gedin, çox şad oldum mon. Kandlilor Vaqifla görüşarak gedirlar. Vaqif axşam qeribiiyino şairane bir nazarla baxaraq. Vaqif Ah, bu axşam ne gözeldir, ondakı menaya bax, Parçalanmış ağ buludlar, göyde bardaş quraraq, Tebietin saflığına qulaq asır uzaqdan, Gelin kimi bezek vurub ay da çıxmış otaqdan. Ne temizdir, ne parlaqdır Mahtabm süd benizi, 0 n müqeddes xeyallara devet edir o bizi. Vidadi Xeyal şirin nemetidir bu acı kainatın. Vaqif Xeyal doğma balasıdır bizim ana heyatın, Onun gözü kor olsa da, sevecekdir bu ana, Yazıq, bedbext balasını basacaqdır bağrına. Tükezban Vaqif! Danışmadın heç Oli beyden, Necedir, görmürem xeyli zamandır? Vaqif Paho... lap böyüyüb, yaxşı cavandır; Toyudur... Geldim ki, aparım sizi, Özü tapşırıbdır gelmeyinizi.
Vidadi Yaxşı, 01i beyin toyudur demek? Vaqif Bes nece, toyudur! Vidadi Tükezban, gedek! Oğul bizimkidir, gedek, Tükezban! Tükezban Sene zehmet olar... Ne? Vidadi (Vaqifa işara ila) Budur cavan? Ne qeder olsa qoca, gerçi Vidadi xeste, Yene Vaqif kimi, elbette, yüz oğlana deyer, Sen ki leleşini yaxşı bilirsen! Tükezban Yaxşı, qoca vaxtı qürrelenme sen. V a q i f Yox, xala! Heç qorxma, indi bahardır, Qarabağ doğrudan bir lalezardır: Yene yanaqlara sığal vurulur, / ı c c y. 23
Her daşın dibinde bir toy qurulur, Bir yanda tar sesi, bir yanda qaval... Bükür dağ döşünde boynunu maral, Axır şınltıyla köpüklü çaylar, Gelir secdesine ulduzlar, aylar. Gedek! Bizim yerler xoş keçer size. Vidadi Gedek, xına qoyaq ellerimize, Uşaq bizimkidir, mübarek olsun! Gelinin yollan gül-içek olsun! Sevinçler içinda Vaqifla qucaqlaşırlar. Parda İKİNCİ Ş0K İL Şuşa qalası. Xan sarayı. Vaqifin evi. Toy maclisi, oyun, İbrahim xan, yanında da adamları galir. Hamı qalxıb, xana baş eyir. İbrahim xan (xandndahrd) Başqa bir zövqü var bugünkü toyun, Tez olun, yaxşı bir segah oxuyun! Musiqi çalınır. Xanende (oxuyur) Hor bağın, her bağçanın bir bülbüli-şeydası var. Hor duyan qelbin, ezizim, gizli bir sevdası var. 24.
Ruhu oxşar, qalbi oxşar ince bir canan sesi, Gah güler, gah ağlayar - her demde bir menası var. Can alan her nağmenin manası yalnız eşqdir, Göz görüb, el çatmayan ulduzlu bir dünyası var. Böyle bir söz var ki, Vaqif indi bir Mecnun olub, Şerü senet adlanan nazende bir leylası var. İbrahim xan Çox gözel, Vaqifı çağırın görek... Bey de öz toyunda oynasın gerek! 01i boy oynayır, Vaqif gelir. İbrahim xan Vezir, xeyir işiniz xeyli mübarek! Ağ günlere çıxsın sizin Oli bey! Ancaq çıxarmasın bizi yadından... Vaqif Görek, bu növrağı pozmasa zaman... İbrahim xan Yene de şikayet? Gel inan ki, sen Ne qeder men sağam kef göreceksen! Telxek gelir. Telxek Gelininiz bir melek, Hamı deyir mübarek! Ancaq menim boş başım Size deyir - Qardaşım, 25
Bir qumardan, bir atdan, Bir de gözel arvaddan Ehtiyatlı dolanmaq, Ehtiyatlı dolanmaq!.. Gülüş Eşikda tüfang atılır vs ura saslari ucalır, galini getirirler. Yenge Anam, bacım, qız gelin, 01-ayağı düz gelin, Yeddi oğul isterem, Birce dene qız, gelin!.. Vaqif A qızım,üzünden götür duvağı, Qoy açıq görünsün ayın qabağı. Açıq yaşamışdır bizim neneler, Kefendir, a balam, seraperdeler. Nedir güzellerde bu perde, bu reng, Can dustaq olanda gülermi ürek? Yazın lalesidir al yanaqlann, Yaqut kenarıdır gül dodaqların, Camalın dünyadır, qucağın cennet, Utansın hüsnünden o kor şeriet!.. Hamıda heyrat, hayecan görünür; galini biri otağa aparırlar. Bu arada Eldar çiyninde bir quzu içari daxil olur. Vaqif Of... dostum, qardaşım, xoş buyurmusan, Sende dağ havası duyuram, inan! Sizden ayrılmayır könlümün quşu, Ellerde görürem her qurtuluşu.
Eldar Möhterem şaire salamlar olsun! Bu dünya durduqca o da var olsun! İbrahim xan (atrafa) Aha... heç saymayır bu herif bizi, Görünür dadmamış qüwetimizi. Şeyx {İbrahim xamn qulağına) Bir bax gözlerine... Baxışı qandır, Kende qanşıqlıq salanlardandır. İbrahim xan Vezir, çoban-çoluq meclisidir bu? Vaqi f Düzü, gözlemezdim heç sizden bunu. İbrahim xan Nece gözlemezdin, lap yersiz, nahaq, Yox, bir başa keçsin çiyninde çomaq. Vaqif 0ziz qonağımdır, dostumdur Eldar. İbrahim xan Xanın hüzurunda ne ölümü var?
Vaqif Bu menim evimdir, siz qonaqsınız, Qonağı severler, lap nahaqsımz. İbrahim xan Qonağı, qonağı... qonağa bir bax! H er yoldan öteni başa çıxardaq! Vaqif Onun görkeminden iyrenmeyin siz, Bir kendli babadır, vicdanı temiz, Dilinden düşmeyir gözel nağıllar; On böyük ürekler, yetkin ağıllar Eller dünyasında yetişir, bilin! Namusu, vicdanı temizdir elin! İbrahim xan Doğrusu, yorulub bezikmedin sen, Ele, durub-durub eller demekden? Eldar (Vaqifa) Canım, dalaşmayın, men gedim. Vaqif Dayan, Başqadır könlümde gülen xaniman... İbrahim xan Getsin germesini ayaqlamağa!, 28
Eldar Buyruq sizinkidir, möhteram ağa, Ancaq olmasaydı kasıb kondlilor Bunca qudurtmazdı sizi simü zor... Eldar maclisi terk edir. Onu tutmaq istayirler, adamlar arasına iğtişaş düşür. İbrahim xan Qoymayın, tez olun, tutun Eldan! Ona da gösterin daş zindanları! (Vaqifa taraf) Qudurtdun bunları, doğrudan da, sen, Belke de özünsen ona dil veren? Vaqif Xeyr, yanıldınız, ona dil veren Gözile dünyada alovlar gören Kendistan yeridir, beli, kendistan! Bezen tanrıya da ağ olur insan... İbrahim xan (qazabla çıxaraq) Yaxşı damşanq... Toy adamları dağılır. Vaqif gezinir, Vidadi heyratdodir. Vaqif Bu da haqqı-salam, bu da duz-çörek... Dünyada derd varmı menim derdim tek? Bu xan bir ilanmış, saray yuvası, Zehrimar qoxuyur onun havası. 29
Vidadi Vaqif, sabah meni yola sal gedim, Torpaq evciyimi ziyaret edim. Ordadır dünyamn zövqü, lezzeti. Sen de öz boynundan at bu minneti, Kendimize qayıt! Vaqif Yox, qayıtmaram. İş ki bele düşdü, meydanda varam! Vidadi 91 çek bu terslikden, qulaq as mana! Vaqif Ölsem de, ölmeyim xoşdur merdana! Vidadi Sen öz dediyinden dönmeyeceksen, Seni yalnız qoyub gedemmerem men. 0 1 i b e y (Gdlir.) Ata, hebs etdiler yazıq Eldarı! Vaqif (manalı) İnsan uçuracaq daş zindanları, Zencirsiz, zindansız günler gelecek, Bize tesellidir böyük gelecek.
