Çanakkale Yöresi Do ğal Floras ında Bulunan Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Populasyonunun Morfolojik ve Pomolojik Özelliklerinin incelenmesi

TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, 10 (4) 422-427 Çanakkale Yöresi Do ğal Floras ında Bulunan Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Populasyonunun Morfolojik ve Pomolojik Özelliklerinin incelenmesi Murat ŞEKER' Zuhal YÜCEL' Emre NURDAN' Geliş Tarihi: 10.03.2004 Özet: Bu ara şt ı rmada, Çanakkale merkezi ile birlikte Ayvac ık, Çan ve Lapseki ilçelerinin ormanl ık alanlar ında doğal olarak bulunan kocayemi ş (Arbutus unedo L.) populasyonunun önemli bitki ve meyve özellikleri ayr ı nt ı l ı bir şekilde incelenmi ştir. Yap ılan analizler sonucunda meyve iriliklerine göre populasyonda sekiz farkl ı meyve tipinin bulundu ğ u ve tiplerin ortalama meyve a ğı rl ıklar ı n ı n 0.96-13.63 g aras ında oldu ğu, bu tiplerin C vitamini içeriklerinin ise 124-243 mg/100 g taze meyve aras ı nda değ iştiği belirlenmi ştir. Türün ba şta zengin C vitamini içeri ği ve değ i ş ik özellikleri bak ı m ından dikkat çekici yönleri bulunmaktad ı r. Anahtar Kelimeler: Arbutus unedo, Arbutus andrachne, seleksiyon, C vitamini, pomoloji lnvestigation of Morphological and Pomological Characteristics of Strawberry Tree (Arbutus unedo L.) Population in the Natural Flora of Çanakkale District Abstract: In this study, important plant and fruit characteristics of strawberry tree (Arbutus unedo L.) population exist in the natural forests of central county, Ayvac ık, Çan and Lapseki counties of Çanakkale province were investigated. According to the obtained results eight types determined on the fruit weight basis. The average fruit weight ranged between 0.96-13.63 g among types and vitamine C contents of selected individuals changed between 124-243 mg/100 g fresh fruit. Strawberry tree fruits may have great economic value due to its high amount of vitamine C content and other attractive tree and fruit characteristics. Key Words: Arbutus unedo, Arbutus andrachne, selection, vitamine C, pomology Giriş Türkiye birçok meyve türünün anavatan ı ve meyvecilik kültürünün be ş i ğidir. Ülkemizin farkl ı bölgelerindeki büyük tür zenginli ğinin yan ı nda çok önemli genetik kaynaklar ın varl ığı da bilinmekte ve bir çok ara şt ı r ı c ı taraf ından incelenmektedir. Ülkemizin dünyada yeti ştiricili ği yap ı lan bir çok meyve türünün gen merkezi veya gen merkezi s ı n ı rlar ı içinde bulunmas ı n ın ve çok say ıda tür ve çe şit varl ığı na sahip olmas ı n ı n en önemli nedenleri aras ında ekolojik ko şullar ın son derecede elveri şliliği bulunmaktad ır. Dünya'da kültüre al ınm ış ve yeti ştiricili ği önem ta şıyan 138 meyve türünden 80 kadar ı ülkemizde rahatl ı kla yeti ştirilebilmektedir (Özbek 1988). Arbutus cinsi içinde yer alan Arbutus unedo L. (kocayemi ş) ve Arbutus andrachne L. ülkemizin do ğ al florasi içinde yer alan türlerdir. Her iki türde ormanl ı k alanlarda genellikle birlikte görülebilmektedir. Bu türlerden ekonomik değeri