HEDEFLER İÇİNDEKİLER İLK YARDIM VE ACİL SAĞLIK HİZMETLERİNDE TEMEL KAVRAMLAR Giriş İlk Yardımın Tanımı, Önemi ve Amaçları İlk Yardımın Temel Uygulamaları İlk Yardımcının Özellikleri ve Temel Görevleri İlk Yardım Çantası Acil Sağlık Hizmetleri Acil Sağlık Hizmetleri Ekibi ve Görevleri Acil Servisin Fiziki Yapısı Ambulanslar ve Ambulanslarda Bulunması Gereken Malzemeler İlk Yardım ve Acil Sağlık Hizmetleri Arasındaki Fark İLK YARDIM VE ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ Yrd. Doç. Dr. Seher ERGÜNEY Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İlk yardımın tanımını, önemini ve amaçlarını öğrenebilecek, İlk yardımın temel uygulamaları ve ilkelerini kavrayabilecek, İlk yardımcının özelliklerini öğrenebilecek, Acil sağlık hizmetlerinin tanımını, önemini ve amaçlarını kavrayabilecek, Acil servisin fiziki yapısını anlayabilecek, Ambulanslarda bulunan malzemeleri öğrenebilecek, İlk yardım ve acil sağlık hizmetleri arasındaki farkı ayırt edebileceksiniz. ÜNİTE 1
GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre her gün 20-50 milyon kişi yaralanmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre de 2012 yılında trafik kazası nedeniyle 268.079 kişi yaralanmış, 3750 kişi yaşamını kaybetmiştir. Trafik kazaları dışında, iş kazaları, ev kazaları ve tıbbi aciller yüzünden çok sayıda insan yaşam tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır. Yaşamın tehlikeye girdiği anda doğru ve etkili ilk ve acil yardım hizmetleri son derece önemlidir. Bu nedenle toplumdaki her bireye ilk yardım bilgi ve becerilerinin öğretilmesi, Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanarak, 22 Mayıs 2002 tarihinde Resmî Gazete de yayımlanmasıyla yürürlüğe girmiştir. Doğru ve etkili ilk yardım kadar yaralı/hastanın acil sağlık ekibine teslimiyle başlayan acil sağlık hizmetleri süreci de sakatlıkların önlenmesi ve yaşam kurtarılmasında son derece önemlidir. Doğru, etkili ve yetki dâhilinde müdahalelerde bulunabilmek için öncelikle ilk yardım ve acil sağlık hizmetlerini ve bu hizmetler içinde yer alan kavramları tanımlayabilmek, öncelikli amaçları, temel uygulamaları sıralayabilmek gerekir. Bu ünitenin amacı ilk yardım ve acil sağlık hizmetlerinde yer alan temel kavramları öğretmektir. İLK YARDIMIN TANIMI, ÖNEMİ VE AMAÇLARI Kaza ölümlerinin % 10 u ilk beş dakikada solunum durmasına bağlı, % 50 si ise ilk yarım saat içinde büyük kanamalara bağlı olmaktadır. Bu nedenle olay yerindeki ilk yarım saat çok önemlidir. Bu ilk yarım saate altın saat denilmektedir. İlk Yardımın Tanımı Herhangi bir kaza ya da yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda sağlık görevlilerinin tıbbi yardımı sağlanıncaya kadar hayatın kurtarılması ya da durumun daha kötüye gitmesini önleyebilmek amacıyla olay yerinde, tıbbi araç gereç aranmaksızın mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uygulamalardır. İlk Yardımın Önemi Hayatın her döneminde ve her ortamda kaza ve hastalanma riski bulunmaktadır. Ev, iş ya da trafik kazaları ve doğal afetler yüzünden çok sayıda insan yaşamını kaybetmekte ya da sakat kalmaktadır. Bu gibi durumlarda olay yerinde her zaman bir sağlık görevlisi olamayacağı için olaydan etkilenen ya da ortamda bulunan kişilerin kendilerine veya başkalarına yapacakları ilk yardım çok önemlidir. Olay yerinde müdahalede bulunacak kişilerin ilk yardım eğitimi almış olmaları ve çabuk karar verip müdahale etmeleri, yaşamın sürdürülmesi, sakatlanmaların önlenmesi ve iyileşme sürecinin kısaltılmasında önemli rol oynamaktadır. İlk yardım gerektiren yaralanmaların başında trafik kazaları gelmektedir. Trafik kazasını endüstri ve iş kazaları, ev kazaları, tarım ilaçlarıyla zehirlenmeler ve spor kazaları takip etmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
Kaza ölümlerinin % 10 u ilk beş dakikada solunum durmasına bağlı, % 50 si ise ilk yarım saat içinde büyük kanamalara bağlı olmaktadır. Bu nedenle olay yerindeki ilk yarım saat çok önemlidir. Bu ilk yarım saate altın saat denilmektedir. İlk yardımın öncelikli amaçları, yaşamsal tehlikeyi ortadan kaldırmak, yaşamsal fonksiyonların sürdürülmesini sağlamak ve hasta/yaralının durumunun kötüleşmesini önlemektir. Acil durumdan sonraki 0-1 dakikada kalp, 0-4 dakikada beyin etkilenir. 4-6 dakikada beyin zarar görmeye başlar. 