Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal Gübre ve Bitki Aktivatörü Kullanýmýnýn Verim ve Kalite Özellikleri Üzerine Etkileri

Ekoloji 19, 73, 1-9 (2009) Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal Gübre ve Bitki Aktivatörü Kullanýmýnýn Verim ve Kalite Özellikleri Üzerine Etkileri Hüsnü ÜNLÜ 1*, Hüseyin PADEM 2 1 Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Doðu Kampüsü, 32260, Isparta-TÜRKÝYE 2 International Burch University, Francuske revolucije bb. Ilidza 71210 Bosnia and Herzegovina *Corresponding author: hunlu@ziraat.sdu.edu.tr Özet Bu çalýþma, Joker F 1 bodur domates çeþidinde açýk tarla koþullarýnda Süleyman Demirel Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araþtýrma ve Uygulama Çiftliði'ne ait organik tarým arazisinde 2005 ve 2006 yýllarýnda konvansiyonel yetiþtirme sistemi ile organik yetiþtirme sistemlerinin verim, kalite ve bitkisel özelliklerine olan etkilerini incelemek amacýyla yapýlmýþtýr. Denemede konvansiyonel yetiþtiricilik ile organik yetiþtiricilikte 4 farklý çiftlik gübresi dozu (0-7-14-21 m 3 /da) ile; organik yetiþtiricilikte kullanýlan 2 bitki aktivatörü (Cropset ve ISR 2000) ve 2 farklý mikrobiyal gübre (Bionem ve Natural Bioplasma) ve kombinasyonlarý ile birlikte kontrol uygulamasý kullanýlmýþtýr. Çalýþmada verimin 4.87-7.23 ton/da, erkenci verimin 2.65-4.72 ton/da ve ortalama meyve aðýrlýðýnýn 143.26-167.02 g arasýnda deðiþtiði saptanmýþtýr. Çalýþma sonucunda domates meyvelerindeki C vitamini miktarýnýn 15.91-23.70 mg/100 g, suda çözünebilir kuru maddenin %3.52-4.18, delinme direncinin 1.46-1.87 kg/cm 2 ve titre edilebilir asitliðin %0.232-0.428 arasýnda deðiþim gösterdiði tespit edilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Bitki aktivatörü, çiftlik gübresi, domates, mikrobiyal gübre, organik yetiþtiricilik. Effects of Farm Manure, Microbial Fertilizer And Plant Activator Uses on Yield and Quality Properties in Organic Tomato Growing Abstract This study was carried out at Süleyman Demirel University Agricultural Research and Experimental Station to compare the effects of conventional and organic production systems on yield, quality and plant characteristics of Joker F 1 determinate tomato cultivar. First, four different doses (0-70-140-210 m 3 /ha) of the manure applications in both conventional and organic production were compared. Then, two plant activators (Crop-Set and ISR 2000), two microbial fertilizers (Bionem and Natural Bioplasma) and all possible combinations of these two were compared in organic production only. At the end of the experiments, it was observed that yield ranged from 48.7 to 72.3 tons/ha and early yield ranged from 26.5 to 47.2 tons/ha. The average fruit weight was between 143.26-167.02 g. At the end of the experiment, the applications resulted considerable variations in vitamin C (15.91-23.70 mg/100 g), soluble solid content (% 3.52-4.18), firmness (1.46-1.87 kg/cm 2 ) and titratable aciditiy (% 0.232-0.428). Key Words: Farm manure, microbial fertilizer, organic growing, plant activator, tomato. Ünlü H, Padem H (2009) Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal Gübre ve Bitki Aktivatörü Kullanýmýnýn Verim ve Kalite Özellikleri Üzerine Etkileri. Ekoloji 19, 73, 1-9. Giriþ Dünyada nüfusun sürekli artýþ göstermesine raðmen, tarým alanlarýný geniþletme imkanlarýnýn sýnýrlý olmasý, birim alandan elde edilen ürün miktarýnýn artýrýlmasýný gerekli kýlmaktadýr (Midmore 1993). Yirminci yüzyýlýn ikinci yarýsýnda yaþanan hýzlý sanayileþme ve nüfus artýþý önemli çevre sorunlarýný da beraberinde getirmiþtir. Çözüm olarak ise açlýk probleminin giderilmesine yönelik politikalar geliþtirilmiþ ve yoðun girdi kullanýlarak birim alandan yüksek verim almaya ve yeni alanlarýn tarýma açýlmasýna yönelik hedefler belirlenmiþtir. Sonuçta, yoðun ve bilinçsiz tarým ilacý ve gübre kullanýlmasý, yanlýþ toprak iþleme uygulamalarý, kalýntý riski, topraðýn fiziksel yapýsýnýn bozulmasý, organik madde ve canlýlýðýnýn yitirilmesi ve besin maddesi dengesinin bozulmasý, tuzlanma, çoraklaþma gibi önemli çevre sorunlarýný berabe- Geliþ: 16.02.2009 / Kabul: 20.08.2009 No: 73, 2009 1