bulunan kocayemi şin gelecek y ı llarda da önemini artt ı racağı dü şünülmektedir. Kocayemi ş, ülkemizin k ıyı bölgelerindeki ormanlar ve makilerde s ı kl ıkla görülen, Ericaceae (fundagiller) familyas ında yer alan doğal bitki türlerindendir. Bu familyada yaban mersini (Vaccinium co ıymbosum L.) türü ile birlikte özellikle süs bitkileri aç ı s ı ndan önemli di ğer baz ı türler de ekonomik bak ı mdan önem ta şı maktad ı r. Türün herdem ye şil, küçük a ğaç ya da çal ı formunda, 2-3 m ye kadar boylanabilen bitkileri kurak ko şullara dayanmakta ve fakir topraklarda da sorunsuz bir şekilde yeti şebilmektedir. Ülkemiz ko şullar ı nda genellikle Kas ı m Mart aylar ında çiçeklenmekte ve meyvelerini 12 ay gibi uzunca bir dönemde olgunla şt ı rabildiği için, yine ayn ı dönemde meyveleri do ğadan toplanabilmektedir. Arbutus cinsi içinde yer alan ve daha büyük a ğaç ve daha iri yapraklara sahip olan Arbutus andrachne L. türünün meyveleri ise küçüktür. Kocayemi şin olgunla ş m ış koyu k ı rm ızı kabuklu meyveleri yuvarlak çilek görünümünde olmas ı na karşı n, botanik ve pomolojik olarak çilek türü ile aralar ı nda benzerlik bulunmamakta, ancak Ingilizce'de `strawberry tree' (çilek a ğac ı) olarak isimlendirilmektedir. Meyveleri genellikle 5-15 g a ğı rl ığı nda ve 10-20 mm boyutlar ındad ı r. D ış görünüşü çok çekici ve k ı rm ızı renkli, d ış yüzeyi ise pürüzlüdür. Olgunla şm ış yumu şak tekstürlü meyveleri genellikle tatl ı d ır. Meyveleri doğadan genellikle orman köylüleri taraf ı ndan toplanarak, s ı n ı rl ı miktarlarda yöresel pazarlarda tüketicilere sunulmaktad ır. Meyveleri taze tüketimin yan ında özellikle jöle, pasta ve süslemede değerlendirilmekte, Avrupa ülkelerinde baz ı şarap ve likörlerin yap ı m ında da kullan ı lmaktad ır. Ayr ıca s ı k 'Çanakkale Onsekiz Mart üniv. Ziraat Fak. Bahçe Bitkileri Bölümü -Çanakkale

ŞEKER, M., Z. YÜCEL ve E. NURDAN, "Çanakkale yöresi do ğal floras ı nda bulunan kocayemi ş (Arbutus unedo L.) 423 Populasyonunun morfolojik ve pomolojik özelliklerinin incelenmesi" yaprakl ı ve dayan ı kl ı sürgünleri, çiçekçiler taraf ı ndan özellikle aranjman ve çelenk yap ım ında tercih edilmektedir. Ağaçlar ı çok dekoratif oldu ğu için süs bitkisi olarak ta kullan ılabilmektedir. Ayaz ve ark. (2000), kocayemi ş meyvelerinin 100 g taze meyvesinde %14 düzeyinde kuru madde bulundu ğunu ve 150-280 mg aras ı nda C vitamini içerdi ğini, taze yapraklar ında ise %45 düzeyinde tanen bileşiklerinin bulundu ğunu bildirmektedirler. Özellikle C vitamini aç ısından kocayemi şin önemli bir kaynak olabilece ği düşünülmektedir. Ülkemizde yeterince tan ı nmayan ve yöresel olarak davulga, ay ı yemişi, kocakar ı yemi şi, dağ yemi şi, dağ çileğ i ve piridim olarak adland ı r ılan ve s ın ı rl ı miktarlarda tüketilen bu meyve türü üzerinde yap ılan araşt ırma say ısı son derecede azd ır. Bu çal ışmada ise, Çanakkale yöresindeki ormanl ık ve makilik alanlarda s ı kl ıkla kar şı la şı lan kocayemi ş a ğaçlar ın ın genel özellikleri populasyon olarak incelenmiş, ayr ıca tür içinde görülen