10 dakikadan sonra beyinde kalıcı hasar oluşur. Basit ama etkili bir ilk yardım ile ölümlerin yaklaşık yarısını önleme şansı vardır. Aynı zamanda acil sağlık hizmetleri ve tedavinin planlanmasını kolaylaştırır. İlk Yardımın Amaçları İlk yardımım öncelikli amaçları, yaşam kurtarmayı sağlayan temel uygulamalardır. Üç ana başlık altında ele alınan uygulamalar şunlardır: Yaşamsal tehlikeyi ortadan kaldırmak Olay yerinde yaşamı tehlikeye sokan durumları belirleyip ortadan kaldırarak hem hasta/yaralıya hem de müdahalede bulunacak kişilere güvenli bir çevre oluşturmaktır. Herhangi bir kazadan sonra yangın, gaz kaçağı, trafik akışı gibi olaya yol açan tehlike kaynağının devam edebileceği unutulmamalıdır. Bu neden olay yerinin değerlendirilmesi gerekmektedir (Baknız: Ünite 5). Yaşamsal fonksiyonların sürdürülmesini sağlamak Bir insanda solunum yollarında tıkanma olması, solunumun durması ya da kalbin durup damarlardaki kanın akışının kesilmesi ölüme neden olur. Bu nedenle yaşam fonksiyonlarının sürdürülebilmesi için; solunum yolunun açıklığının sağlanması, solunumun ve dolaşımın düzenlenmesi ilk yardımın öncelikli amaçları arasındadır (Bakınız: Ünite 6). Hasta ya da yaralının durumunun kötüleşmesini önlemek ve iyileştirmeyi kolaylaştırmak Bireyin durumunun kötüye gitmesini önlemek böylece iyileşmesini ve tıbbi müdahalesini kolaylaştırmak için kanamanın durdurulması, şokun önlenmesi, yaranın dış etkenlerden korunması, vücut sıcaklığının korunması ve uygun pozisyonun verilmesi, sürdürülmesi ve güvenli bir şekilde taşınması gerekir (Bakınız Ünite 7, 8, 10, 14). Tüm bu uygulamalar gerçekleştirilirken unutulmaması gereken önemli nokta; ilk yardım uygulamasında amaç hasta ya da yaralıyı tedavi etmek değildir, kesinlikle ilaç uygulanmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
İLK YARDIMIN TEMEL UYGULAMALARI İIk yardım uygulamaları belirli aşamalar izlenerek öncelikler dikkate alınarak gerçekleştirilmelidir. Bu nedenle, ilk yardımda altın saat içerisinde Altı T ye ve CAB ye göre ilk yardımın temel uygulamalarını gerçekleştirmek son derece önemlidir. Altı T ye Göre İlk Yardım Uygulamaları Haberleşmenin sağlanması (Telefon) İlk yardım uygulamaları 6T ye göre yapılır. Telefon, tedbir, tanı, tedavi, triyaj ve taşımadır. Olay yerinde, önce sistemi uyarıp-haber verip ilk yardıma başlamak gerekir. Haberin ne zaman verileceği tartışmalı bir konudur. İlk yardımcı tek ise, temel ilk yardımlar yapıldıktan sonra haber vermek ve yardım istemek gerekebilir. En iyisi birisi ilk yardım yaparken diğerinin haber vermesidir. Sistem ne kadar erken uyarılırsa o kadar iyidir. Bu amaçla 112 Acil Yardım Merkezi, 155 Polis İmdat, 110 İtfaiyeden yardım alınabilir. Olay yeri güvenlik önlemlerinin alınması (Tedbir) Bir kaza anında ikinci bir kazayı önlemek için gerekli tedbirler alınmalıdır. Tedbir, hem kazazede hem de diğer kişiler için önemlidir. Çünkü gerekli önlemleri almadan hemen müdahaleye başlayan kişiler ikincil bir kazaya maruz kalmakta hatta yaşamlarını kaybetmektedirler. Olaya maruz kalanların değerlendirilmesi (Tanı) Olay yerinde 30 saniye içerisinde kazazede ilk yardımın CAB sine göre değerlendirilir. Değerlendirilecek bulgular önem sırasına göre; nabız, solunum, kan basıncı, bilinç düzeyi, deri rengi, göz bebekleri, kılcal damar dolumu ve hareket-uyaranlara cevaptır. İlk dördü çok önemli olduğu için yaşamsal bulgu olarak adlandırılır. Hasta ya da yaralıların sevkteki önceliğe göre ayrılması (Triyaj) Kazazedeleri yaralanma durumuna göre öncelik sırasına koyma-ayırma işlemidir. Yaşamsal bulgularına göre öncelik sırasına koyarak müdahale ve sevk edilir. Bekletilse de ölmez ya da hemen ulaştırılırsa da ölür kanısı oluşturanların bekletilmesi; bekletilirse ölür, hemen ulaştırılırsa kurtulma şansı var kanısı uyandıranlara ise öncelik verilmesi gerekir. Taşımada önceliklerin belirlenmesi kolay olmayıp kişinin bu konudaki bilgi düzeyine bağlıdır. Bu nedenle ilk yardımıcı hasta/yaralı hakkında bildiklerini gelen sağlık çalışanlarına anlatıp, taşımada önceliğin belirlenmesi ve tedavinin yönlendirilmesine yardımcı olmalıdır (Bakınız: Ünite 5). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Gerekli ilk yardımın uygulanması (Tedavi) Olay yerinde çevre imkânları da kullanarak, basit olarak yapılabilecekleri yapmaktır. Hasta ya da yaralıları usulüne göre taşınması (Taşıma) Kazazede, yaralanma durumuna göre en uygun pozisyonda sağlık kuruluşuna mümkünse ambulansla, zorunlu hâllerde diğer araçlarla taşınmalıdır. İlk yardımın CAB si: Circulation: Dolaşımın sağlanması Airway : Solunum yolunun açılması Breathing: Solunumun sağlanması CAB ye Göre İlk Yardım Uygulamaları Hasta/yaralının bilinci kontrol edilmeli, bilinç kapalı ise uluslararası standartlarda CAB harfleri ile belirtilen ilk yardım uygulamaları için hasta hızla değerlendirilmelidir. Circulation, dolaşımın sağlanması; airway, solunum yolunun açılması; breathing, solunumun