01i boy Bos Eldar no olsun? Vaqi f Heç, no derdi var, Vaqif ölmomişdir, onu qurtarar. (Vaqif qolunu oğlunun boynuna dolayaraq) Oğlum! Xeyir işin olsun mübarek, Dünyanın kefıni, lezzetini çok! Menim do üroyim hele cavandır, Yaşayaq birteher, bu da zamandır... Vaqif 01i boyin alnından, 01i bay da Vaqifın alindan öpür. o elaca da Vidadi ila öpüşüb gedir. Vidadi Ağıllı baladır, Allah saxlasın! Vaqif Könlümde dünyanın min sirri vardır, Ah, duyan, düşünen no bextiyardır! Deryalar üstünde süzen sonalar, Siz, ey göy üzünde uçan dumalar Deyin, xoşboxtommi?.. Talxak qapıdan burnunu göstararak. Telxek Çox çalışıb, çox yanmayın, Uşaq kimi inanmayın, Bu dünyanın sefasına, Sarayların vefasına. {Gedir.)
Vaqif Gör neler danışır ağıllı telxek, Nese, dincelmeyir sinemde ürek... Xuraman gelir. Xuraman Kişi, bu ne işdir? Küsüb getdi xan! Vaqif Qoy küssün özünün qanacağından! {Gedir.) Xuraman Bir el ağasıydı evvelki erim, Öz qapım, öz evim öz nökerlerim Hamsi qulluğumda hazır durardı. Rehmetlik günde bir meclis qurardı... Buna da bir böyük vezir dediler, Başımı, beynimi ovub yediler. İnandım, dedim ki, ne xeyalı var. Yeqin ki, bunun da öz celali var. Bu ki qoltuqlarda gezib-dolanır, Çox vaxt da su kimi rengi bulanır, Ele derd tökülür qaş-qabağmdan, Amma çox razıyam qanacağından. Şairdir, görünür, düz ilqan var, Ne gözel, ne şirin kelamları var... Eh... bir de, bunlardan mene kar aşmaz... Vaqif golir., 32
Vaqif Ne var, fikirdesen sen, ey servinaz, Amandır, örtmesin, ey nazlı nigar, O ay camalmı qara buludlar! Xuraman Niye, ne derdim var, Allaha şükür! Hara baxıramsa xeyir görünür... Vaqif Yox... Senin sesinde bir titreyiş var, Gel menden gizleme, aç, söyle aşkar! Xuraman Heç... bir az incidir meni bu qürbet. Vaqif Yox, bu da olmadı, düz danış, afet! Yalan yaraşmayır gül dodaqlara... Xuraman Bıy... Yaxşı, ne deyim men bextiqara? Vaqif Aha... bundan danış... danış görüm, sen Niye öz bextine qara deyirsen? Xuraman Deyirler ki, sen...
Vaqif Ne? Teze xeber? Xuraman Ne bilim, doğrusu... Vaqi f Danış! Xuraman Deyirler, Seni vezirlikden qovlayacaq xan! Vaqif Ha... ha... ha... Bes ele bu? Beli. Xuraman Vaqif Xuraman! Xuraman, gör neyin xeyalındasan! Q efesde quş kimi yaşayıram men. Ne senin gördüyün bu saray, bu yurd, Ne de dişlerinde qan donan o qurd Bu terlan könlümü ovlaya bilmez! Derin ele busa, lap arxayın gez! Xuraman Bu seni... bes seni... 34
Na?.. Çıxarsalar? Vaqif Xuraman Neca dolanarıq, dilençilar tak? Vaqif Biza qahet olmaz bir parça çörak, Qorxma, baxtina da söyleme qara... Kaş ki, düşmeyeydim bu saraylara! Yanıldım, doğrusu, uyub aldandım, Başqadır könlümde menim ilk andım... Xuraman Ele şirin-şirin danışmağın var. {Başqa otağa keçir.) Vaqif Yox... sarraf gözüdür menim bu gözüm, Özüm tutduğuma heyranam özüm. Gözüm su içmeyir heç Xuramandan, Onu başqa ruhda böyüdüb zaman. Deyesen, şöhreti çox sevir qadm, Ah, menseb!.. Ah şöhret!.. YaranmasaydınL Perde
İKİNCİ P0R D0 ÜÇÜNCÜ Ş0KİL Xan sarayı. İbrahim xan içeri otaqda yatır. Telxek 0zizim, İbrahim xan, Bit yerisin yaxandan. Ayağını berk uzat, Xorul-xorul yaxşı yat! Ordu çekibdir Qacar, Şeypur çalır qoşunlar, Sen yuxuna şeker qat, Yaxşı uzan, yaxşı yat!.. Qoy axsm millet qanı, Çek başına yorğanı. Şahlar bizi boğsa da, İnek kimi sağsa da, Sen yuxuna şeker qat, Yaxşı uzan, yaxşı yat!. İbrahim xan (yuxudan talaşla ayılaraq) O yandan Türkiye, bu yandan İran, Burdan da Rusiya, gönderir ferman... Pozmaq isteyirler cah-celalımı, Çalmamış düşünen menim halımı. Könlüm aynlmayır tacü textimden, Kendler de çaxnaşır menim bextimden... Heddinden aşmışdır yene qaçaqlar, Dağlarda yurd salır bütün qoçaqlar, Neyleyim?... 36
8yanlar ağalar, şeyxler daxil olurlar. Şeyx Ey böyük hökmdar, ehvali-şüma?.. İbrahim xan Ya şeyx, bir tedbir tök menim yuxuma! Bu gece qorxunc bir vaqee gördüm. Şeyx Lütf edib, danışın gördüyünüzü. İbrahim xan Gördüm deniz olub bu Cıdır düzü, Ele bir deniz ki, büsbütün qandır, Onun dörd terefı qara dumandır. Sonra?.. Şeyx İbrahim xan Bu denizde üzür qayıqlar, Get-gede sıxlaşır bu qayalıqlar; Ele bil, sıxırlar meni dörd yerden. He... Sonra? Şeyx İbrahim xan Bir qayıq yaxlaşdı birden, Zencirli bir kemend atdılar mana.