çe ş itliliği ortaya koymak amac ıyla, seleksiyon çal ışmas ı gerçekle ştirilmi ştir. Ayr ıca ayn ı cins içinde yer alan, sandal olarak isimlendirilen ve meyveleri tüketilmeyen Arbutus andrachne türü ile ilgili olarak belirlenen genel özellikler de k ısaca verilmi ştir. Materyal ve Yöntem Çal ışmada, Çanakkale merkez, Ayvac ık, Çan ve Lapseki ilçelerinin ormanl ık alanlar ında s ı kl ı kla karşı la şı lan Arbutus unedo L. (kocayemi ş) türüne ait a ğaçlar ve bunlar ın meyveleri materyal olarak kullan ı lm ışt ı r. Populasyonu temsil edecek şekilde seçilen bitkilerde a ğaç boyu (m), gövde çap ı (cm), yaprak şekli, yaprak eni (mm), yaprak boyu (mm), yaprak a ğı rl ığı (g), yaprak alan ı (cm 2), yaprak sap ı uzunlu ğu (mm), çiçek özellikleri, meyve şekli, meyve rengi, meyve a ğı rl ığı (g), meyve eni (mm), meyve boyu (mm), meyve sap ı uzunluğu (mm), karpel say ı s ı (adet), tohum say ıs ı (adet/meyve), suda çözünebilir toplam kuru madde (SÇKM) miktar ı (%) ve C vitamini miktar ı gibi (mg/100 g taze meyve) özellikler yap ılan arazi ve laboratuvar çal ışmalar ı ile değerlendirilmi ştir. Belirtilen ormanl ık alanlarda bulunan kocayemi ş ağaçlar ı 2003 y ı l ında incelenmi ş bu amaçla yakla şık olarak 200 adet ağaç taranm ış ve öncelikle iri meyve olu şturan tipler seçilmeye çal ışı lm ışt ı r. Seçilen tiplere Çanakkale il kodu (17) ve kocayemi şin k ısaltmas ı olarak (KY) ile ba şlayan tip adlar ı verilmiştir. Ad ı geçen bölgelerde bulunan 50' şer adet a ğaçta boy ve gövde ölçümleri yerinde yap ı lm ış, bu ağaçlardan 4'er adet tam geli şmesini tamamlam ış yaprak ve çiçek salk ı m ı örnekleri al ınarak laboratuvar ko şullar ında di ğer analizleri gerçekleştirilmiştir. Meyvesi al ınan 200 adet a ğaç meyve a ğı rl ı klar ına göre grupland ı r ı lm ış ve 8 farkl ı meyve a ğı rl ığı belirlenmi ştir. Bu gruplardan geli şmesini tamamlam ış ve sağ l ı kl ı görülen 1'er adet a ğaç seçilmiştir. Bu tiplerden olgunlaşm ış 90'ar adet meyve örne ği al ınarak 30 meyveden olu şan 3 yineleme olu şturulmu ş ve her yinelemede belirtilen pomolojik analizler yap ı lm ışt ı r. Ağaç boyu ölçümünde toprak üstünde kalan k ısım dikkate al ınm ış ve metre kullan ı lm ışt ır. Gövde çap ı n ı n ölçülmesinde ise ağaçlar ın toprak yüzeyinden 20 cm yükseklikte kalan gövde çaplar ı dikkate al ınm ış ve elektronik kompas kullan ı lm ışt ı r. Yaprak ve meyve ölçümlerinde 0.01 g duyarl ı l ığı nda terazi ve elektronik kompas kullan ı lm ış, yaprak alan ı n ın ölçülmesinde ise elektronik planimetreden yararlan ı lm ışt ı r. SÇKM miktar ı el refraktometresi ve C vitamini içeri ği ise spektrofotometre yöntemi (Shimadzu UV-1600) ile belirlenmi ştir. Meyvelerde renk ölçümleri PANTONE renk katalogu kullan ı larak yap ı lm ışt ı r. Arbutus andrachne türü ile ilgili olarak sadece baz ı bitki ve meyve özellikleri üzerinde durulmu ş, morfolojik çe şitliliğin izlenmedi ği bu türde, sadece populasyonu temsil edecek say ıda 5 adet ağaç kullan ı lm ışt ı r. Çal ışma süresince elde edilen say ısal verilere SAS istatistik yaz ı l ı m ı