sağlanmasıdır (Bakınız: Ünite 6). İLK YARDIMICININ ÖZELLİKLERİ VE TEMEL GÖREVLERİ İlk Yardımcının Özellikleri Etrafındakilere, yapacağı müdahalelerde kararlı olduğunu hissettirmelidir. Sakin, pratik, dengeli, yardımsever ve girişken olmalıdır. Bir kaza anında paniğe kapılmamalı, düşünerek davranmalıdır. Davranışları hızlı ancak bilinçli, sıralı ve ölçülü olmalıdır. Kendisini tehlikeye atmamalıdır. Bilgisinin olmadığını düşündüğü konularda birşey yapmamalı, yardım çağırmalıdır. Sağlık görevlisi geldiği zaman, ona bilgi verip onun yardımcısı durumuna geçmeli, bilgi ve yetki sınırlarını bilmelidir. Üzerinde girişimde bulunacağı kişinin onayını aldıktan sonra müdahalesini yapmalıdır. Gerektiğinde çevresindekileri organize ederek çalışmalıdır. Kullanacağı ses tonu ve kelimeleri iyi seçmeli, sürtüşmeye meydan vermemelidir. Yararlı olmak kadar zarar vermemeye de çalışmalıdır. İlk yardım uygulamasını doğru yere, yeterli sayı ve şiddette, yeterli sürede uygulamalıdır. Her uygulamadan sonra yaptığının yeterli ve doğru olduğunu kontrol etmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Oturduğu ve çalıştığı yerleşim biriminin coğrafi özelliklerini, ulaşım olanaklarını, sağlık kuruluşlarının yerlerini, özelliklerini ve uzaklıklarını bilmelidir. Yaşadığı ülkenin sağlık ve idari mevzuatına yabancı olmamalıdır, toplumsal ve bireysel sağlık sorunlarına duyarlı olmalıdır. Birey olarak kendisini zinde tutmaya çalışmalı, düzenli spor yapmalı, düzenli sağlık kontrolünden geçmeli, madde bağımlılığı gibi zararlı alışkanlıklardan uzak durmalıdır. Dengeli beslenmeye dikkat etmeli, kendi vücudunun kapasitesini bilmeli ve buna göre uygulayacağı ilk yardım tekniğini seçmelidir. Edindiği bilgi ve becerilerin bir süre sonra unutulacağını, bazılarında değişiklikler olabileceğini bilmeli ve eğitimini yenilemelidir. Alkollü iken asla yardım uygulamamalıdır. Çok sayıda hasta/yaralıya müdahale etmek zorunda ise, öncelikler dışında herhangi bir ayrım yapmamalıdır. Hasta/yaralının kendisine emanet ettiği eşyalardan sorumlu olmalıdır. Hizmeti karşılığında asla maddi bir karşılık almamalıdır. İlk Yardımcının Temel Görevleri Koruma İlk yardımcının temel görevleri; korumak, bildirmek ve kurtarmaktır. Kaza sonuçlarının ağırlaşmasını ya da başka kazaların oluşmasını önlemek için, olay yerinin değerlendirilmesi ve olay yerinde oluşabilecek tehlikeleri belirleyerek güvenli bir çevre oluşturmaktır. İlk yardım eğitimi olmayan kişileri olay yerinden uzak tutmak, bilinçsiz müdahalelere izin vermemek görevidir. Olay yeri güvenlik önlemleri, trafik kazası, elektrik çarpması, gaz sızıntısı, patlama, yangın ve benzeri olayların türüne göre farklılık göstermektedir. Olay yeri güvenliği sağlanamıyorsa kazazede ivedi olarak o ortamdan en kolay ve en zararsız taşıma yöntemi ile uzaklaştırılarak güvenli bir yere alınmalıdır. Bildirme Hasta ya da yaralıların 112 acil yardım merkezi aranarak en yakın sağlık kuruluşuna sevki sağlanmalıdır. Olay/kaza mümkün olduğu kadar hızlı bir şekilde Acil Yardım Merkezi (112) ne bildirilmelidir. İlk yardımda haberleşme hasta ya da yaralılara tıbbi destek sağlanması açısından önemlidir. Olayın özelliğine göre gerekiyorsa itfaiye ve emniyet örgütü birimlerine de bildirimde bulunulmalıdır. Acil Yardım Merkezi 112 nin aranması sırasında dikkat edilmesi gerekenler: Panik yapmamalı, sakin olunmalı ya da sakin olan bir kişinin araması sağlanmalıdır. Acil Yardım Merkezi 112 tarafından sorulan sorulara net bir şekilde cevap verilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Kesin adres ve yer bilgileri verilirken, olayın olduğu yere yakın bir caddenin ya da herkes tarafından bilinen bir yerin adı verilmelidir. Kimin hangi numaradan aradığı bildirilmelidir. Hasta/yaralıların adı ve olayın tanımı yapılmalıdır. Hasta/yaralıların sayısı ve durumu bildirilmelidir. Herhangi bir ilk yardım uygulaması yapıldıysa ilk yardım uygulaması hakkında bilgi verilmelidir. Acil Yardım Merkezi 112 sağlık çalışanı tarafından verilen talimatlar yerine getirilmelidir. Acil Yardım Merkezi 112 hattındaki kişi, gerekli olan tüm bilgileri aldığını söyleyinceye kadar telefon kapatılmamalıdır. Kurtarma (müdahale) Olay yerinde hasta/yaralılara müdahale hızlı ancak sakin ve kendinden emin bir şekilde yapılmalıdır. İlk yardımcının kurtarma ile ilgili yapması gerekenler: İlk yardım uygulamaları için, evde, okulda, iş yerinde, arabalarda, fabrikada, havaalanında, tren istasyonlarında ve diğer tüm aklımıza gelebilecek her yerde ilk yardım çantası bulundurulması gerekmektedir. Öncelik ve ivedilikle olay yeri incelenip, güvenliği