Hamin kamand keçdi düz boğazıma, Mani çaka-çaka hey apardılar. Gördüm qayıqdadır o qaçaq Eldar... Bali, o daladuz? Şeyx İbrahim xan Bali, lap özü, Hirsindan alışıb yanırdı gözü. O mani daniza basıb dedi: - Xan, Buyur, doyunca iç tökdüyün qandan! Şeyx (yaltaqlanaraq) Ha... ha... qam yemeyin, adil hökmdar! Siza neylayacak bir qaçaq Eldar? Yuxu dehşetlidir, - qorxusu yoxdur, Daniz aydmlıqdır, qan qovuşuqdur. Talxak (özünü ortaya salaraq) Şeyxin kalamı xoşdur, Menim kellemse boşdur... (Qaçır.) Vaqif (Daxil olur va xana maktubu uzadarag) Qacara yazdığım cavabdır, alın! Elçiler gözlayir, tez yola salın!, 38.
İbrahim xan Vazir! Dinlayiram! Vaqif İbrahim xan Çarışır zaman, Ruhuma dar galir bütün xaniman. Vaqif Çox dedim, sözüma baxmadınız siz, Dedim ki, zülmlar qalmaz avazsiz. Bu dünya boş deyil, öz qanunu var, Elin qüdratina lovğa baxanlar, Olbette, basılar... İbrahim xan (hiddatla) Basılar!.. San, san... Xeyir söz çıxmayır yena dilindan. Vaqif (şeyxa işarayla) Çünki sözlerimde doğruluq vardır, Yalançı-yaltaqlar ve oğrulardır. Sizi yatırmasın ağır yuxular, Hücuma hazırdır Mehemmed Qacar. /*">gg p V,, 39 * ^ ^ 2 ^ rn
İbrahim xan (Vaqifinyazdığı cavabı oxuyaraq) Çox gözel, her sözün iti bir bıçaq, Qacann bağnnı parçalayacaq! Menim qeyretimi çekirsen, demek? Vaqif Elimiz qoçaqdır, zülmden el çek. Hele yaranmamış heyata evez, Heyatın qedrini düşünün ban! Dünya naz götürüb yaşada bilmez Onunla gizlenpaç oynayanlan. Şeyx (kinaya ila) Beli, ders alacaq bizim böyük xan Bunun hakimane kelamlanndan... Vaqif Yaxşısı budur ki, yaltaqlanma san, Ağıl ummayıram boş kötüklerden... İbrahim xan Vezir! Bu sözleri qoyun bir yana, Veziyyet xarabdır, yol göster mana! Vaqif Elde can qoymadı ağır vergiler; Siz bu qanunlarla qalsanız eger, Doğma balanız da yad olacaqdır, Külünüz göylere sovrulacaqdır., 40
Şeyx (xana yaltaqlanaraq) Bali da, bali da çox sevir sizi, Dağıdın, paylayın xazinanizi, Balka, doyacaqdır açların gözü... Vaqif Daxili vaziyyat beledir, düzü, Xalq razı qalmasa bir hökmdardan, Hakimi qurd kimi didacak zaman. İbrahim xan Yaxşı, vergi lari azaltsaq bir az, İşlar düzalarmi? Vaqif Bundan kar aşmaz! Manca, na olsa da bu günden bela, Vicdan azadlığı lazımdır ela... O nadir? İbrahim xan Vaqif Kor kimi qalmasın insan, Qalxsın cahalatin qaranlığmdan! Açılsın har yerda maktab, madrasa! Balalar quş kimi versin sas-sasa, Dağların döşündan yollar çakilsin, Yollar kanarında güllar akilsin, Nağmalar bazasin vatan mülkünü; Man de qoca vaxtı görüm o günü. ^ 41
Şeyx Bundan sene ne var? Vaqif Onu duymazsan... Çıxar emmameni, sen keçel qazsan... Şeyx Elm günah işdir, temizdir İslam, - Buyurmuş peyğember eleyhüsselam! Vaqif Lal ol! Lekelidir qelbin, niyyetin, Tiryek satanısan beşeriyyetin! Şeyx Sen xalqm gözünü açırsan bize - O da baş eymeyir bir emrimize. İbrahim xan Şeyx doğru deyir! Kor qalsın onlar, Xalq ayılan zaman haqqını anlar... Vaqif O kor dediyiniz hirslenen zaman Çox berk yapışacaq boğazınızdan... İbrahim xan Birden Vaqifın elindeki esaya baxaraq Vezir, elindeki o esa nedir?, 42,
Vaqif Rusiya padşahı o zülmkardan - Y ekaterinadan bir hediyyadir. İbrahim xan Aha... De, sen hara? Rusiya hara? Yoxsa satılmısan o kafırlara? Vaqif {asam göstararak) Buna şekil veren bir sanatkardır, Menim sanatkara hörmatim vardır. İbrahim xan Bas onu gönderen Yekaterina? Vaqif Yalnız nifratim var, inanın, ona! Onu da boğacaq geden üsyanlar, Azadlıq uğrunda tökülan qanlar. Şeyx Bes ruslar? Bes ruslar? Bes o melunlar? Vaqif Din ayrı, dil ayn olsa da onlar, Yene beşiyidir medaniyyetin, Qedrini çox bilir şerin, senetin.
Şeyx (jcanı qızışdıraraq) Aman! Ayaqladı müqeddes dini, Bu tann düşmeni, veten xaini! Sesler Bir buna bax! Melun! Aldanmış, qansız! Satılmış... Bimürvet... Yezid, imansız! Şeyx S e s Şeyx Vaqif (hiddath) Durun! Men deyilem veten xaini, Saydım nebilerin sonsuz sayını. Min ildir baş eydik yalnız Qurana. Baxdı gözlerimiz kor kimi ona, Bize yasaq oldu başqa kitablar, Kitabsız bir ömrün ne menası var? Didildi daima ixtiyanmız, Barı, bir gün görsün övladlanmız. İbrahim xan Bes menim şöhretim? Bes tanrı? Bes din?, 44
Men bir aşiqiyem saf üreklerin... İbrahim xan Demek, satılırsan sen şeytanlara! Vaqif Tarix cavab verer bu böhtanlara... İbrahim xan Bir vaxt terifledin mene Eldarı, - Dağ-dere tutmayır o qaçaqlan. İndi de ruslann terefdarısan. Sen elin dostusan, elin yansan... Vaqif Dünya yaranmamış ötergi bir ses, Güneş qaranlıqla yaşaya bilmez... Çıxır. Şeyx (xana) Başqa bir qisas da siz alın ondan! İbrahim xan Buyurun, o nedir? Şeyx O da, Xuraman!.. Çekin bağnnıza o servinazı, Çinisin Vaqifın qoy ilham sazı!
İlyas daxil olur. İbrahim xan İlyas! Galib çıxdın? De, ne var, ne yox? İlyas Eldann halma beledem az-çox Tez-tez deyişdirir o öz yerini, Tovlayıb azdırır günde birini. O qeder artıb ki, yene qaçaqlar, Tutmayır meşeler, dereler, dağlar... İbrahim xan Yaxşı, öldürmeye furset olmadı? İlyas Düzü, qorxuludur Eldarın adı. Kendistan yerinde çox hörmeti var. Meseldir: Qaçağı el özü saxlar. Beledir babalar dövründen beri. İbrahim xan Onun oylağma yaxın kendleri Yandırsaq necedir? İlyas Yox, yox, bu olmaz! (Döşüm doyarak.) G eler öhdesinden leleşin İlyas. İbrahim xan Yaxşı, fikrin nedir, bir danış görek?!