ile "Varyans Analizi" ve "AÖF Testi" uygulanarak farkl ı l ıklar ı belirlenmi ştir (SAS 1998). Bulgular ve Tartışma Çal ışmada değerlendirilen kocayemi ş tiplerine ait ağaçlar ın baz ı bitkisel özellikleri Çizelge 1. de verilmi ştir. Yap ılan ölçümlere göre Çanakkale'nin do ğal floras ı ndaki kocayemi ş tiplerinin ortalama a ğaç boyu 2.55 m ve gövde kal ı nl ığı ise 14.61 cm olarak bulunmu ştur. Elde edilen bulgular, kocayemi ş tiplerinin genelde küçük a ğaç yada çal ı ms ı geliştiklerini, k ısa bir gövdenin ard ından başlayan çok say ıda dall ı geli şme formuna sahip olduklar ın ı göstermi ştir. Ağaçlar ın bulundu ğu ortam ın ormanl ık, yüksek boylu orman a ğaçlar ı nedeniyle yeterince güne ş ışığı alamayan ve yamaç araziler oldu ğu dikkate al ı nd ığı nda, kocayemi ş tiplerinin uygun kültürel ko şullarda daha büyük a ğaçlar olu şturabilece ği düşünülmektedir. Yaprak özellikleri bak ımından kocayemi ş tiplerinin uzun, kenarlar ı hafif di şli, basit yaprak yap ısına sahip olduklar ı belirlenmi ş, tipler aras ında çeşitlilik izlenmemi ştir. Yap ılan ölçümlere göre kocayemi ş tiplerinde yapraklar ı n ortalama olarak 21.42 mm eninde ve 52.44 mm boyunda olduklar ı, ortalama yaprak sap ı uzunlu ğunun 7.62 mm, tek yaprak a ğı rl ığı n ı n 0.32 g ve tek yaprak alan ın ın 9.55 cm2 ğu sonucu ç ı kar ı lm ışt ı r. oldu Kocayemi ş a ğaçlar ı uzun bir çiçeklenme dönemine sahip olup çiçeklenme dönemi Çanakkale ko şullar ı nda Kas ı m-ocak aylar ı aras ına rastlamaktad ı r. Kış soğuklar ının ba şlad ığı bu dönemde çiçeklenmenin gerçekle şmesi türün soğuklara dayan ı kl ı l ığı n ı n bir göstergesidir. incelenen populasyondaki tüm tiplerin genellikle benzer çiçek özelliklerine sahip oldu ğu görülmüştür. Kocayemi ş türünün çiçekleri dar uçlu yuvarlak çan şeklinde ve bile şik taç yapraklar ı krem renklidir. Salk ı mlardaki toplam çiçek say ısı 29, salk ımlarda bulunan buketlerdeki çiçek say ısı ise 3-6 adet aras ında de ğ i şmektedir. Ortalama çiçek boyu 7.52 mm ve çiçek ucu aç ı kl ığı 3.27 mm olarak ölçülmü ştür. Populasyon içinde aç ı k pembe ve pembe renkli taç yaprakl ı tiplerle de kar şı la şı lm ışt ır. Çanak yapraklar ı 5 adet olup bile şik y ı ld ız şeklindedir. Erkek organlar ında çiçek tozu keselerinin rengi kahverengi - koyu k ı rm ızıdı r. Çiçeklerinde 10'ar adet erkek organ, 1 adet di şi organ bulunmaktad ı r.

424 TARIM BILIMLERI DERG İ S İ 2004, Cilt 10, Say ı 4 Çizelge 1. Çanakkale yöresinde bulunan Arbutus unedo ve Arbutus andrachne türlerine ait populasyonda bulunan ağaçlar ı n bitki özellikleri* Bitki Özellikleri Ağaç boyu (m) Gövde kal ı nl ığı (cm) Yaprak şekli Yaprak kenar yap ıs ı Yaprak eni (mm) Yaprak boyu (mm) Yaprak a ğı rl ığı (g) Yaprak alan ı (cm 2) Yaprak sap ı uzunlu ğ u (mm) Çiçek şekli Salk ımdaki çiçek say ıs ı Salk ımdaki buket say ıs ı (adet) Buketteki çiçek say ıs ı (adet) Çiçek eni (mm) Çiçek boyu (mm) Çiçek ucu aç ı kl ığı (mm) Taç yaprak rengi Taç yaprak say ıs ı (adet) Çanak yaprak say ı s ı (adet) Diş i organ (pistil) say ı s ı (adet) Erkek organ (stamen) say