sağlanır. Hasta/yaralıların durumunu hızlı bir şekilde değerlendirilir (CAB) ve öncelikli müdahale edilecekler belirlenir. Hasta/yaralının korku ve endişeleri giderilir. Hasta/yaralıya müdahalede yardımıcı olacak kişileri organize edilir ve yönlendirilir. Solunum ve kalp durması, kanama, şok ve ağır yaralanma gibi yaşamsal tehlike oluşturan durumlara öncelikle müdahale edilir. Kanama, kırık, çıkık ve burkulma vb. durumlarda yerinde müdahale edilir. Olay yeri güvenliği açısından herhangi bir tehlike yok ise, hasta ya da yaralı kesinlikle hareket ettirilmemelidir (Çok zorunlu kalınırsa en az zarar görecek şekilde hareket ettirilebilir). Hasta ya da yaralıların en uygun yöntemlerle en yakın sağlık kuruluşuna sevki sağlanır. İLK YARDIM ÇANTASI İlk yardım uygulamaları için, evde, okulda, iş yerinde, arabalarda, fabrikada, havaalanında, tren istasyonlarında ve diğer tüm aklımıza gelebilecek her yerde ilk yardım çantası bulundurulması gerekmektedir. İlk yardım çantası direkt bir ısı kaynağından ve çocukların erişebileceği yerden uzak, çok nemli ve kuru olmayan bir yerde tutulmalıdır. Mutfak ya da banyo ilk yardım çantasının bulundurulması için uygun ortamlar değildir. Evde yaşayanların ilk yardım çantasının nerede Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
olduğunu bilmeleri gerekir. Kullanılan malzemelerin sayılarını yeniden tamamlamak ve yerine koymak çok önemlidir. Son kullanma tarihi olan ve tüketilen malzemeler yenilenmeli ve temiz bir şekilde muhafaza edilmelidir. İlk yardım çantasında bulunması gereken malzemeler: Suni solunum maskesi,büyük sargı bezi (10 cmx3-5 cm),steril hidrofil gaz bezi (10x10 cm 50 lik), üçgen sargı bezi, hidrofil pamuk (70 gr), flaster, çengelli iğne, makas, elastik bandaj (6-8 cm enli), yara bandı, tıbbi eldiven, açık renk plastik örtü, yara bandı, tıbbi eldiven, açık renk plastik örtü, not defteri ve kurşun kalem, ilk yardım el kitabı, el feneri, düdük, cımbız ve derece. ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ Acil Sağlık Hizmetlerinin Tanımı Acil tedavi, hastaneler ile diğer sağlık kurum ve kuruluşlarında acil tıbbî tedaviye ihtiyacı olanlara sunulan hizmetlerin bütününü tanımlar. Acil sağlık hizmeti, acil durumun oluştuğu yerde başlayan ve gerektiğinde rehabilitasyon aşamasına kadar devam eden birbirine bağlı çeşitli hizmetlerden oluşan acil yardım ve acil tedavi hizmetleridir. Acil yardım, acil sağlık hizmetleri konusunda özel eğitim görmüş ekipler tarafından, tıbbi araç ve gereç desteği ile olay yerinde ve hastaneye nakil sırasında verilen hizmetlerin bütününü; acil Tedavi ise hastaneler ile diğer sağlık kurum ve kuruluşlarında acil tıbbi tedaviye ihtiyacı olanlara sunulan hizmetlerin bütününü tanımlar. Acil Sağlık Hizmetlerinin Önemi Acil hastalık ve yaralanma, trafik kazası gibi insan yaşamını doğrudan tehdit eden bir çok olayda, acil tıbbi yardımın yerinde ve en kısa sürede başlatılması, hasta ya da yaralının uygun ekipman ve personel yardımıyla tedavi kurumlarına taşınması, tedavi kurumlarında bekletilmeden gereken müdahalenin yapılması, hayat kurtarma zincirinin vazgeçilmez halkalarıdır. Acil Sağlık Hizmetlerinin Amacı Tıbbi anlamda acil, bireyin fiziksel ya da duygusal yönden tehlike içinde bulunduğuna inanılarak hasta ve ailesine gereksinim duyduğu tıbbi bakımın anında verilmesidir. İşlevleri ve bütünlüğü, yaşamı tehlikeye sokacak şekilde bozan etkilere karşı, vücudun geliştirdiği yanıtların yetersiz kaldığı durumlar acil tıbbi bakım girişimleri gerektiren durumlardır. Acil Sağlık Hizmetleri Uygulamaları Acil olay yerinde 112 Acil Yardım Merkezi acil sağlık hizmetleri Taşıyıcı ve hastane ile haberleşme Kara, hava, deniz ambulans hizmetleri ile acil olay yerinden hasta/yaralı taşıma organizasyonu Yataklı sağlık kurumlarında acil tedavi ve bakım hizmetleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ EKİBİ VE GÖREVLERİ Hastane öncesi girişim ekibinin en etkin üyesi Acil Tıbbi Teknisyen dir (ATT). Acil sağlık hizmetlerinde çalışanlar kısa sürede hasta/yaralıyı değerlendirip tedaviye başlamalıdırlar. Acil ekibinin el becerisi daha gelişmiş, psikolojik yapısı daha dayanıklı, sabırlı ve motivasyonu yüksek olmalıdır. Ayrıca acil çalışanları empati yapabilmelidirler. Acil ekibinin tüm üyeleri iş ortakları gibi çalışarak ölüm oranını düşürmek amacı ile hastaya optimum bakım verirler. Acil bölüm ekibi; genelde hastane öncesi müdahale ekibi, hemşireler, hekimler, sosyal hizmet uzmanları, aile danışmanları, solunum terapistleri ve diğer çalışanlardır. Hastane öncesi girişim ekibinin en etkin üyesi Acil Tıbbi Teknisyen dir (ATT). ATT, yetkili biri