Ekoloji rinde getirmiþtir (Aksoy 1999). Gittikçe artan dünya nüfusunun gýda ve barýnma talebini karþýlamak için ihtiyaç duyulan bitkisel ve hayvansal kaynaklarýn geliþtirilmesi, çoðaltýlmasý gayesiyle 20. yüzyýlýn baþýndan beri yoðun olarak kullanýlan yapay gübre, hormon ve zirai ilaçlar, toprak, su, hava, gýda; dolayýsýyla canlý kalitesini bozmuþtur. Tekrar eski kaliteye ulaþmak için çevreye dost, doðal geliþtirici faktörlerin doða ile uyumlu bir þekilde kullanýlmasý gündeme gelmiþtir. Böylece birçok ülkede konvansiyonel tarýmdan organik tarýma geçilmeye baþlanmýþtýr (Zengin 2007). Organik tarýmda, kimyasal gübrelerin yerine organik gübrelerin kullanýmýna izin verilmektedir. Gübrelemenin esasýný toprak organik maddesinin ve buna baðlý olarak da mikrobiyolojik aktivitesinin artýrýlmasý teþkil eder. Topraðýn üstünde ve içinde bulunan her türlü bitkisel ve hayvansal maddelerle bunlarýn parçalanmasýndan oluþan organik madde, topraklarýn fiziksel, kimyasal, biyolojik ve verimlilik özellikleri üzerine son derece etkilidir (Tüzel ve Onoður 2000). Ahýr gübresinin etkisi kimyasal gübreler gibi tek yönlü deðildir. Ahýr gübresi bir yandan topraða bitki için gerekli besin maddelerini saðlarken öte yandan da topraðýn yapýsýný tarým için uygun þekle sokar (Kacar 1994). Organik tarým; ekolojik sistemde hatalý uygulamalar sonucu kaybolan doðal dengeyi yeniden korumaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas itibariyle topraðýn sürdürülebilir bir verimliliðe sahip olmasýný saðlama, bitkinin direncini artýrma, bitki korumada biyolojik yöntemleri de tavsiye eden, bütün bu olanaklarýn kapalý bir sistemde oluþturulmasýný talep eden, üretimde miktar artýþýný deðil, ürünün kalitesinin yükselmesini amaçlayan bir üretim sistemi olarak tanýmlanmaktadýr (Taþbaþlý ve ark. 2003). Dünyada ve ülkemizde gün geçtikçe organik ürünlere karþý olan ilginin artmasý, organik ürün yetiþtiriciliðine olan ilgiyi de artýrmýþtýr. Üreticiler ve üreticilere gerekli girdileri saðlayan firmalar da bu konuya daha duyarlý hale gelmiþler ve organik tarýmda kullanýlabilecek olan girdileri artýrmaya ve geliþtirmeye yönelik çalýþmalar baþlatmýþlardýr. Bu çalýþmalar sonucunda bitkilerin beslenmesi ve saðlýðýnýn korunabilmesi için organik tarýmda da kullanýlabilecek olan bitki aktivatörleri ve mikrobiyal gübreler geliþtirilerek üreticilerin hizmetine sunulmuþtur. Ünlü ve Padem Çalýþmada açýk tarla koþullarýnda organik domates yetiþtiriciliðinin verim ve kalite özellikleri açýsýndan konvansiyonel üretim ile karþýlaþtýrýlmasý amaçlanmýþtýr. Bu çalýþmayla organik domates yetiþtiriciliðinin yaygýnlaþtýrýlarak insana ve çevreye dost bir üretim ile üreticinin gelirini artýrmak, organik domates yetiþtiriciliðine uygun bitki aktivatörü ve mikrobiyal gübre yanýnda çiftlik gübresinin de uygun dozunun saptanmasý ve bu konudaki bilgi ve çalýþma açýðýný kapatmaya katký saðlamak hedeflenmiþtir. MATERYAL VE METOT Deneme; 2005-2006 yýllarýnda Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Araþtýrma ve Uygulama Çiftliði organik tarým arazisinde yürütülmüþtür. Denemenin yürütüldüðü topraðýn tekstürü týnlý yapýda (Demiralay 1993), hafif alkali (ph:8.1), çok kireçli (%30.8), tuzsuz (128 EC micromhos) ve organik madde içeriði azdýr (% 1.6). Topraktaki Fe (2.8 ppm), Mn (5.4 ppm) ve Zn (0.32 ppm) miktarlarý az; P (27 ppm), K (332 ppm), Ca (2027 ppm) ve Mg (190 ppm) miktarlarý ise yeterli durumdadýr (Alpaslan ve ark. 1998). Çalýþmada bitkisel materyal olarak Vilmorin Firmasýna ait; yayla koþullarýnda yaygýn olarak yetiþtirilen iri meyveli bir çeþit olan Joker F1 bodur domates çeþidi kullanýlmýþtýr. Denemede maki alanlarda beslenmiþ keçi gübresi uygulanmýþtýr. Kullanýlan gübre, hafif alkali (ph: 7.6), tuzsuz (1733 Mikromhos/cm) ve