İlyas Bu günden onlara qoşulam garak. İbrahim xan Neca? Na deyirsan? İlyas Beledir, bali... Qaçağı öldürar xayanat ali. Deyaram: Mani da asdırırdı xan, Qaçıb qurtarmışam dar ağacından. İnanar... Onlara yoldaş olaram. Bildiyim qisası sonra alaram. İbrahim xan Neca? Na minvalla? İlyas Na varmış buna? Bvval giracayam onun qılığna, Yanından getmayib günlü, geceli, Qasdan olacağam onun sol ali. Bir gün yena da qılığna girib, Harifı birtahar yuxuya verib, Bir gülle vuraram lap tapasina, Başımı götürüb qaçaram yena... İbrahim xan (güh-güh) Merhaba, marhaba, İlyas pahlavan! Sonra da on para kendin var, inan! Olarsan onlara san da bir ağa, Çaparsan atını hey sola-sağa. ^ c g v, 47
Töküler qapına müfte behreler, Bir de kasıblıqdan görmezsen eser. İlyas Heç eskik olmaym! İbrahim xan Elese, di get, Verdiyin vedeye tamam emel et! İlyas Baş üste, baş üste, arxaym ol, xan! Eldar qurtulammaz qurduğum tordan... Gedir. İbrahim xan (şeyxa taraf) Sen de Xuramana yaxşı tedbir çek, Vaqife göz dağı bu olsun gerek!.. Gedir. Şeyx (sevincla) İndi sevin, Şeyx A lı! Bextine gün doğalı... Vaqifı saldın tora, Qoymadın dine otura. İndi xanı dolaram, Özüm vezir olaram, Ne derdim var, qemim var!
Sarayda qız balalar Mene baxıb göz eyler. Her mesele düzeler... İndi sevin, Şeyx Ah! Bextine gün doğalı... {Oynaya-oynaya çıxmaq is tay ir.) Telxek (şeyxin arxasınca) İndi sevin, Şeyx Ah! Bextine gün doğalı... Tfu! Şeyx Gedir. Telxek {şeyxin arxasınca) Yekeqann, yekebaş, Ara düzelden oğraş! {Talxak mütaassir halda Vaqifin arxasınca.) Neler gördün, aman, Vaqif! No qansızmış zaman, Vaqif! Men demedimmi çox yanma, Uşaq kimi çox inanma Bu dünyanın sefasına, Saraylann vefasına... Porde 49
DÖRDÜNCÜ Ş0KİL Saray. Vaqifin evi. Gülnar alinde bir neçe deste benövşe, qızlar ile gelir. Gülnar Bizim serin meşeler, Bu körpe benövşeler! Gelin, öpüm sizi men; Getseniz gözlerimden M ene böyük derd olar. Ah... bizim dik qayalar... Havalan serindir, Dereleri derindir. Yaşamağın dadı var: Gözel-gözel adı var Her enişin, yoxuşun, Bir rengi var her quşun. Gsme, dayan, ey külek, Ova çıxmış Oli bey. O menim sevgilimdir, O, ağzımda dilimdir. Tüfengini yel eyse, Ayağına daş deyse, Üreyime ox batar. Ne gözel de boyu var! O baftalı çuxası, O düymeli yaxası, At beline qalxmağı, Terlan kimi baxmağı, Göz görmeyen uzağı Onun nişan almağı Söylenilir ellerde, Dastan olub dillerde. Gülnann anası Gmino gelir., 50
Gülnar Of, anacan, ana! Qucaqlaşıb öpüşürler. Omina Qurbanam sana! Manim şirin balam, ağıllı qızım. Sürüdan ayrılan körpaca quzum. Yolıma baxmaqdan gözüm saraldı, Hasretin sabrimi alimdan aldı. Adam anasını heç unudarmı? Gülnar Ana! Oli bayin heç vaxtı varmı? Vallah, galasiydik bu hafta siza, Sanin ayrılığın dard olub bize. Omina Oli bay necadir? Damağı çağdır? Gülnar Na var, lap yaxşıdır, şir kimi sağdır. İndi ova gedib, bu saat galar. Omina Allaha çox şükür, xoş olsun xabar. Burdan kesilmesin xeyrin ayağı. Allah göstermesin siza göz dağı. Yaxşı, bir de görüm, özün necasen? ' > 51. n
Özüm? N e olacaq? Lap yaxşıyam men. 01i bey quş kimi yemleyir meni, Deyir, kend yerinden seçmişem seni. Gözünde parlayır qaynar bulaqlar, Ürek duyduğunu xatire saxlar. Dmine Zarafat deyil ki, şair oğludur, Görünür, sinesi sözle doludur. Gülnar Eledir, anacan... dedin ürekden Ana! Şair olmaq isteyirem men. Bilirsen ne qeder sinemde söz var? Dmine Yox... yox... qadan alım, min eyri göz var, Birce farağat dur... göz deyer sana! Vaqif ve Vidadi daxil olurlar. Vaqif Xoş gördük! Xoş gördük, 0m ine bacı! Dmine Tann göstermesin size bir acı! Vaqi f (Gülnarın başını qucaqlayaraq) Bilirsen ne şeytan baladır Gülnar? Menim çox ağıllı bir gelinim var.
Vidadi Düzdür, ağıllıdır qızımız Gülnar, Südü temiz olur bizim analar... Vaqif 0yleşin, 91i bey geler indice. Vaqif va Vidadi sol otağa keçirler. Gülnar Görürsen, ana? Nece mehribandır qaynatam mana. Ele bil atadır... Olsun, ay bala! 0mine 01i bey alinde tüfeng va bir neça qırqovul oxuya-oxuya daxil olur. 0m ine xala! 0 1 i b e y 0min8 onun alnından, o da Bminanin alinden öpür. Yaxşı, xala, bir de görek, Bir de görek, ne vaxtadek, Bizden ayrı dolanıb sen Yalqız ömür süreceksen! mine Nece, sizden ayrı niye?. 53
Bir qulaq as men deyene: Doğrudan da kendde teksen, Çox eziyyet çekeceksen, Daha besdir, qanş bize! Köçünü çek evimize! Gülnar Ana! Qurban olum sana, Gel bizimle yaşa, ana! 0mine Bele, ağ gün göresiniz, Xoş dövranlar süresiniz, Başınızdan bir tük bele Pay olmasın qara yele. Gülnar De, köçürsen? 0mine Yox, ay bala! Dövranımı çox sürmüşem, Qızımı da köçürmüşem, İndi dünyam quru sesdir, Komacığım mene besdir. Bir de size budur sözüm, Alışmışdır könlüm, gözüm Ata-baba yerimize, Kend yaxşıdır yene bize. 0 1 i b e y Gülnar! Bir suya sal qırqovulları, Xalama bir plov hazırla, barı!