olay yerinde veya hastanede sorumluluğu alana kadar, yapılabilecek olan en iyi acil hizmeti sunmakla yükümlüdür. Acil tıbbi teknisyen: Acil bakım öncesi dönemdeki öncelikleri belirleme görevi ATT ye aittir. Acil bakım bölümlerinde ve hastane dışında acil sağlık hizmeti verilirken ATT lerden yararlanılır. ATT ani hastaliklarda ve kazalara bağlı yaralanmalarda, ilk yardımda, hastanın doğru taşınması sırasında acıları dindirmeye, ölüm oranını azaltmaya yönelik işlevlerde bulunur. Bu durumda hastanın/yaralının sağlığı, yaşamı ve güvenliği ATT nin sorumluluğu altındadır. Bir sağlık profesyoneli olarak ATT hemen her gün bir felaketle karşılaşır. Hastalık ya da yaralanmanın etkilerini en aza indirmeye çalışma hakkında ani karar verir. ATT, durum ne kadar ciddi olursa olsun, yetkili biri olay yerinde veya hastanede sorumluluğu alana kadar, yapılabilecek olan en iyi acil hizmeti sunmakla yükümlüdür. Ambulans ve acil bakım teknikerlerinin, Bakanlıkça yapılan düzenlemelere uygun olarak görevleri şunlardır: İntravenöz girişim yapmak. Hastaneye ulaşıncaya kadar, kabul edilen acil ilaçları ve sıvıları kullanmak. Oksijen uygulaması yapmak Endotrakeal entübasyon uygulaması yapmak Kardiyo-pulmoner resüsitasyon ve defibrilasyon yapmak Travma stabilizasyonu yaparak hastanın nakle hazır hâle gelmesini sağlamak Uygun taşıma tekniklerini bilmek ve uygulamak Monitörizasyon ve defibrilasyon uygulamak Kırık, çıkık ve burkulmalarda stabilizasyonu sağlamak Yara kapatma ve basit kanama kontrolü yapmak Acil doğum durumunda doğum eylemine yardımcı olmak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Acil tıp teknisyenleri, tıbbi danışman koordinasyonu ve onayı ile Bakanlıkça yapılan düzenlemelere uygun olarak görevleri şunlardır: İntravenöz girişim yapmak Oksijen uygulaması yapmak Endotrakeal entübasyon uygulaması yapmak Uygun taşıma tekniklerini bilmek ve uygulamak Kırık, çıkık ve burkulmalarda stabilizasyonu sağlamak Yara kapatma ve basit kanama kontrolü yapmak Temel yaşam desteği protokollerini uygulamak Temel yaşam desteği uygulaması sırasında yarı otomatik ve tam otomatik eksternal defibrilatörleri kullanmak Travma stabilizasyonu yaparak hastanın nakle hazır hale gelmesini sağlamak ACİL SERVİSİN FİZİKİ YAPISI Acil servisler,olabildiğince fonksiyonel olmalıdır. Acil servisler hastanelerin ilk izlenim alanı ve vitrinidir. Bu nedenle olabildiğince fonksiyonel, insanlara insanca hizmet verilen bir yer olmalıdır. Acil servisler hastaların kolay ulaşabilmeleri için ana yola yakın bir yerde kurulmalı, yağmur ve güneş gibi hava koşullarından olumsuz etkilenmemeleri için giriş kapısının üstü yola çıkıntı yapacak biçimde kapatılmış olmalıdır. Acil servisler için en önemli kriterlerden biri, ambulans ve ayaktan hasta giriş kapılarının görsel ve fonksiyonel olarak birbirinden ayrı olması ancak hastanenin diğer bölümleri ile bağlantısının yalnız bir kapıdan yapılmasıdır. Aksi taktirde servis içi trafik kontrol edilemez. Acil servis tasarımında hastanın aciliyeti ile tedavi göreceği birimin girişe yakınlığı arasında doğru orantı vardır. Acil servis tasarlanırken mimari triyaj uygulanmalı, odalar aciliyet kategorisine göre sıralanmalıdır. En acil hastalıkların getirildikleri ambulans girişinin hemen yanında resusitasyon odası yer alırken, aciliyeti olmayan hastaların bakıldıkları birimler girişe daha uzak bölgelere yerleştirilmelidir. Acil servis hastanede laboratuvarlara, yoğun bakıma, ameliyathanelere röntgen (eğer acil servis içinde kurulu değil ise), morg gibi bölümlere yakın olmalı ve bu ünitelerle doğrudan bağlantısı olan sedye asansörü bulunmalıdır. Acil servise kabul edilen hastaların triyaj masasında ve hemşire deskinde yakından ve sıkça gözlenebilmesi için kullanılan masa ve sandalye gibi malzemelerin boyu 100 cm yi geçmemelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Acil servisin çevresinde, afet durumunda, genişleyebileceği bir alan olmalıdır. Muayene birimleri birbirinden perde ile ayrılmalıdır. Acil serviste resüsitasyon odası ve psikiyatri odası gibi özel odalar dışında kapalı odalar bulunmamalıdır. Acil servis tasarlanırken gözlenebilirlik, sadelik, gizlilik ve mahremiyet, esneklik gibi kavramlar göz önüne alınmalıdır. Acil servis bugünün yanı sıra geleceğin gereksinimleri göz önüne alınarak kurulmalıdır. Daha önemlisi bir afet durumunda çevresinde genişleyebileceği alanlar olmalıdır. Genel olarak acil servis üç farklı yaklaşımla; koridor biçiminde arena biçiminde ve modüler biçimde tasarlanmaktadır. Koridor biçiminde, acil servis geniş bir koridor üzerinde kuruludur ve bunun her iki yanında çeşitli