ı s ı (ad) * : populasyon ortalamalar ı şeklinde verilmi ştir. Arbutus unedo Arbutus andrachne 2.55 14.61 Basit yaprak Kenarlar ı hafif di ş li 21.42 52.44 0.32 9.55 7.62 Dar uçlu çan 28.74 4.56 5.64 4.58 7.52 3.27 Soluk krem renkli Bileşik (1) 5 1 10 1.96 16.28 Basit yaprak Kenarlar ı düz 33.15 52.13 0.55 16.85 14.92 Dar uçlu çan 34.38 7.12 6.53 3.21 5.28 2.12 Soluk krem renkli Bile şik (1) 5 1 10 Kocayemi ş türünün çiçek, yaprak ve farkl ı dönemlerdeki meyvelerinin görünümü Şekil 1'de verilmi ştir. Populasyonda incelenen kocayemi ş tiplerinin meyve özelliklerine ili şkin de ğerler Çizelge 2'de verilmi ştir. Meyveler yuvarlak şekilli ve tam olgunluk döneminde d ış renkleri albenisi yüksek, k ı rm ızı ve koyu k ı rm ız ı renk tonlar ı ndad ır. Bu renk tonlar ı Pantone renk katalogunda 198U, 199U ve 200U de ğerlerine kar şı l ık gelmektedir. Meyve a ğı rl ığı bak ı m ı ndan populasyonda incelenen tipler aras ında istatistiksel aç ıdan önemli Şekil 1. Kocayemi ş türünün yaprak ile farkl ı dönemlerdeki çiçek ve meyveleri Çizelge 2. Çanakkale yöresinde seçilen kocayemi ş tiplerinin baz ı meyve özellikleri Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Karpel SÇKM C vit. Meyve sap ı Tohum et Tipler rengi a ğı rl ığı eni boyu say ıs ı miktar ı miktar ı şekli uz. say ı s ı rengi (Pantone (g) (mm) (mm) (adet) (mm) (%) (mg) (Pantone) 17-KY-01 Yuvarlak 199U 13.63 a 27.47 a 29.32 a 2.34 5 22 6.68 ab 138 de 151U 17-KY-02 Yuvarlak 198U 11.59 a 25.34 a 28.17 a 2.72 5 26 5.50 b 124 e 151U 17-KY-03 Yuvarlak 200U 8.29 b 22.53 b 25.41 b 2.28 5 29 6.00 ab 159 cd 151U 17-KY-04 Yuvarlak 199U 6.41 bc 21.76 bc 24.76 b 2.57 5 31 8.33 ab 215 a 151U 17-KY-05 Yuvarlak 200U 3.96 cd 19.56 c 17.99 c 2.24 5 25 4.00 b 168 cd 151U 17-KY-06 Yuvarlak 200U 2.60 de 16.70 d 14.25 d 2.12 5 33 6.68 ab 186 bc 151U 17-KY-07 Yuvarlak 200U 1.33 de 13.27 e 10.87 e 2.65 5 29 0.00 a 243 a 151U 17-KY-08 Yuvarlak 199U 0.96 e 11.15 e 9.52 e 2.60 5 28 6.00 ab 171 c 151U Önemlilik - - ** ** (:5. D. Ö.D. O.D. 1,1, - AÖF - - 2.84 2.58 2.67 - - - 4.33 32.10 - O.D. : %0,1 düzeyinde önemli : %0,5 düzeyinde önemli : Önemli Değ il Ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ı klar ayr ı harflerle gösterilmi ştir.

ŞEKER, M., Z. YÜCEL ve E. NURDAN, "Çanakkale yöresi doğ al floras ı nda bulunan kocayemi ş (Arbutus unedo L.) 425 Populasyonunun morfolojik ve pomolojik özelliklerinin incelenmesi" farkl ı l ı klar bulundu ğu görülmü ştür. Tiplerin ortalama meyve a ğı rl ıklar ı 0.96 g (17-KY-08) ile 13.63 g (17-KY-01) aras ında de ğ iş miş ve populasyon meyve a ğı rl ığı ortalamas ı 6.10 g olarak bulunmu ştur. Populasyonda en iri meyvelerin elde edildi ği 17-KY-01 tipine ait bir görüntü Şekil 2. de, populasyon içindeki meyve a ğı rl ığı n ın de ğ işimi Şekil 3. te verilmi ştir. Meyve a ğı rl ığı bak ı m ından kocayemi ş populasyonunda önemli bir varyasyon bulunmaktad ı r. Bu varyasyonun nedeni kocayemi ş a ğaçlar ı n ın genellikle tohumdan çoğalm ış bir yap ı sergilemesidir. Meyve boyutlar ı bak ı m ından ise populasyonda en