(xurcundan bir cüt corab çıxararaq) Oğul! Deyirlar ki, qış bark galacak; Sana toxumuşam bu corablan; Bilirsan, bunlardır kandlinin van. 0 1 i b a y Çox sağ ol, çox sağ ol, Bmina xala! Bmina Sağlıqla geyasan, mehriban bala! 0 1 i b a y Gal, ana! O evda rahatlan bir az. Hor üçü sağ otağa keçir. Vaqif golir. 01i bay, 01i bay! / Na buyurursan? Vaqif 01i boy çıxır. 0 1 i b a y Vaqif Çölda na var, no yox? 0 1 i b a y Gördüm Eldarı! Toplayıb başına qohramanları, Dağlarla yurd salıb Koroğlu kimi.
Mani görar-görm az sevindi qalbi, Dedi ki: - Atana mandan salam de, Onun kömayindan çox xoşhalam, - de. Yaxşılıq boynumda qalmayacaqdır. Vaqif (parişan bir vaziyyat alır) Yazığı saldılar çölün düzüna, Dünya gözlerimde qanşır yene... (Oğluna.) Sen insan oğlunun taleyine bax! Ona göz dağıdır yerde yaşamaq, Lâkin aynlmayır dünyadan ürek, Otirler qoxuyan her gül, her çiçek, Göylere baş vuran bu qelbi dağlar, Dağlar döşündeki şır-şır bulaqlar, Her yaşıl menzere, her san sünbül, Güllerin başına dolanan bülbül, Bizim bu yerlerin gözel elatı, Çoban tüteyinden axan bayatı Heyata çağırır her zaman bizi, Yaradır, yaşadır her neğmemizi... Oğlum, düşündükçe, duyduqca derin - Qo!larda seslenen bu zencirlerin Güneşli, gündüzlü bir sabahı var, Ölsün goleceye inanmayanlar! Vidadi Yene inildedi qelbindeki saz.. Gelin, seyre çıxaq dağlan bir az.
Vidadi, Vaqif va 01i bey çıxırlar. Xuraman gelir. Xuraman Gece fikir, gündüz fikir... Ne yurd salır, ne ev tikir. Ele yazır, yazır yene... Bir baxmayır men deyene. Eh... baisin evi yansın, Gözlerinde od qalansın. 0 w e l şirin dili vardı, Meni öper, oxşayardı. Qurtarıbdır indi o da, Dirigözlü düşdüm oda... Ne bir durur, ne dincelir, Ne gözüne yuxu gelir, Hey düşünür ağır-ağır, Üz-gözünden bulud yağır. Birden rengi dönür qana, Kişi olub lap divana... Bilmeyirem ne derdi var, Günüm, gecem keçir ağlar. Qan daxil olur. Qarı Ne şirinsen, ne göyçeksen, Derilmemiş bir çiçeksen. Gözler qalıb yanağında, Senin bu gül dodağında... Ne şirindir suyun senin, Lap servdir boyun senin. Ne xanlar xöreyisen... Xuraman Qarı nene, ne var ki, sen Bele, bir cür dil tökürsen?..
Qarı Qalam kimi qaşlarm var, Qulac-qulac saçların var. Ağzın kiçik bir püstadir, Na buyursan göz üstadir... Xuraman Bıy... dalidir, nadir qan... Qarı Kimin vardır bela yan? Çanandaca xalm da var, Xoş yaradıb parvardigar, Od kimidir yanaqlann, Bal kimidir dodaqlann, Na xanlann xörayisen... Xuraman Qan, bir de, na var görak? Matlabini danış gödak. Qarı Har telasm a, körpa quzum, Gözal balam, gözal qızım, Qurban sana qan nanan, Xeyir xabar gatirdim men. Gözü düşüb xanın sana... M ana bir xalet alsana! Xuraman Nadir, nadir, xanın sözü?, 58
Beli, budur sözün düzü: Bir gelinsen gözel-göyçek, Geyin xara, geyin ipek, Boynuna tax daş-qaşları, Gel ol xanın gözel yarı!.. Qabağında qulluqçular, Asta yeri, xumar-xumar. Gece xanın gir qoynuna, Qollannı sal boynuna. Üreyin şad, könlün açıq, Körpe quzum, ağ güne çıx! Xuraman (xoşlanaraq) Aman... Neler deyir qarı! Doğrudurmu bunlar barı?.. Q a n Xan deyende gör ne xandır! Bığıburma bir cavandır. Rüstemi-Zal bir serçedir. Bu, xan deyil, pehlevandır. Xuraman Yox... yox, besdir, qan nene, Bu sözleri deme mene, Of, darıxır, lap üreyim... Qarı Heç darıxma, gül-çiçeyim, Bir az terpen zirek kimi, Xan da seni besleyecek Yağ içinde böyrek kimi.
Xuraman Yox... xoş getmaz bu Allaha; V aqif menden... Şeyx girir. Şeyx Aha...aha!.. Yox... qorxub eleme, qızım, Xuraman! Senden razı qalar xaliqi-sübhan... Doğrudur, cavansan... Düşünsen bir az, Xanm teklifine zidd getmek olmaz. Onun yaşatdığı Allah yoludur. Bütün bu bendeler xanın quludur. Gülnar geüb qapının ağzından qulaq asır. Bir de yadına sal gözel cenneti, Bil ki, cehennemin her eziyyeti Senden uzaq olar... Göyerçin balam! M elekler, huriler, periler seni Alıb qanadına, gezdirer seni. Yoxsa ezrayıllar durar gözüne, Zidd çıxmaq olarmı xanm sözüne? Razısan? Razısan? Razısan? Qarı Şeyx Qarı Di, din! Ötsün şirin-şirin tuti dillerin.
Şeyx Tez ol, bir cavab ver! Xuraman 0çatinlikla, azabla) Razıyam... ancaq... Şeyx Bilirem... ha, Vaqif? Yaşamayacaq! Xatar galmayacak sanin halına, Onu heç gatirma san xayalma, Di, salamat qalın! Qan ve Şeyx çıxırlar. Xuraman Of, na iş tuturam?.. Yatmışammı man! Gör bir nalar çıxdı manim dilimdan!.. İndi na deyacak qonum-qonşular, Of, yazıq Vaqifin na günahı var? Gülnar daxil olur. Xuramana baxır, özünü saxlaya bilmeyerek. Xanım, mübarak! Na var? Gülnar Xuraman Gülnar Ay laçer, Bu iş yaraşarmı heç neslimize, İndi na deyecek el-oba biza?. 61
Vaqif, 01i bey ve Vidadi daxil olurlar. Gülnara ve Xuramana heyretle baxırlar. Vaqi f Bu nedir? Bunlara ne olmuş gören? 8 1 i b e y H ele ki, anlaya bilmeyirem men. Ata! Gülnar Vaqrf N e var, qızım, ne oldu sana? Utanma, derdini aç, söyle mana. Gülnar ağlayır. Xuraman o biri eve qaçır. 8 1 i b e y Ay qız, de, bir danış! Ne deyim? Gülnar (Ağlayır.) V aq i f Gülnar! De, qızım, de görek, qelbinde ne var?, 62.