birimler ve tedavi odaları yerleştirilmiştir. Ortada olması gereken çalışma deski bu koridorun ortasına, başına ya da sonuna olacak şekilde yerleştirilebilir. Arena biçiminde, ortada bir çalışma deski, etrafına dağılmış bakım ve tedavi odaları bulunmaktadır. En iyi yönü hastaların orta deskten rahatlıkla gözlenebilmesidir. Kötü yanı gizliliğin azalması ve gürültülü bir servis durumuna gelmesidir. Modüler biçimde, ana merkez alan arena biçiminde, diğer özelleşmiş tedavi alanları ise bu arenanın modüllerine yerleştirilmiştir. Büyük acil servisler için daha ideal bir modeldir. Hasta sayısı 40 45.000 kişi / yıl seviyesindeki acil servislerde uygulanması önerilmektedir. Acil Servis Girişinin Özellikleri Acil servis giriş kapıları otomatik açılıp kapanabilir biçimde olmalı, hastalar açmak için uğraşmamalıdır. Acil servis girişinde ambulans ve ayaktan hasta girişleri iki ayrı giriş kapısı olmalı ve bunlar birbirinden uzak olmalıdır. Hatta acil servis binanın köşesine kurulmuş ise girişlerin iki ayrı taraftan olması daha uygundur. Böyle bir tasarımda ambulans ile getirilen genel durumu bozuk hastalar, ayaktan gelen hastalar tarafından görülmeden içeri alınacaklardır. Ambulansın hastayı indirip acil servise bırakması kolay olmalı, manevra yapmasına gerek kalmamalı, tek yönlü olmalıdır. Giriş ile zemin aynı düzeyde olmalı, sedye ya da tekerlekli sandalye ile hastalar rahatlıkla içeri alınabilmelidir. Giriş kapısı yakınında hasta getiren araba ve ambulansların geçici olarak bekleme yapabilecekleri otopark bulundurulmalıdır. Hemen girişte sedyeler ile tekerlekli sandalyelerin bulunacağı bir boş alan olmalıdır. Giriş; hastalar, acil ekibinin, sedyelerin rahatlıkla hareket edebilecekleri kadar geniş iyi aydınlatılmış olmalı, etrafta gereksiz eşyalar bulundurulmamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Giriş kapıları otomatik açılıp kapanabilir biçiminde olmalı, hastalar açmak için uğraşmamalıdır. Acil servis içindeki kapılar aynı anda iki sedyenin geçebileceği genişlikte olmalı, hatta sedyelerin yanında asılı serum şişeleri, seyyar monitör ve solunum cihazlarının olabileceği düşünülerek genişlik ona göre ayarlanmalıdır. AMBULANSLAR VE AMBULANSLARDA BULUNMASI GEREKEN MALZEMELER Kara ambulansları acil yardım, hasta nakil ve özel donanımlı ambulanslar olmak üzere üçe ayrılır. Ambulanslarda bulunması gereken malzemeler de ambulansların özelliğine göre farklılık gösterir. Acil Yardım Ambulansı Ambulansların iç donanımı, ambulans çeşitlerine göre değişiklik göstermektedir. Bu donanım, yönetmeliklerle standart hâle getirilmiştir. Her türlü acil durumlarda, olay yerinde ve ambulans içerisinde hasta ve yaralılara gereken tüm acil tıbbi müdahaleyi yapabilecek ekibe ve yönetmelikte yer alan teknik ve tıbbi donanıma sahip 24 saat hizmet veren kara aracıdır. Acil yardım ambulansları ve ekibi komuta kontrol merkezinin çağrılarına bağlı olarak hasta veya yaralılara ulaşabilmek için acil yardım istasyonlarında hazır olarak bekler. Acil yardım ambulanslarında en az bir hekim ve/veya ambulans ve acil bakım teknikeri (AABT) ve bir acil tıp teknisyeni (sağlık personeli) olmak üzere en az üç personel görev yapar. Gerekiyorsa ekibe şoför eklenir. Acil yardım ambulansı, beyaz renkte kırmızı renkli ve fosforlu özellikte olup en az 200 mm genişliğinde bir şerit çevreler. Ayrıca hilal karakteri ve acil yardım ambulansı" kelimesi, kırmızı renktedir. Resim 1.1. Acil Yardım Ambulansı (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil%20kurt ARMA%20TEKNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Nakil Ambulansı Acil tıbbi müdahale gerektirmeyen hasta veya yaralıların naklini sağlamak amacıyla kullanılan ve yönetmelikte belirtilen teknik ve tıbbi donanıma sahip kara ambulansıdır. Hasta nakil ambulansında en az iki personel (ATT ve ATT; ATT ve AABT veya ATT, şoför) görev yapar. ATT, ATT veya ATT, AABT olarak oluşan ekiplerde personellerden biri sürücü olarak çalışır. Hasta nakli sırasında bir sağlık çalışanı hasta kabininde hastaya refakat eder. Gerekiyorsa ekibe şoför eklenir. Nakil ambulansları evden hastaneye, hastaneden eve, sağlık kuruluşundan diğer sağlık kuruluşuna hasta nakli ve tıbbi müdahaleye ihtiyacı olabilecek hastalara hizmet vermek amacı ile kullanılır. Hasta nakil ambulanslarındaki ki şerit mavi renkli ve fosforlu özellikte ve en az 200 mm genişliğindedir. Resim 1.2. Nakil Ambulansı (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil%20kurt ARMA%20TEKNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Özel Donanımlı Ambulanslar Hasta/yaralıların yaş, fiziksel ve tıbbi durumları ile