iri meyvelerin 27.47 mm eninde ve 29.32 mm boyunda, en küçük meyvelerin ise 11.15 mm eninde ve 9.52 mm boyunda olduklar ı belirlenmi ştir. Beklenen bir sonuç olarak meyve a ğı rl ığı parametresine paralel bir şekilde meyve boyutlar ında da istatistiksel aç ıdan önemli bir farkl ı l ı k gerçekle şmiştir. Farkl ı meyve boyutlar ına sahip kocayemi ş meyvelerinin kullan ım amaçlar ı da farkl ı l ık ta şıyabilir. iri meyve olu şturan tiplerin taze tüketime yönelik, küçük meyveli tiplerin ise i şlenmiş olarak de ğerlendirilmesi düşünülebilir. Karadeniz ve ark. (1996), taraf ından yap ı lan ve Yomra (Trabzon) çevresinde yeti şen kocayemi ş tiplerinin meyve özelliklerinin incelendi ği çal ışmada, meyve ağı rl ı klar ı n ı n 3.38 9.74 g, meyve boylar ın ı n 16.17 24.54 mm, meyve eni 17.90 26.14 mm, SÇKM miktar ı % 20.4 29.3 aras ında olduğu belirtilmi ştir. Karadeniz ve Ş işman (2003), Giresun'da bulunan kocayemi ş tiplerinde yapt ıklar ı çal ışmada ortalama meyve a ğı rl ığı n ı 10.71 g, meyve enini 27.96 mm, meyve boyunu ise 24.37 mm olarak belirlemi şlerdir. Karadeniz ve ark. (2003), Trabzon çevresinde yapm ış olduklar ı bir di ğer çal ışmada ise meyve ağı rl ığı n ın 3.18 26.61 g değerleri aras ı nda değ işti ğ i bildirilmektedir. 26.61 g a ğı rl ığa sahip meyvelerin bu tür için çok iri olduğu ve dolay ıs ıyla bu tiplerin seleksiyon ve ıslah çal ışmalar ı aç ı s ından önem ta şıd ığı ifade edilmektedir. Meyve a ğı rl ığı ve boyutlar ı bak ı m ından Çanakkale ve Karadeniz bölgesinde bulunan populasyonlar aras ında önemli farkl ı l ı klar oldu ğu aç ı kt ı r. Karadeniz bölgesinin nemli ikliminin meyve irili ğ ini artt ırmada önemli bir etken oldu ğu dü şünülebilir. Di ğer özellikler bak ı m ından ise her iki populasyona ait tiplerin benzerlikler ta şıd ığı belirtilebilir. Çanakkale yöresinde 13.63 g ın üzerinde a ğı rl ığa sahip tiplerin görülmemesi, bu türün Karadeniz ekolojisine daha iyi uyum sa ğlad ığı n ı göstermektedir. Di ğer taraftan, türün genetik bak ımdan da önemli düzeyde bir aç ı l ı m gösterdi ği ileri sürülebilir. Ş ekil 2. Populasyonda en iri meyvelerin elde edildiğ i 17-KY-01 tipi Tipler Şekil 3. Seçilen kocayemi ş tiplerinde meyve a ğı rl ığı

426 TARIM BILIMLERI DERGISI 2004, Cilt 10, Say ı 4 Meyve sap ı uzunlu ğunun tipler aras ı nda farkl ı l ı k ta şı mad ığı ve bu değerin ortalama olarak 2.44 mm oldu ğ u saptanm ışt ır. Bu sonuçtan da anla şı labileceği gibi kocayemi ş meyveleri çok k ısa meyve sap ına sahip bir meyve türüdür. Meyve olgunla şt ığı nda sap ı ndan kolayl ı kla ayr ı lmakta ve meyveler yöre pazarlar ı nda saps ız olarak sunulmaktad ı r. Incelenen meyvelerde karpel say ı s ı 5, bir adet meyvede bulunan tohum say ı s ı ise 28 adet olarak bulunmuştur. Tohumlar ı çok küçük olan kocayemi ş meyveleri tohumlar ı ile birlikte tüketilmektedir. Incelenen kocayemi ş tiplerinde SÇKM miktarlar ı bak ımından önemli farkl ı l ıklar saptanm ışt ı r. SÇKM değerleri %14 20 aras ında değ i şmiş ve küçük meyveli 17-KY-07 tipinde en yüksek SÇKM içeri ği saptanm ışt ı