Gülnar (utana-utana) İndice bizdeydi şeyx ile qan, Men de qapımızda pusdum onları. Vidadi o biri eva keçir. Vaqi f (oğluna) He... dey esen iş var... 0 1 i b e y De, danış, Gülnar! Gülnar Gördüm Xuramanla danışır onlar, Dediler ki, Seni çox isteyir xan, Çıx, ona arvad ol! Vaqif Yaxşı, Xuraman? Gülnar Xuraman dedi ki... 0 1 i b e y Ne dedi?.. Bir din! Vaqif Gizleme... gizleme, ağıllı gelin!. 63
Gülnar Dedi ki, razıyam, gederem xana. 01i bay Gülnan o biri otağa aparır. Vaqif (düşüncater içinda) Aha, halal olsun bu Xuramana! Yene gözlerimde hava qaralır, Yene dağ başını duman, qar alır... Ele bil, menliyim çekilir dara, Qelbim sığışmayır dar saraylara. Burda gözlerime min qan görünür, M ene bu divarlar zindan görünür. Könül viran qalan bir xanimandır... Deyib-danışmayır xeyli zamandır... M ene ne göylerden bir teselli var, Ne yerler ruhumu zövq ile oxşar... Xuraman (Parişan daxil olur.) Vaqif! Ey serverim, ey tacidanm! Vaqif İtil gözlerimden, bivefa yarım! Get, atıl murdarın qan qucağına, Zülm yuvasına - od qucağına. Xuraman başını aşağı salıb çıxır. Bir az sükut. V aq i f Canan üz dönderdi... Dövran bivefa, Pozuldu gördüyüm her zövqü sefa. Saraldı ömrümün çiçekli yazı, Qırıldı qelbimin sedefli sazı. / X )C V, 64 -
01i boy acıqh halda golir. 0 1 i b e y Ata, qoy öldürüm o mürvetsizi! Vaqif 01i bey, alçaldar cinayet bizi; Bir bax, ellerine yaraşarmı qan? Oğlum, yaşatmağa yaramnış insan. 0 1 i b e y Bunda qalmamışdır ne namus, ne ar, Vefasız olurmuş ögey analar. Gedir. Vaqif (yalqız va parişan) Düşüb-düşmeyeli bu saraylara, Hele rast gelmedim vefalı yara! Çekin boğazımdan meni min dara, Çobanlar yaylağı yadıma düşdü. O temiz duyğular, o saf ürekler, Benövşe qoxulu serin külekler, Başına döndüyüm güller, çiçekler - Terlanlar oylağı yadıma düşdü... Men ki çox keçmişem sonalı gölden, Bir etir çekmişem her teze gülden, Vaqif1 Ayrı düşdün obadan, elden, Ömrümün növrağı yadıma düşdü... 0yloşir, qolom-kağız götürür, şeir yazmağa başlayır.
ÜÇÜNCÜ P0RD0 BEŞİNCİ Ş0KİL Saher yenica açılır. Ordugah. Uca bir tapa.tapanin başında şah Qacann çadın. Onun etrafında başqa çadırlar görünür. At kişnemeleri, insan sesleri eşidilir. Qacar yuxudadır. Sağ terafdaki çadırdan Tamaranm kaderli şarqisi eşidilir. T amara Ayn düşdü tarlan könlüm Öz mehriban yuvasından, Göy özünün dumalan, Deyin vatan havasından. Bir dustağam qolum bağlı, Bir qaribam sinam d ağ lı, Bir xast0yam qam otaqlı Ürayimin yarasından... Qapıçı Cana yanğın salır asirin sasi, Bu ana faryadı, qadın nalasi. Anasız ağlaşır körpa balalar, Bir ad alacaqmış Mahammad Qacar... Yoxmuş bu zalımda vicdandan eser, İranda qalmadı sağlam nesiller, Dondu cebhelerde laxta-laxta qan, Bu yene doymadı içdiyi qandan. T amara Külek eser, gül büküler, Könül yanar, can sökülor, Gece-gündüz yaş töküler Gözlerimin qarasından...
Qacar yuxudan oyanaraq, çadırın önüna galir. Qacar {mağrur bir tövr ila ) Yene gürcü qızı derde qerq olmuş. Qapıçı Şahim! Sevinmez ki, qefesdeki quş... Görünür yazığın qelbi qınqdır, Her sözü bir nale, bir hıçqırıqdır... Qacar {kinayali) Senin de çox yanır ona üreyin? Qapıçı Yox! Şahim! Hökmüdür bu da feleyin... Qacar {Tamaram qucaqlayır va sonra hiddatla dalayarak) Deyirler şirindir busenin dadı, O da kor bextime qismet olmadı. (Oapıçıya.) Haydi, get, veziri yanıma çağır! Qapıçı gedir. Qacar qızaran iifüqloro göz gezdirir.
1 Yene de göylerden od, alov yağır. Bize heyat veren güneş de qandır. Dünya qan üstünde bir xanimandır... Başıma ildınm tökse de felek, Qanlı qılmcımla hökm edem gerek Sonsuz denizlere, sonsuz çöllere!.. Qoy qanla sulansın her susuz dere! Qoy qana boyansın güller, çiçekler, Yalnız qan qoxusun esen külekler! Menim vicdanım da, qelbim de qandır, Dünya qan üstünde bir xanimandır. Vazir galir. Ehtiramla baş ayir, ali ila düzleri gösterir, yaltaqlanaraq. Vezir Şahim, ne gözeldir bu çiçekli yaz!! Qacar Vezir! Sözlerime yaxşı qulaq as! Yene od içinde yanır bedenim, Dağlar ağırlıqda derdim var menim... Vezir Yaraşmayır bedbinlik size, Şeytanını görünür gözlerinize? Oacar Tutaq ki, meşriqden meğribe qoder Mene xerac verdi bütün ölkeler. Ne olsun? Bedbextem, bodbextem, inan! Tutaq ki, İldınm, Teymur, Çingiz xan Hamisi monommiş, ne olsun sonu? Duyuram dünyanın boş olduğunu... 68
Yoxdur veliehdim... Bir sonsuzam men, Ne qeder küskünem kor taleyimden! V ezir Şahim, bu düzlere, çöllere bir bax! Komadan-komaya qanad çalaraq Şerqiler oxuyan xınalı keklik, Sizi qarşılayan güllük, çiçeklik Deyir xoş buyurmuş böyük hökmdar... Qacar Vezir, bu sözlerin ne menası var? Vezir Dedim ki, qelbiniz yumşalsın bir az. Hım... Hım... Gülürsünüz! Qacar Vezir Qacar Bize yaraşmaz Qılınc meydanında keklik ovlamaq! Bir bax! Qılıncımda qanlara bir bax! Min melek uçsa da gülümseyerek, Gerek yumşalmasın cebhede ürek! Vezir Buyruq sizinkidir, adil hökmdar! Sizde fazilet de, edalet do var.
Qacar Xeyr, veziletden dem vurma, vezir, Dayan bir qul kimi emre müntezir! Bil ki, balıq qeder qanım soyuqdur, Min vez elesen de menası yoxdur!.. Bir boynu olsaydı beşeriyyetin, Onu bir qılıncla vurardun yeqin!.. Vezir Buyruq sizinkidir, adil hökmdar, Sizde fezilet de, edalet de var... Qacar Meni uşaq vaxtı axtaladılar, Üzüldüm dünyanın her nemetinden, Qisas almalıyam bu dünyadan men! Vezir Şahim, olmasa da veliehdiniz, İran torpağına hakimsiniz siz. Şikayet etmeyin taleyinizden, Oğlunuz, qızınız deyilmi veten? Qacar (kinayali) Veten! Çoxmu sevir meni o veten? M ene hecv yazır her yoldan öten... Çox da terifleme mene veteni, Bu qılınc olmasa, yeyerler meni! Vezir İndi neler keçir üroyinizden? Tiflisi yandırdıq, oda qaladıq,, 70 ş
Bütün ellerini soyub taladıq, Yene de hirsiniz soyumadımı? Qacar Dünya tanımamış hele adımı... Gerek qan altında qalsın bu dağlar, Bağlansın qapılar, sönsün ocaqlar. Könüller aynisin sirdaşlanndan, Çaylar yaradılsm göz yaşlanndan! Vezir Şahim! Vicdanınız sonra ağnyar... Qacar (kinayali) Vicdan! O ne mende, ne de sende var!.. Gelib çıxmadımı bizim elçiler? Vezir Xeyr, Qarabağdan yoxdur bir xeber, Deyirler arifdir o İbrahim xan; Deyirler ders alır Molla Penahdan. O kimdir? Qacar Vezir Şairdir, leqebi Vaqit". Yaranmış, deyirler, her eline vaqif.