ambulansların görev yaptığı bölgenin coğrafi özelliğine göre, özel olarak tasarlanmış ve buna göre ekip ve ekipmanla donatılmış araçlardır. Özel donanımlı ambulanslar kendi aralarında yoğun bakım ambulansı, yenidoğan ambulansı ve obez ambulans ve arazi tipi ambulans olarak sınıflandırılır. Özel donanımlı ve yoğun bakım ambulanslarında görev alacak tüm sağlık çalışanlarının; Sağlık Bakanlığınca onaylanmış Erişkin İleri Yaşam Desteği ve Travma Resüsitasyon Kurslarını almış olmaları gerekmektedir. Yoğun bakım ambulansı Yoğun bakım ambulansı yönetmelikte yer alan teknik ve tıbbi donanıma sahip araçlardır. Yoğun bakım ambulanslarını, en az 200 mm genişliğinde, biri kırmızı biri mavi renkli ve fosforlu özellikte iki şerit çevreler. Yoğun bakım ambulansında bir hekim ve/veya ambulans ve acil bakım teknikeri olmak üzere en az üç personel görev yapar, gerekiyorsa ekibe şoför eklenir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Yeni doğan ambulansı Yenidoğanın naklini sağlamak amacıyla kullanılan ambulanslardır. Acil yardım ambulansına ventilatörlü transport kuvöz eklenir. Bu ambulanslarda yetişkin hastalarda kullanılacak tıbbi donanım ve malzeme aranmaz. Yenidoğan ambulanslarında görevli sağlık çalışanının, Sağlık Bakanlığı tarafından onaylanmış, çocuklarda ileri yaşam desteği kursunu tamamlamış olması gerekir. Resim 1.3. Yenidoğan Ambulansı (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil %20KURTARMA%20TEKNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Obez ambulans İçi boş bir ambulans, özel bir vinç sistemiyle donatılarak, maksimum 350 kg ağırlığına kadar hasta/yaralı taşıma kapasitesine sahip duruma getirilmiştir. Resim 1.4. Obez Ambulansı (Kaynak: http://www.medimagazin.com.tr/ana-sayfa/guncel/tr-obez-ambulansi-sayesindehastalar-gun-yuzune-cikti-1-11-47136.html ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Arazi tipi ambulans Her türlü coğrafi ve iklim koşullarında acil hasta veya yaralıların tıbbi bakımlarını sağlamak amacıyla kullanılan ambulanslardır. Arazi tipi ambulansların snow-track ve kar paletli ambulans olmak üzere iki tipi vardır. Yoğun kar yağışının yaşandığı bölgelerde kar paletli ambulanslar sıklıkla kullanılır. Arazi tipi ambulans; Ambulanslar ve Acil Sağlık Araçları ile. Ambulans Hizmetleri Yönetmeliğine göre nakil ambulanslarında bulunan tıbbi ve teknik donanıma sahiptir. Resim 1.5. Arazi Tipi Ambulans (Kaynak: http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-19667-34-doguya-kar-paletliambulans.html ) Çoklu ambulans Yaralı sayısının fazla olduğu vakalarda hastaların daha hızlı şekilde taşınmasını sağlamak amacıyla kullanılır. Öncelikle acil yardım veya nakil ambulansı olay yerine gider. Triaj ekibi, çoklu ambulans talebini belirtmesi durumunda çoklu ambulans olay yerine gönderilir. Çoklu ambulans, aynı anda dört hastayı taşıma kapasitesine sahiptir İçerisinde 5 sağlık personeli görev yapar. Çoklu ambulansında olması gereken bütün ekipmanlar dört hastaya müdahale edebilecek sayıdadır. Resim 1.6. Çoklu Ambulans (Kaynak: http://www.kayserim.net/kayserihaber.asp?id=17078 ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Ambulanslardaki Ekipman ve Malzemeler Sedyeler Her ambulansta bir ana sedye ve platformu, bir kombinasyon (sandalye) sedye ve bir adet sırt tahtası bulunur. Acil yardım ve yoğun bakım ambulansında bunlara ek olarak vakum sedye ve faraş sedye vardır. Resim 1.7. Ana Sedye, Kombinasyon Sedye ve Sırt Tahtası (Kaynak: http://www.ayanambulans.com/tr/urun/detay/31/ana-sedye ) (Kaynak: http://www.medicalrehberi.com/ud_kombinasyon-sedye-13.html ) (Kaynak: http://edutekmarket.com/index.php?route=product/product&product_id=108 ) Resim 1.8. Vakum Sedye ve Faraş Sedye (Kaynak: http://www.mryangin.com.tr/tr/vakum-sedye ) (kaynak: http://www.rds.com.tr/tr/urunlerimiz/ambulans/sedye-ve-ekipmanlari/farassedye-es-300.html ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Sabitleyiciler Acil yardım, nakil ve yoğun bakım ambulanslarında, asgari altı değişik parçalı şişme atel seti, birer adet boyunluk seti bulunur. Traksiyon ateli, ve KED (Kendrick Excritation Device) kurtarma yeleği sadece acil yardım ve yoğun bakım ambulanslarında bulunur. Resim 1.9. KED Kurtarma Yeleği (Kaynak: http://edutekmarket.com/index.php?route=product/product&product_id=97 ) Resüsitasyon ekipman ve malzemeleri Tablo 1.1. Ambulans Tipine Göre Bulunması Gereken Malzemeler Ambulans Tipine Göre Bulunması Gereken Malzeme Sayısı Hasta Nakil Acil Yardım Yoğun Bakım Sabit oksijen tüpü ve prizi 1 1 1 Portatif oksijen tüpü 1 1 1 Transport ventilator cihazı - 1 1 Sabit vakum