r. Karadeniz ve ark. (1996), Yomra (Trabzon) çevresinde bulunan kocayemiş tiplerinin SÇKM miktarlar ı n ı %20.4 29.3 olduğunu belirtmi şlerdir. Dolay ı s ı yla, SÇKM içerikleri de önemli bir varyasyon sergilemesine kar şı n farkl ı ekolojilerde de ğ i şik sonuçlar ortaya koyabilmektedir. Sonuçlar, SÇKM içeri ğinin Karadeniz bölgesi ekolojisinde daha yüksek oldu ğunu göstermekte ancak, ayn ı tiplerin değ işik bölgelerdeki performanslar ı n ın ortaya konulmas ı n ı ve başta s ıcakl ı k toplam ı olmak üzere çevre faktörlerinin etkisinin ara şt ı r ı lmas ı n ı gerektirmektedir. Değ işik kocayemi ş tiplerine ait taze meyvelerde yap ılan C vitamini analizleri, türün bu önemli vitamin bak ı m ından çok zengin oldu ğunu ortaya koymu ştur. Incelenen tiplerde C vitamini içeri ği 124 243 mg/100 ml taze meyve aras ında değ işmiştir. Bu sonucun, Ayaz ve ark. (2000) taraf ı ndan belirtilen de ğer aral ığı içinde olduğ u görülmü ştür. Bu değerlerle, kocayemi ş meyveleri C vitamini bak ı m ı ndan önemli türlerden birisi olarak dikkat çekmektedir: Kocayemi ş meyvelerinin, yüksek C vitaminine sahip oldu ğu bilinen portakaldan 3.32 kat, çilekten 3.08 kat ve kividen 1.80 kat daha yüksek değerlere sahip oldu ğ u dü ş ünüldü ğ ünde, bu türle ilgili daha fazla ara şt ı rmaya gereksinim duyulduğu ortaya ç ı kmaktad ı r. Kocayemi ş ve C vitamini aç ı s ı ndan önemli değerlere sahip diğermeyve türlerinin karşı laşt ı rmas ı Şekil 4. te verilmi ştir (Romero Rodriguez ve ark. 1992). Kocayemi ş türü ile birlikte s ı kl ı kla görülen Arbutus andrachne türüne ait ağaçlar ı n ortalama boyu 1.96 m ve gövde kal ı nl ığı ise 16.28 cm olarak belirlenmi ştir. Dolay ı s ıyla bu türün kocayemi ş ağaçlar ı ndan daha küçük ağaçlar olu şturduğu saptanm ışt ı r. Yaprak özellikleri bak ı m ı ndan ise Arbutus andrachne'nin daha geniş ve düzgün kenarl ı yapraklara sahip oldu ğu, ortalama de ğerler olarak yaprak eninin 33.15 mm, yaprak boyunun 52.13 mm, yaprak sap ı uzunlu ğunun 14.92 mm, tek yaprak a ğı rl ığı n ın 0,55 g ve tek yaprak alan ı n ı n ise 16.85 cm2 ğu belirlenmi ştir. oldu Olgunla şt ığı nda da sert meyve yap ı s ı n ı n devam etmesi ve ho şa gitmeyen tad ı nedeniyle tüketilemeyen Arbutus andrachne'nin meyvelerinin ortalama a ğı rl ığı n ı n 0.96 g, meyve boyunun 9.52 mm, meyve eninin 11.15 mm, meyve sap uzunlu ğunun 9.6 mm ve tohum say ıs ını n ise 28 adet/meyve oldu ğu belirlenmi ştir. Öneriler Türkiye zengin bitki gen kaynaklar ı ile dünyan ın önde gelen ülkeleri aras ında ilk s ı ralarda bulunmaktad ı r. Bu 200 180 176 160 140 120 100 98 80 60 40 20 0 u o 57 53 11 146 40 E Trabzon hurmas ı 34 '11 N En O r." 25 15 11 11 10 10 7 El E Pffil Effi on ı E ı N rp E Meyve Türleri Şekil 4. Kocayemi ş ve diğer meyve türlerinin C vitamini içeri ğ i bak ım ı ndan karşı la şt ı r ı lmas ı