organik madde içeriði % 39 oranýndadýr ve % 1.38 toplam N, % 0.32 toplam P, % 0.91 toplam K, % 2.93 toplam Ca, % 0.37 toplam Mg, 436.26 ppm toplam Fe, 648.97 ppm toplam Mn, 84 ppm toplam Zn ve 32.52 ppm toplam B içermektedir. C/N oraný ise 16.23'tür. Araþtýrmada iki farklý bitki aktivatörü (Crop-Set ve ISR-2000) ve mikrobiyal gübre (Bionem ve Natural Bioplasma) kullanýlmýþtýr. Crop-Set ve ISR-2000 Lactobacillus acidophilus, Natural Bioplasma süspansiyon halde canlý Chlorella alg hücrelerini, Bionem Pseudomonas fluorescens içermektedir. Kullanýlan ürünlerden Natural Bioplasma Ekotar'dan, Crop-Set CERES'ten sertifikalýdýr. ISR- 2000 ise FIBL ve IFOAM'dan onaylýdýr. Denemede çiftlik gübresinin 4 farklý dozu (0-7- 14-21 m 3 /da) (1 m 3 yaklaþýk 495 kg) ile 2 farklý bitki aktivatörü ve mikrobiyal gübre ile kontrol (hiçbir uygulama yapýlmamýþ) uygulamasý ve konvansiyonel uygulamasý yapýlmýþtýr. 2 No: 73, 2009

Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal... Ekoloji Araziye fide dikimi 2005 yýlýnda 7 Haziran, 2006 yýlýnda 31 Mayýs tarihinde yapýlmýþtýr. Fideler Toros-Hishtill firmasýnda organik olarak ürettirilmiþ ve araziye 140 x 40 cm sýra arasý ve sýra üzeri mesafelerinde dikilmiþtir. Deneme, Bölünen Bölünmüþ Parseller Deneme Desenine göre 4 tekerrürlü ve kenar tesirlerinden sonra parsellerde 30 bitki bulunacak þekilde kurulmuþtur. Denemede damla sulama sistemi kullanýlmýþtýr. Denemenin 1. ve 2. yýllarýnda aþaðýda belirtilen doz ve þekillerde mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü uygulamalarý yapýlmýþtýr. Natural Bioplasma: Topraktan 1 litre/da olacak þekilde vegetasyon periyodu boyunca 2 kez uygulanmýþtýr. Bionem: 1 litresi 400 litre su ile karýþtýrýlarak bitki baþýna 200 cc gelecek þekilde topraktan yetiþtirme periyodu boyunca 2 kez uygulanmýþtýr. Crop-Set: 60 cc/da olacak þekilde bitki ve toprak yüzeyine püskürtülerek 2 kez uygulanmýþtýr. ISR 2000: 90 cc/da olacak þekilde bitki ve toprak yüzeyine püskürtülerek 2 kez uygulanmýþtýr. Denemede konvansiyonel yetiþtiricilikte taban gübresi olarak dekara 50 kg 15.15.15 gübresi uygulanmýþtýr. Ayrýca damlama sulama sistemiyle vegetasyon periyodu boyunca dekara 20 kg potasyum nitrat, 20 kg amonyum nitrat, 10 kg kalsiyum nitrat ve 10 kg mikroelement uygulamasý yapýlmýþtýr. Denemenin birinci yýlýnda 4 hasat (20.09.2005, 02.10.2005, 12.10.2005, 26.10.2005) ikinci yýlýnda ise 6 hasat (07.09.2006, 14.09.2006, 22.09.2006, 04.10.2006, 17.10.2006, 07.11.2006) yapýlmýþtýr. Araþtýrmada; toplam verim parselden elde edilen (g/parsel) verim miktarý ve dekara (1785 bitki) gerekli olan bitki sayýsýndan ton/da olarak hesaplanmýþtýr. Erkenci verim hasadýn ilk bir ayýnda elde edilen ürün miktarý olarak (ton/da) kabul edilmiþtir. Ortalama meyve aðýrlýðý parsellerin her bir tekerrüründeki toplam meyve aðýrlýðý, tekerrürdeki toplam meyve sayýsýna bölünerek ortalama meyve aðýrlýðý (g/meyve) olarak belirlenmiþtir. Meyve sertliði (delinme direnci) ise uygulamalardaki her bir tekerrürden 20'þer örneðin meyve sertliði (kg/cm 2 ) el penetrometresi ile ölçülerek tespit edilmiþtir. Meyvelerde C vitamini ve titre edilebilir asitlik tayini Cemeroðlu (1992)'na göre yapýlmýþtýr. Domates örneklerinin suyu refraktometre ile ölçülmüþ ve suda çözünebilir kuru madde % olarak ifade edilmiþtir. Denemeden elde edilen verilerin varyans analizleri; 'CoStat' paket programýnda, Bölünen Bölünmüþ Parseller (Split Split Plot) Deneme Desenine göre yapýlmýþtýr. Ýncelenen konu ortalamalarý arasýndaki fark % 5 hata ile SNK (Student-Newman-Keuls) Çoklu Karþýlaþtýrma Testine göre belirlenmiþtir. Varyans analizlerinde önemli çýkan ikili interaksiyonlarýna iliþkin ortalamalar CoStat paket programýnda % 5 seviyesinde SNK Çoklu Karþýlaþtýrma Testine tabi tutulmuþtur. BULGULAR Domatesin verimi üzerine uygulamalarýn etkileri ve uygulamalar ile çiftlik gübresi dozlarýnýn interaksiyonu % 1 seviyesinde önemli bulunmuþtur (Tablo 1). Ýki yýllýk denemenin sonucunda