Qacar Yox bir, patavalı, çoban bir ölke Böyük Firdovsilar yaratdı belke... Vezir (qorxa-qorxa) Şahim, siz özünüz... azerbaycanlı... Qacar Ne?.. Men?.. Men? Çoxdandır atmışam onu üstümden. Vezir Buyruq sizinkidir, adil hökmdar, Sizde fazilet de, adalet de var. Qacar (.qapıçıya) Yoxlayın, hardasa esir gürcüler - Gelsin vuruşmağa o iki nefer! Serkerde (daxil olcıraq) Şahim, qayıtmışdır bizim elçiler. F.lçilor golir. Şahın hüzurunda baş oydikdon sonra cavab moktubunu şaha verirlor. /"»C N p y - 72
Qacar (maktubu vazira verarak) Oxu, gör ne yazır Qarabağ xanı! Vezir (maktubu açaraq heyratla) Şahim! Bu ki şeirdir, bes cavab hanı? Qacar Oxu, deyirdin ki, şairleri var, Yeqin ki, cavabı menzum yazmışlar. Vezir (hayacanla oxuyur) Aldıq mektubunu, Mehemmed Qacar, Terlan oylağında sar ola bilmez! Sar ola bilmez!... Qacar (hiddatla) Vezir Bu dünya qalmamış ulu şahlara, Zülm de, zalim da var ola bilmez! Qacar Var ola bilmez!..
Göyden başımıza odlar da yağsa, Bu eller baş eyib xar ola bilmez. Mayan turş ayrandır, zatm qınqdır, Söyüd ağacmda bar ola bilmez. Basma ayağını bizim torpağa, İlandan, eqrebden yar ola bilmez! Qacar (son daraca hiddatla) Aha! Cürete bax, cesarete bax! Vezir! De, necedir keklik ovlamaq? Xeberdar eleyin serkerdeleri, Hücuma toplasm bütün esgeri! Gurlasın dağlarda şeypurun sesi, Sabah alınmalı Şuşa qelesı! İki nefer gürcünü getirirler. Vezir Şahim! Gürcülerdir... Qacar Bsir gürcüler! Sabah bu dağlara gün doğan zaman Asılacaqsınız dar ağacından. Soyunun, vuruşun, şertim var yalnız: Soysun derinizi, dımaqlarınız, Görünsün gözüme qıpqırmızı et... Qoy alsın üreyim bir yeni qüvvet! Sabah hücum vardır... Tez olun, döyüşdo sağ qalan nefer Azad olacaqdır!..
Şaliko Şahim! Müxtasor! *' â Qacar Şaliko Şahim, biz qardaşıq... birdir qammız, Birdir vicdanımız, birdir canımız... Qacar Neco? Qardaşsmız? Beli! Gürcüler Qacar Vezir, bax! Bu oyun doğrudan lezzet olacaq! Vezir Buyruq sizinkidir, adil hökmdar, Sizde fezilet de, edalet de var... Qacar Tez olun, vuruşun! Şaliko Gol, qardaşım, gel! Onsuz da qapını açmışdır ecel! 75
Gel meni parçala öz ellerinle, Sonra baş götürüb dön bir ağ yele, Qayıt evimize, gözleyir anan; Ban, kor olmasın o ağlamaqdan, Sen qayıt, qardaşım, barı yaşa sen, M en ölsem de ölüm, sen sonbeşiksen. (Gürcüler soyunub vuruşmaq isterken) Kiçik gürcü Ah! qolum qalxmayır! Tamara çadırdan çıxaraq, gürcülerin arasına atılır, qollannı açaraq, şaha teref baxır. Sükut. Qacann vehşi qohqeheleri. Bu an arxada - orduda üsyan qalxır. Bir nefer esger yüyürerek Qacann qarşısmda durur. 8sger Besdir! Vuruşmaqdan yorulduq daha, Ban, kor vicdanın baxsın Allaha! Arvad-uşağımız İranda acdır, Bir parça çöreye, suya möhtacdır. Besdir, bir doymadın içdiyin qandan... Qacar (qılıncını çıxararır) Xain! Sen orduya fitne salırsan? Oıbnc davası qopur, vuruşa-vuruşa arxaya çekilirler. Sehnede yalnız qapıçı ve gürcüler qalırlar. Q ap ı ç ı Di, qaçın! Tez qaçın, indi fürsot var, Odur bax, hazırdır yeherli atlar! Sabah olarsınız doğma vetonde.
Tamara Çox sağ ol, qardaşım, sonra qaç sen de. Gürcüler qaçırlar. Qapıçı (Qacarın arxasınca kinh baxaraq) Ele zenn etme ki, qapıçmam men, Bir az seçilirem nökerlerinden... Fürset axtarıram, geler bir zaman, Doyunca içerem senin qanından! P erd e ALTINCI Ş0KİL Qarabağ. Qalın meşeli bir dağ. Dağ başında qala görünür. Meşenin eteyinde Eldarm destesi. Bezileri ayaq üste, bezileri de oturub sohbet edirler. Ocaq tüstülenir. Bir ağacdan soyulmuş toğlıı asılmışdır. Kürd Musa (bayatı oxuyur) Qerenfılem qelemsiz, Qerarım yoxdur sensiz, Yorganına od düşsün,- Nece yatırsan mensiz? Ceyranam, düze gellem, Otlaram düze gellem, Yüz il qezemet çeksem, Qurtarsam, size gellem. 77
Can, can, qurban olum o no fasına! Birinci qaçaq Ay Musa, bir güldür meclisi yene! Danış, qurban olum, bildiklerinden! Kürd Musa Yox, Molla Nesreddin deyilem ki men. Yaz ola, dovğa ola yarpızla, Yay ola, serin sular sal buzla, Payız ola, pendir-çörek qarpızla, Qış ola, isti otaq, bir qızla... {Gülüşür hr.) İkinci qaçaq Ay can, ay can! Birinci qaçaq Yuxuna girsin! İlyas Eh, na deyim Eldara, Bizi saldı avara... Yatağımız daş, qaya, Ömrümüz getdi zaya. Kürd Musa Aşna! Deyen yene sen Yumurtası ters gelen Toyuq kimi ötürsen?..