ŞEKER, M., Z. YÜCEL ve E. NURDAN, "Çanakkale yöresi do ğ al floras ı nda bulunan kocayemiş (Arbutus unedo L.) 427 Populasyonunun morfolojik ve pomolojik özelliklerinin incelenmesi" zenginli ğin ortaya ç ı kar ı lmas ı, de ğerlendirilmesi ve korunmas ı büyük zorunluluk ta şımaktad ır. Kocayemi ş, ağaç ve meyve özellikleri bak ı m ından dikkat çekici bir meyve türü olabilir ve gelecek y ıllarda yayg ı nl ı k gösterebilir. Kullan ım alanlar ı geniş olabilecek bu meyve türünün ülkemizdeki do ğal yay ı l ış alanlar ı belirlenerek yüksek verimli ve kaliteli tiplerin seleksiyon ıslah ı ile değerlendirilmesi gerekmektedir. Di ğer taraftan, geni ş tüketici topluluklar ın bu meyve türü bak ı m ı ndan bilgilendirilmesi sağlanmal ıd ı r. Çanakkale yöresinde gerçekle ştirilen bu çal ışma ile mevcut kocayemi ş populasyonunun ayr ı nt ı l ı özellikleri ortaya ç ıkar ı lm ışt ır. Ancak, bu çal ışmaya benzer ara şt ırmalar ı n farkl ı ekolojilerde de gerçekle ştirilmesi ve kocayemi ş türü üzerinde yap ılan ara şt ı rmalar ı n çeşitlendirilmesi gerekmektedir. Bu çal ışmalar ın ba şında da meyve ve bitki bile şenlerinin çok daha ayr ı nt ı l ı bir şekilde ortaya ç ıkar ılmas ı, doğal C vitamini ve tanen bileşiklerinin kayna ğı olarak de ğerlendirilme olanaklar ı n ı n araşt ır ılmas ı ve genetik özelliklerin moleküler markör teknikleri ile incelenmesi gelmektedir. Di ğer taraftan, üstün meyve özellikleri sergileyen tiplerin çe şit aday ı olarak ıslah çal ışmalar ı çerçevesinde de ğerlendirilmesi ve korunmas ı gerekmektedir. Kocayemi şin, ekolojik koşullar ın uygun oldu ğ u bölgelerde özellikle s ı n ır bitkisi olarak kullan ılabilmesi yan ında, eğimli arazilerde ve fakir toprak ko şullar ı n ı n bulunduğu alanlarda toprak erozyonunun önlenmesi amac ıyla de ğerlendirilmesi de dü şünülebilir. Kaynaklar Ayaz, F. A., M. Kucukislamoglu and M. Reunanen, 2000. Sugar, non-volatile and phenolic acids composition of strawberry tree (Arbutus unedo L. var. ellipsoidea) fruits. Journal of Food Composition and Analysis, 13 (2) 171-177. Karadeniz, T., H. Kurt ve O. Kalk ışım, 1996. Yomra (Trabzon) Çevresinde Yeti şen Koacayemi ş (Arbutus unedo L.) Tiplerinin Meyve Özellikleri Üzerinde Çal ışmalar. Yüzüncü Y ıl Üniv. Dergisi, 6 (4) 65-70. Karadeniz T, O Kalk ışım ve T. Ş işman, 2003. Trabzon Çevresinde Yeti şen Kocayemi ş (Arbutus unedo L.) Tiplerinin Meyve özellikleri ve Çelikle Ço ğalt ı lmas ı. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu. 23-25 Ekim. KTÜ Üniv. Ziraat Fak. Ordu (Özet kitab ı ). Karadeniz T ve T. Ş işman, 2003. Giresun'da Yeti ştirilen Bir Kocayemiş (Arbutus unedo L.) Tipinin Biyolojik Özellikler. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Sempozyumu. 23-25 Ekim. KTÜ Üniv. Ziraat Fak. Ordu. (Özet kitab ı) Özbek S. 1988. Genel Meyvecilik. Çukurova Üniv. Ziraat Fak. Ders Kitab ı No: 31, 386 s. Romero Rodriguez MA., ML. Vazquez Oderiz, J. Lopez Hernandez and J. Simal Lozano, 1992. Determination of Vitamin C and Organic Acids in Various Fruits by HPLC. Journal of Chromatography Sci., 30 (11) 433-437. SAS lnstitute, 1998. SAS/STAT Guide for Personal Computers, SAS Institute Inc. 100 SAS Campus Drive Cary, NC-USA. İ leti şim adresi: Murat Ş EKER Çanakkale Onsekiz Mart Üniv. Ziraat Fak. Bahçe Bitkileri Bölümü-Çanakkale