uygulamalara göre en yüksek verim konvansiyonel (6.21 ton/da) metotta olup istatistiksel olarak yalnýz baþýna ilk grupta, kontrol (5.13 ton/da) ise Crop-Set uygulamasý (5.22 ton/da) ile birlikte sonuncu grupta yer almýþtýr. Konvansiyonel uygulamasýndan sonra en iyi sonuç Bionem (5.83 ton/da) uygulamasýndan alýnmýþ ve bunu Crop-Set+Bionem (5.82 ton/da), ISR 2000+Bionem (5.80 ton/da), ISR 2000+Natural Bioplasma (5.67 ton/da), Natural Bioplasma (5.46 ton/da) ve ISR 2000 (5.45 ton/da) uygulamalarý izleyerek ikinci istatistik grubunu oluþturmuþlardýr. Crop-Set+Natural Bioplasma (5.42 ton/da) uygulamasý üçüncü istatiksel grubu oluþturmuþtur. Ýstatistiksel olarak önemsiz çýkmakla birlikte çiftlik gübresi dozlarýnda en yüksek verim 7 m 3 /da (5.98 ton/da) çiftlik gübresi dozundan elde edilmiþtir. Uygulamalar ve çiftlik gübresi dozlarý interaksiyonu birlikte ele alýndýklarýnda ise en yüksek verim deðeri (7.23 ton/da) 7 m 3 /da çiftlik gübresi dozunda konvansiyonel uygulamasýndan elde edilmiþtir (Tablo 1). Domatesin erkenci verimi üzerine çiftlik gübresi dozlarýnýn ve uygulamalarýn etkisi istatistiki anlamda % 1 seviyesinde önemli bulunmuþtur (Tablo 2). Uygulamalara ait deðerler incelendiðinde en düþük erkenci verim miktarýnýn kontrol uygulamasýndan (3.49 ton), en yüksek erkenci verim deðerinin ise Bionem uygulamasýndan (4.11 ton) alýndýðý görülmektedir. Çiftlik gübresi dozlarý artýþýnýn kontrol grubuna göre erkenci verimi artýrdýðý ve 14-21 m 3 /da dozlarýnýn en yüksek erkenci verim (4.18 ton) deðerlerini verdikleri görülmektedir. No: 73, 2009 3

Ekoloji Ünlü ve Padem Uygulama ile çiftlik gübresi dozlarýnýn interaksiyonuna bakýldýðýnda erkenci verimin 2.65-4.72 ton arasýnda deðiþim gösterdiði görülmektedir (Tablo 2). Tablo 3 incelendiðinde domateste ortalama meyve aðýrlýklarý üzerine uygulamalarýn ve çiftlik gübresi dozlarýnýn etkilerinin çok önemli (% 1) olduðu görülmektedir. Uygulamalara göre en yüksek ortalama meyve aðýrlýðý deðerine konvansiyonel uygulamasýnda (159.85 g) ulaþýldýðý ve bu uygulamanýn istatistiksel olarak 1. grubu oluþturduðu görülmektedir. Kontrol uygulamasý ise en düþük ortalama meyve aðýrlýðýný vererek (149.83 g) sonuncu grupta tek baþýna yer almýþtýr. Çiftlik gübresi dozlarý bakýmýndan ortalama meyve aðýrlýklarýna ait deðerler istatistikî olarak 3 gruba ayrýlmýþtýr. 7 m 3 /da dozu 1. grupta, 14 ve 21 m 3 /da dozlarý 2. grupta yer alýrken, 0 m 3 /da dozu ise 3. grupta yer almýþ ve meyve aðýrlýklarý 149.50-160.30 g arasýnda deðiþim göstermiþtir (Tablo 3). Uygulamalar ve çiftlik gübresi dozunun ikili interaksiyonu birlikte deðerlendirildiðinde ise ortalama meyve aðýrlýðýnýn 143.26-167.07 g arasýnda deðiþim gösterdiði tespit edilmiþtir (Tablo 3). Tablo 4 incelendiðinde domateste delinme direnci üzerine çiftlik gübresi dozlarýnýn ve uygulamalar ile çiftlik gübresi dozlarýnýn interaksiyonunun istatistiksel olarak çok önemli (% 1) olduðu görülmektedir. Uygulamalara göre domateste delinme direncinin 1.61-1.69 kg/cm 2 arasýnda deðiþtiði görülmektedir. Çiftlik gübresi dozlarý tek baþýna ele alýndýðýnda ise delinme direnci bakýmýndan dozlarýn istatistiki olarak 3 gruba ayrýldýðý görülmektedir. 0 m 3 /da dozu 1. grupta yer alýrken (1.78 kg/cm 2 ), 7 m 3 /da dozu (1.67 kg/cm 2 ) 2. grupta, 14 m 3 /da dozu (1.60 kg/cm 2 ) ve 21 m 3 /da dozu (1.57 kg/cm 2 ) 3. grupta yer almýþtýr. Uygulamalar ve çiftlik gübresi birlikte deðerlendirildiklerinde ise domates meyvesinde delinme direnci deðerlerinin 1.46-1.87 kg/cm 2 arasýnda deðiþtiði saptanmýþtýr (Tablo 4). Domatesteki C vitamini miktarý üzerine uygulamalarýn, çiftlik gübresi dozlarýnýn ve uygulamalar ile çiftlik gübresi dozlarýnýn interaksiyonlarýnýn etkileri % 1 seviyesinde önemli olduðu tespit edilmiþtir (Tablo 5). Uygulamalara göre C vitamini içeriði 19.41-21.22 mg/100 g arasýnda deðiþim göstermiþtir. Çiftlik gübresi dozlarýna göre C vitamini içerikleri 18.96-20.80 mg/100g arasýnda deðiþim göstermiþtir 4 Table 1. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn verim (ton/da) üzerine etkileri. Uygulama LSD 0.01 = 0.27 Uygulama x Çift. Güb. Doz. LSD 0.01 = 0.54 Table 2. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn erkenci verim (ton/da) üzerine etkileri. Uygulama LSD 0.05 = 0.21 Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.23 Table 3. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn ortalama meyve aðýrlýðý (g) üzerine etkileri. Uygulama LSD 0.05 = 2.89 Çiftlik Gübresi Dozlarý LSD 0.05 = 2.48 (Tablo 5). Tablo 6 incelendiðinde titre edilebilir asitlik miktarýnýn çiftlik gübresi dozlarýndan, uygulamalardan, uygulamalar ve çiftlik gübresi dozlarý arasýndaki interaksiyonlardan çok önemli (% 1) düzeyde etkilendiði görülmektedir. No: 73, 2009

Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal... Ekoloji Table 4. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn meyve sertliði (delinme direnci) (kg/cm 2 ) üzerine etkileri. Table 6. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn asitlik (%) üzerine etkileri. Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.04 Uygulama x Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.13 Table 5. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn Vitamin C (mg/100 g) üzerine etkileri. Uygulama LSD 0.05 = 0.004 Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.003 Uygulama x Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.009 Table 7. Çiftlik gübresi, mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörü kullanýmýnýn suda çözünebilir kuru madde (%) üzerine etkileri. Uygulama LSD 0.05 = 0.33 Çift. Güb. Doz. LSD 0.05= 0.28 Uygulama x Çift. Güb. Doz. LSD 0.05= 0.66 Uygulamalara göre en yüksek deðer Crop- Set+Natural Bioplasma uygulamasýndan (% 0.337), en düþük deðer ise kontrol uygulamasýndan (% 0.274) elde edilmiþtir. Yalnýz çiftlik gübresi deðerleri bakýmýndan titre edilebilir asitlik deðerlerine bakýldýðýnda ise % 0.293-0.325 arasýnda deðiþtikleri görülmektedir (Tablo 6). Domatesin suda çözünebilir kuru madde içeriði üzerine çiftlik gübresi dozlarý ve uygulamalar ile çiftlik gübresi interaksiyonunun etkisi % 1 seviyesinde önemli bulunmuþtur (Tablo 7). Uygulamalara göre en yüksek suda çözünebilir kuru madde deðeri Bionem (% 3.89) uygulamasýndan elde edilirken, en düþük suda çözünebilir kuru madde deðeri ise Crop- Set+Natural Bioplasma (% 3.69) uygulamasýndan elde edilmiþtir. Çiftlik gübresi dozlarýna göre suda çözünebilir kuru madde deðerleri % 3.67-3.91 arasýnda deðiþim göstermiþtir. Uygulamalar ile çiftlik gübresi dozlarý birlikte ele Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.06 Uygulama x Çift. Güb. Doz. LSD 0.05 = 0.22 alýndýklarýnda suda çözünebilir kuru madde deðerlerinin % 3.52-4.18 arasýnda deðiþtiði görülmektedir (Tablo 7). TARTIÞMA Denemede uygulamalara göre verim deðerlerinin 5.13-6.21 ton/da arasýnda deðiþim gösterdiði görülmektedir. Kontrol uygulamasýna göre uygulamalar verimi % 1.75-21.05'e varan oranlarda artýrmýþlardýr. Bu durum uygulanan ticari gübrelerin (konvansiyonel uygulamasý için), bitki aktivatörü, mikrobiyal gübre ve kombinasyonlarýný gerek ilave besin maddesi saðlamasý gerekse uygulanan materyallerdeki mikroorganizmalarýn organik materyali parçalamasý ya da ortamdaki besin elementlerini yarayýþlý hale getirmesi ile açýklanabilir. Kiracý (2007) domateste yaptýðý bir çalýþmada bitki aktivatörü uygulamalarýnýn (kontrol, Manda 31, Messenger, Microfer, Crop-Set, ISR 2000 ve konvansiyonel) verimde % 3 (ISR 2000 uygulamasý) ile % 22.6 (konvansiyonel uygulamasý) oranlarý arasýnda artýþa sebep olduðunu No: 73, 2009 5