İlyas Eh... Ay Musa, düzü, man Soyumuşam bu işdan... Kürd Musa Bas san ağa, man ağa, İnayimizi kim sağa? İlyas Batmaq olarmı xana? O top, tüfang, topxana Zarafatdır, ya nadir? Kürd Musa Gada lap divanadir, Bir gözüma doğru bax! Bilirsanmi, ay axmaq, Könlü balıq istayan Garak girsin daniza. İlyas Mat qalmışam lap siza. Kürd Musa Qorxutmasm sani xan, Yapışıb boğazından Boğarıq sarça kimi. Bir do, İlyas, masal var: El yığılsa bir yera, Yallah, karon sındırar... 79 ^ 2 5 * ^
Eldar gelir. Eldar Can, ay Musa, gözüm, Musa! Sene yoxdur sözüm, Musa! Kürd qızmdan bele oğul? (Qolunu Musamn boynuna dolayır.) Ad menimdir, hüner senin... Kürd Musa Yox bir... Yox bir... sen dolama görek. Eldar Vallah, düz deyirem, pelengsen, peleng! Ne qeder qurtardm sen meni dardan, Qam dize çıxan vuruşmalardan. Qaçaqlar çoxlaşır, Eldar onlara baxıb sevinerek. Gözel geleceyi görürem sizde, Dünyanm gücü var ellerinizde. Biz ayn düşsek de aşnadan, yardan, Gerek çekinmeyek borandan, qardan! Bir de, ataların bir meseli var Şanada bal tutan barmağm yalar. Beledir, ay Musa? Kürd Musa Eledir, ele, Hor damcı qüvvedir bir daşqın sele... / X X V, 80
Eldar Bir ağ gün görmedi bizim sonalar, Öldü diri gözlü yazıq analar. Yeri şumlayan biz, onu eken biz, Böyük sarayları qurub tiken biz. Qışm şaxtasmda taxıl beceren, Ne rahatlıq gören, ne yuxu gören Bizik, biz! Yene de öldük acmdan, Asıldıq her zaman dar ağacından. Taladı qurd kimi eli darğalar Ne beyde insaf var, ne xanda qan var. Ne vaxt qurtaracaq pis günden insan?! Kürd Musa Ay Eldar! Doğrudan bu beyler ki var, Bir azca arpası çox düşen zaman Yabı cinsi kimi şıllaq atırlar... Gülüş. Eldar İndi de dişini qıcamış Qacar... İranı talayan o qart canavar Gelir sürüsile bizi soymağa, Tökdüyü qanlardan içib doymağa... Şaliko, kiçik gürcü va Tamara hayacanla galirlar. Eldar Kimsiniz, qardaşlar? Danışın, görek! Şaliko Zalim Mehemmed Qacar, Bizi soyub taladı, o ç ç ş. 81
Of... o qanlı hökmdar Bizi oda qaladı. Çox vuruşdu gürcüler, Bezen basılır hüner. Bu defe basdı Qacar, Bizi esir aldılar. Qana döndü dağ, dere... Eldar Yaraşmayır basılmaq Qehreman gürcülere! Şaliko Oldu, bir işdir bu da. Sonra? Eldar Şaliko Bizi esir aldılar, Aynldıq obamızdan, Öz isti yuvamızdan, Bu hesretle saraldıq, Ancaq qaçıb qurtardıq Zalimin ellerinden Eldar Aha... Bildim... Şaliko İndi sen Qerib görsen de bizi, Gerek her üçümüzü Salamat buraxasan!
Eldar (gülür) Göz üste yeriniz var, Bizim eziz qardaşlar! Tanıyıram o dağlan, Duma gözlü bulaqları. Çox keçmişem her gölünden, Gürcüstanın dost elinden Var onlarda namus, hüner, O yediyim duz-çörekler Unudulmaz bu dünyada, Bir yaxşılıq getmez bada... Aye, ay uşaqlar! (Ağacdan asılmış toğlu camdayina işara edarak.) Onu düşürün, Tez olun, yaxşı bir kabab bişirin! T amara Sağ olun, çen gelir, hava qaralır; Sonra gecikerik, gün de daralır... Eldar îxtiyar sizindir, bizim bu dağlar Sizin evinizdir, indi uşaqlar Aparıb ötürsün sizi Tifüse! Şaliko Böyük bir yaxşılıq olar bu bize. Eldar Yox, yox! Bıı borcumdur, borcumdur menim! 83
(Şalikoya) Bura bax, qardaşım mindi şah Qacar - O sizi talayan dişi canavar İndi de göz dikib Azerbaycana. Şaliko Şahlar hökm verir günde min qana. Eldar Bes biz? Biz neyleyek? - Yığışın, gelin, Q üw eti çox olar birleşen elin. Gelin qardaş olsun tüfenglerimiz; İlanın başını ayaqlayaq biz!.. Şaliko Doğrudur, qardaşım, üç güne qeder Çatar kömeyine bizim desteler. Eldar Size inanıram, var olun, gelin, Tozu da qalmasın qanlı heykelin! Şaliko Biz gedek, vaxt gecdir. Dayanın bir az! Musa! Eldar
Eldar Beri qulaq as! Götür beş-altı atlı, Atlan quş qanadlı, Qonaqlan özün apar. Bir de, Musa! Men ölüm, Gözle, başına dönüm Yolda-izde bir xata Toxunmasm bunlara. Kürd Musa Uşaqsan?! Uşaqsan?! Şaliko Sağ olun, qardaşlar! Eldar Göz üste, göz üste! Gürcüleri böyük hörmet vo şadlıqla yola sahrlar. Qoca bir qarı Eldarın yanına gelir. Eldar Qarı, hardan bele? Qarı Heç, oğlum, Eldar! Bilirsen, kömeksiz olur qarılar... Var-yoxdan qalmışdı birce ineyim, Oydu göz dikdiyim, oydu kömeyim. Onu da bu gece zorla aldılar, Meni diri gözlü oda saldılar.... 85
Eldar (ıacıqlı) Kim aldı, ay nene? Qarı Kim aldı? İlyas! Eldar (Ilyasa qazabh baxaraq) Alçaq, utanmaz. Arşak (Eldara) Gözüm su içmeyir İlyasdan, düzü, Beleşi güdaza tez verer bizi!.. Eldar Bu saat sal görüm tüfengi yere! İlyas tüfongi atır, başını yero dikir. Eldar Di get, yerin olsun o boş mağara, Tüfeng yaraşmayır namussuzlara!.. (Eldar cibindan pul çıxararaq qarıya verir.) Al, nene! Özüne get bir inek al, İndiden adını qoyuram Maral. / o c y y,, 86
Qarı Sana qurban olsun bu qoca nanan, Dünyada kasadlıq görmayasan san! Gedir. Eldar (acıqlı, İlyasa) Tfu... sanin üzüna! Buna bax, buna; Man da inanmışam namard oğluna... İ ly as Qalat elamişam, bir xatadır bu, Bir da elamaram ömrüm uzunu. Eldar (tüfongi İlyasa qaytararaq, azca mülayim) Axmaq! Koroğlunun bir tamiz adı Xanlarda, baylarda tutar qoymadı. Bir da bu qalati... 01i bay tez oraya golir, Eldarla görüşür. Hamı yığışıb ona qulaq asır. 0 1 i b a y Eldar! Bir qulaq as, qulaq as, Eldar! Basqına keçmişdi Mahammad Qacar. Atam çıxmışsa da vazirliyindan, Deyir yad allara keçmasin Vatan. Bilirsen, o yanır pervaneler tak, İndi noyin varsa Osgarana çak. ^ O C s., 87