aspiratörü 1 1 1 Portatif aspiratör 1 1 1 Defibrilatör - 1 1 Harici kalp atışı düzenleyici özelliği olan - - - defibrilatör Canlandırma ünitesi - 1 1 Oksijen maskesi ve nazal kateterler 1 1 1 Aspirasyon kateterleri 1 1 1 Oksimetre - 1 1 (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil%20kurt ARMA%20TEKNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Ambulanstaki diğer malzemeleri Tablo 1.2. Ambulans Tipine Göre Ambulansta Bulunması Gereken Diğer Malzemeler Hasta Acil Yoğun Nakil Yardım Bakım Termometre 1 1 1 Diagnostik set 1 1 1 Serum askısı 2 4 4 Enjektör pompası - 1 1 Isı izolasyonlu kap - 1 1 Muhtelif boyda idrar sondası 1 1 2 Muhtelif ölçüde enjektör 10 10 15 Toraks drenaj kiti - - 1 Ölçekli infüzyon cihazı 1 1 2 Perikardiyal delme kiti - - 1 Merkezî (santral) ven sondası (kateteri) - - 1 Acil doğum seti - 1 1 Yanık seti - 1 1 Temel tıbbi malzeme çantası 1 1 1 Serum seti ve kelebek set ile intraketler 5 5 10 Personel görev kıyafeti (Yansıtıcılı) 2 2 2 Cenaze torbası 2 2 2 Sabit tansiyon aleti (Steteskoplu) 1 1 1 Portatif tansiyon aleti (Steteskoplu) 1 1 1 (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil%20kurt ARMA%20TEKNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Ambulanslardaki ilaç ve serumlar Tablo 1.3. Ambulans Tipine Göre Ambulansta Bulunması Gereken İlaçlar Sıra no Serum İlaçlar Ambulans Tipine Göre Bulunması Gereken Sayı Hasta Nakil Acil Yardım Yoğun Bakım 1 Adrenalin amp. 1. mg 5 10 10 2 Aminocardol amp. 1 4 4 3 Lidokain % 2 amp. 1 5 5 4 Atropin amp. 0.5 mg. 5 10 10 5 Antihistaminik amp 2 4 4 6 Beta bloker amp - 2 2 7 Spazmolitik amp 1 4 4 8 Calcıum amp. 1 3 3 9 Cıtanest flk. (prilocine) 1 1 1 10 Kortikosteroid amp. 5 10 10 11 Diazepam amp. 2 5 5 12 Diltiazem 25 mg. amp - 2 2 13 Dopamin 40 amp. - 2 2 14 Dormicum 5 mg. amp. - 1 1 15 Antiemetik amp. 1 2 2 16 Antiepileptik amp. - 2 2 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
17 Etil chlorıde sprey - 1 1 18 İsoptin amp. - 2 2 19 Jetocaine amp 1 2 2 20 Lasix amp. (furosemide) - 5 5 21 Amiadarone amp - 2 2 22 Analjezik amp 5 10 10 23 Nahco3 amp. 5 10 10 24 Naloksan amp. - 1 1 25 Nitroderm TTS 5 mg. ve - 2 şer 2 şer 10mg 26 H2 bloker amp 2 4 4 27 Serum fizyolojik amp. 5 10 10 28 İnhaler veya nebul 1 İnh. 3 Nebul 1 İnh. 6 Nebul 1 İnh.6 Nebul 29 Anestezik pomad 1 2 2 30 Antimikrobial pomad 1 2 2 31 Silverdin pomad 1 2 2 32 Asetilsalisilik asit tb 5 10 10 33 Aktif kömür tüp 1 2 2 34 İsordil 5 mg. TB 1 1 1 35 Kaptoril tb. 25 mg. 1 1 1 36 % 20 Dextrose 500 cc. 1 3 3 37 İsolyte 500 cc. 5 5 5 38 İsolyte P 500 cc. 5 5 5 39 İsolyte S 500 cc. 5 5 5 40 İzotonik 500 cc. 5 5 5 41 Mannitol 500 cc. 2 2 2 42 Ringer Laktat 500cc 2 5 5 43 Magnezyum sülfat 2 5 5 44 Flumazenil 1 2 2 45 Paracetamol tablet 10 10 10 (Kaynak: http://mtegm.meb.gov.tr/program/dokuman/modul/acil%20sağlik%20hizmetleri/acil%20kurtarma%20te KNİKLERİ/Ambulanslar.pdf ) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
İLK YARDIM VE ACiL SAĞLIK HİZMETLERİ ARASINDAKİ FARK İlk yardım, olay yerinde, mevcut imkânlarla, ilk yardım eğitimi almış herhangi biri tarafından; acil yardım ise olay yeri, ambulans veya sağlık kurumunda bu konuda eğitim almış sağlık çalışanları tarafından gerçekleştirilir. İlk yardım, tıbbi olmayan araç-gereçlerle olay yerinde, sağlık ekibi ulaşıncaya dek ilk yardım konusunda eğitim almış kişiler tarafından; acil sağlık hizmeti/ acil yardım/acil tedavi, ise tıbbi araç-gereçlerle ve tıbbi yöntemlerle olay yerinde uygulanabileceği gibi ambulansta ve ilgili sağlık kurumunda, acil yardım ve sağlık hizmetleri alanında eğitim almış sağlık çalışanları tarafından uygulanan yaşam kurtarıcı girişimlerdir. İlk yardım, acil sağlık hizmetinin başladığı anda sona erer. Tablo 1.4. İlk Yardım ve Acil Sağlık Hizmetleri Arasındaki Farklar Uygulamalar Yönünden Farklılıklar Uygulama Ortamı Yönünden Farklılıklar Uygulayıcı Yönünden Farklılıklar İlk Yardım Tıbbi olmayan araç-gereçlerle ve mevcut imkânlarla yapılır. Tıbbi olmayan yöntemlerle yapılır. Olay yerinde sağlık ekibi gelinceye kadar geçen sürede yapılır. Olay yerinde, taşıma sırasında yapılır. Acil tedavi başlayınca sona erer. İlk Yardım eğitimi almış herkes yapabilir. Acil sağlık Hizmetleri Tıbbi araç gereçlerle yapılır. Tıbbi yöntemlerle yapılır Sağlık ekibinin olay yerine ulaşmasından hemen sonra yapılır. Olay yerinde, ambulansta, sağlık kurumunda, acil serviste yapılır. İleri tedavi başlayınca sona erer. Özel eğitim almış sağlık ekibi ve acil sağlık hizmet alanında uzmanlaşmış kişiler yapar. (Kaynak: Somyürek, Kumaş, Kumaş 2003) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20