Ekoloji Ünlü ve Padem bildirmektedir. Koca (2003) patateste yaptýðý bir çalýþmada 2 bitki aktivatörünü (Crop-Set, ISR 2000) 2 farklý dozda uygulamýþ ve çalýþma sonucunda normal doz uygulamasýnda parsel veriminin % 26, yüksek doz uygulamasýnda ise % 8'lik bir artýþa yol açtýðýný belirlemiþtir. Karavaþ (2002) biberde yaptýðý bir çalýþmada verimin ISR 2000 uygulamasý ile % 18, Crop-Set uygulamasý ile ise % 10 artýþ gösterdiðini bildirmektedir. Bu bildiriþler bizim bulgularýmýzý destekler niteliktedir. Çiftlik gübresi dozlarý, 0 m 3 /da uygulamasýna göre verimi artýrýcý yönde etkili olmuþ ve artýþ % 5.16-14.15 arasýnda gerçekleþmiþtir. Verim bakýmýndan en yüksek artýþ 7 m 3 /da dozundan (% 14.15) elde edilirken, çiftlik gübresi dozu artýkça artýþ yüzdesinde azalma meydana gelmiþtir. Oikeh ve Asiegbu (1993), domateste yaptýklarý bir çalýþmanýn sonucunda kaynaðý ne olursa olsun yüksek dozda çiftlik gübresi uygulamasýnýn verimde düþmeye sebep olduðunu bildirmektedirler. Anonymous (1996) domates yetiþtiriciliðinde yanmýþ çiftlik gübresi uygulamasýnýn dekara 4-5 ton; Günay (2005) ise 3-5 ton arasýnda olmasý gerektiðini bildirmektedirler. Bu durum bizim uyguladýðýmýz çiftlik gübresinin m 3 'nün 495 kg olduðu düþünüldüðünde en yüksek verimin 7 m 3 /da dozundan elde edilmiþ olmasýnýn literatürle uyumlu olduðunu göstermektedir. Çalýþmada kontrol uygulamasýna göre erkenci verim deðerleri diðer tüm uygulamalarda artýþ göstermiþ ve bu artýþ % 2.0-17.78 arasýnda gerçekleþmiþtir. Çiftlik gübresi dozlarýnýn artýþý erkenci verim deðerlerini 0 m 3 /da dozuna göre % 34.36-43.64 oranlarýnda artýrmýþtýr. Thybo ve ark. (2006) organik yetiþtiricilik sistemlerinin erkenci verim üzerine olan etkisinin istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli olduðunu bildirmektedirler. Öner (2002) dolmalýk biberin organik yetiþtiriciliði ile ilgili yaptýðý bir çalýþmada, en yüksek erkenci verim deðerini (2164 kg/da) çiftlik gübresi+feldspat uygulamasýndan elde ettiðini ve yine çiftlik gübresi uygulamasýnýn da kontrole göre erkenci verimi artýrdýðýný bildirmektedir. Bu bulgular bizim elde ettiðimiz bulgularla örtüþmektedir. Uygulamalarýn kontrole göre ortalama meyve aðýrlýklarýný % 2.14-6.69 oranlarýnda artýrdýðý görülmektedir. 0 m 3 /da dozuna göre diðer dozlar meyve aðýrlýðýný % 3.91-7.22 oranlarýnda artýrmýþtýr. Uygulamalar içerisinde konvansiyonel uygulamasý, çiftlik gübresi dozlarý içerisinde ise 7 m 3 /da 6 dozunun meyve aðýrlýðý bakýmýndan ilk sýrada yer almalarý verim deðerleri ile de uyum göstermektedir ve bu uygulamalarýn meyve aðýrlýðýný artýrarak verimi de artýrýcý yönde etkili olduklarý düþünülebilir. Uygulamalar ve çiftlik gübresi dozlarýnýn interaksiyonunda ise ortalama meyve aðýrlýðý 143.26-167.07 g arasýnda deðiþim göstermiþtir. Kiracý (2007) yaptýðý çalýþmada bitki aktivatörü uygulamalarýnýn meyve aðýrlýðýný kontrole göre % 4.5-12.1 oranlarýnda artýrdýðýný ve en yüksek artýþýn konvansiyonel uygulamasýndan elde edildiðini bildirmektedir. Ayrýca denemede uygulamalara göre meyve aðýrlýklarýnýn 157-176 g arasýnda deðiþtiðini bildirmektedir. Demir ve Polat (2001) organik olarak yetiþtirilen domateste 1. sýnýf meyvelerin ortalama meyve aðýrlýklarýný geleneksel yetiþtiricilikte 118.4 g/meyve, organik yetiþtiricilikte ise 114.9 g/meyve olarak belirlemiþlerdir. Paksoy (2004) organik materyallerin açýkta yetiþtirilen domateslerde verim ve meyve kalitesine etkilerini belirlemek amacýyla yaptýðý bir çalýþmada uygulamalarýn ve dozlarýnýn tanýk uygulamasýna göre ortalama meyve aðýrlýðýný artýrdýðýný bildirmektedir. Ayrýca denemenin her iki yýlýnda da ortalama meyve aðýrlýðý, çiftlik gübresi dozlarýndaki artýþa paralel olarak artýþ göstermiþtir. Feleafel ve El- Araby (2003) domateste organik gübreleme ve fosfor gübresi ile su rejiminin verim ve kalite üzerine etkilerini inceledikleri bir çalýþmada, en yüksek ortalama meyve aðýrlýðýný 0.42 ha alana uyguladýklarý 30 m 3 büyükbaþ hayvan gübresi + 45 kg P 2 O 5 uygulamasýndan elde ettiklerini bildirmektedirler. Ortalama meyve aðýrlýðý üzerine gübre kaynaklarýnýn etkilerinin % 1 seviyesinde etkili olduðunu bildirmektedirler. Sharma ve Sharma (2004) farklý dozlarda çiftlik gübresi ve NPK uygulamasý yapmýþlar ve sonuçta en yüksek dozdaki (20 ton/ha çiftlik gübresi) uygulamalarda ortalama meyve aðýrlýðýnýn azaldýðýný tespit etmiþlerdir. Tüm bu literatür bildiriþleri bizim bulgularýmýzý desteklemektedir. Denemede çiftlik gübresi dozlarýnýn artýþýna paralel olarak meyve eti sertliðinin azaldýðý görülmektedir. Karadoðan ve ark. (1997) patateste ortalama olarak çiftlik gübresi verilmeyen parsellerden alýnan yumrularýn çiftlik gübresi uygulanan parseldekilere göre daha yüksek doku direncine sahip olduðunu bildirmekte ve bu durumu; çiftlik gübresinin azot etkinliðini artýrarak kuru madde oranýný düþürmesi þeklinde No: 73, 2009

Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal... Ekoloji açýklamaktadýrlar. Çiftlik gübresi dozlarý artýkça, meyve eti sertliðinin azalmasý bir baþka bakýþ açýsýyla þu þekilde deðerlendirilebilir. Anonymous (1996)'de belirtildiði gibi organik gübrelerin topraðýn bitki besin maddesi kapsamlarýna etkilerinin yanýnda topraklarýn fiziksel ve biyolojik özelliklerine katkýlarý da büyüktür. Organik madde uygulamalarý ile su tutma kapasitesi de bir artýþ göstermektedir. Genel anlamda bitki su alýmý arttýkça epidermal dokularda da hücre büyüklüðü arttýðýndan, domateste delinme direncinin de azaldýðý düþünülebilir. Sulama sýklýðýnýn artmasýyla domateste delinme direncinin de azaldýðýný Tüzel ve ark. (1993) tespit etmiþlerdir. Bu anlamda da araþtýrmamýzdaki çiftlik gübresi dozu artýþýnýn meyve eti sertliðini azaltmasý literatür ile paralellik göstermektedir. Uygulamalar ve çiftlik gübresi dozlarý birlikte ele alýndýklarýnda C vitamini deðerlerinin 15.91-23.70 mg/100 g arasýnda olduðu tespit edilmiþtir. Uysal (2005) farklý organik materyallerin organik domates yetiþtiriciliðinde kullanýlabilirliði ile ilgili yaptýðý bir çalýþmada C vitamini deðerlerini yeþil gübreli parsellerde 18.74-25.29 mg/100 g arasýnda bulurken, yeþil gübresiz parsellerde 18.21-25.77 mg/100 g arasýnda bulmuþtur. Ýki farklý lokasyonda 15 farklý çeþitle yaptýklarý organik domates yetiþtiriciliðinde en yüksek C vitamini deðerlerini Resi Gold ve Phantasia F 1 çeþitlerinden sýrasýyla 23.1-22.3 mg/100 g olarak elde etmiþlerdir. Karaçalý (1993) domatesin 100 gramýnda 15-30 mg, Splittstoesser (1990) 42 mg, Kalloo (1993) 10-120 mg, Vural ve ark. (2000) 17.6 mg ve Günay (2005) 25 mg C vitamini bulunduðunu bildirmektedirler. Bu bildiriþler bizim bulgularýmýzla paralellik arz etmektedir. Þahin ve ark. (1998) sera koþullarýnda yaptýklarý bir araþtýrmada domateste titre edilebilir asitliðin 0.433-0.835 g/100 ml arasýnda deðiþtiðini bildirmektedirler. Artes ve ark. (1999) taze dilimlenmiþ domateslerde yaptýðý bir çalýþmada, titre edilebilir asitliðin 0.40 g sitrik asit /100 ml olduðunu bildirmektedirler. Thybo ve ark. (2006) organik yetiþtirme sistemlerinin domateste duyusal kalite ve kimyasal bileþimine olan etkisini araþtýrmak için yaptýklarý bir çalýþmada titre edilebilir asitlik deðerlerinin 0.38-0.46 g/100 g arasýnda deðiþtiðini belirtmektedirler. Toor ve ark. (2006) domateste farklý gübre tiplerinin titre edilebilir asitlik deðerlerini % 0.33-0.58 arasýnda deðiþtirdiðini belirtmektedirler. Bu bildiriþler bizim elde ettiðimiz bulgulara yakýn deðerler olduðu için bulgularýmýzý destekler niteliktedirler. Çiftlik gübresi dozlarý dikkate alýndýðýnda çiftlik gübresi dozunun artýþýna paralel olarak suda çözünebilir kuru madde deðerlerinin azaldýðý görülmektedir (Tablo 7). Bu durum Karadoðan ve ark. (1997)'nin belirttiði gibi çiftlik gübresinin azotun etkinliðini artýrarak kuru madde oranýný düþürmesi þeklinde yorumlanabilir. Uygulamalar ve çiftlik gübresi interaksiyonu birlikte deðerlendirildiðinde ise suda çözünebilir kuru madde deðerlerinin % 3.52-4.18 arasýnda deðiþtiði görülmektedir. Karataþ ve ark. (2005) sera ve tarla koþullarýnda yetiþtirilen bazý sýrýk domates çeþitlerinin verim ve kalite özelliklerinin karþýlaþtýrýlmasý amacýyla yaptýklarý bir araþtýrmada tarla koþullarýnda yapýlan yetiþtiricilikte suda çözünebilir kuru madde deðerlerinin çeþitlere göre % 3.50-4.50 arasýnda deðiþtiðini tespit etmiþlerdir. Bargefurd ve Harker (1998) farklý domates çeþitlerinin kalite kriterlerini belirledikleri bir araþtýrmada çeþitlerin suda çözünebilir kuru madde deðerlerinin % 2.9-4.7 arasýnda deðiþtiðini bildirmektedirler. Tüm bu bildiriþler bizim bulgularýmýzý desteklemektedir. Bu çalýþmanýn sonucunda Isparta ve benzer ekolojik koþullara sahip bölgelerde organik domates yetiþtiriciliðinde mikrobiyal gübre ve bitki aktivatörlerinin baþarýlý bir þekilde kullanýlabileceði belirlenmiþtir. Organik tarýmýn en önemli besin kaynaklarýndan birisi olarak görülen çiftlik gübresinin dört farklý dozunun (0-7-14-21 m 3 /da) denendiði çalýþmada çýkan sonuçlara göre organik domates yetiþtiriciliðinde 7 m 3 /da dozu (yaklaþýk 3.5 ton) üreticilere önerilebilir doz olarak bulunmuþtur. Yapýlan bu çalýþma sonucunda Isparta ekolojik koþullarýnda organik domates yetiþtiriciliðinde 7 m 3 /da çiftlik gübresi dozuna ilave olarak sýrasýyla Bionem, Crop-Set+Bionem, ISR 2000+Bionem ve ISR 2000+Natural Bioplasma uygulamalarý tavsiye edilmektedir. TEÞEKKÜR Bu çalýþma Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projeleri Birimi 1144-D-05 nolu proje ile desteklenen doktora tezinden hazýrlanmýþ olup, yazarlar maddi desteklerinden dolayý teþekkürlerini sunarlar. No: 73, 2009 7

Ekoloji Ünlü ve Padem KAYNAKLAR Aksoy U (1999) Ekolojik Tarýmdaki Geliþmeler. Ekolojik Tarým Organizasyonu Derneði Yayýnlarý, Emre Basýmevi, Ýzmir. Alpaslan M, Güneþ A, Ýnal A (1998) Deneme Tekniði. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýn No: 1501, Ders Kitabý: 455, Ankara. Anonymous (1996) Teknik Tarým Rehber Kitap. T.C. Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý, Ýzmir Ýl Müdürlüðü Yayýn No: 350, Ýzmir. Artes F, Conesa MA, Hernandez S, Gil ML (1999) Keeping Quality of Fresh-Cut Tomato. Postharvest Biology and Technology 17,153-162. Bargefurd BR, Harker TC (1998) Fresh Market Tomato Cultivar Evaluation. Centers at Piketon, Exploring Economic Opportunities, Ohio State University Extension Enterprise Center 1864 Shyville Road, Piketon, Ohio. Cemeroðlu B (1992) Meyve ve Sebze Ýþleme Endüstrisinde Temel Analiz Metotlarý. Biltav Yayýnlarý, Ankara. Demir H, Polat E (2001) Organik Olarak Yetiþtirilen Domateste Bazý Verim ve Kalite Özellikleri. In: Öztürk A, Akkaya F, Tokgöz H, Sönmez NK (eds), Türkiye II. Ekolojik Tarým Sempozyumu Bildirileri, 14-16 Kasým 2001, Antalya, 266-275. Demiralay Ý (1993) Toprak Fiziksel Analizleri. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No: 143, Erzurum. Feleafel MN, El-Araby SM (2003) Effects of Irrigation Regime, Organic Manure and Phosphorus Fertilizer on Tomato Plants. 2. Yield and Fruit Quality. Alexandria Journal of Agricultural Research 48, 127-136. Günay A (2005) Sebze Yetiþtiriciliði Cilt II. Meta Basýmevi, Ýzmir. Kacar B (1994) Gübre Bilgisi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No: 1383, Ders Kitabý: 397, Ankara. Kalloo G (1993) Tomato (Lycopersicon esculentum Miller). Genetic Improvement of Vegetable Crops. G. Kalloo and B. O. Bergh (eds). Pergamon Press Ltd., USA, 645-668. Karaçalý Ý (1993) Bahçe Ürünlerinin Muhafaza ve Pazarlanmasý. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No:494, Ege Üniversitesi Basýmevi, Ýzmir. Karadoðan T, Özer H, Oral E (1997) Çiftlik Gübresi ve Mineral Gübrelemenin Patates Yumrusunun Direncine Etkisi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 28, 2, 227-234. Karataþ A, Padem H, Ünlü H, Ünlü H (2005) Sera ve Tarla Koþullarýnda Yetiþtirilen Bazý Sýrýk Domates Çeþitlerinin Verim ve Kalite Özelliklerini Karþýlaþtýrýlmasý. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 9, 2, 42-49. Karavaþ B (2002) Fungusit, Bitki Aktivatörü ve Bitki Stimulantýnýn Biber Bitkisinin (Capsicum annuum L.) Anatomik ve Morfolojik Yapýsý Üzerine Etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalý, Ýzmir. Kiracý S (2007) Organik Tarýmda Kullanýlan Bazý Bitki Aktivatörlerinin Domateste Verim ve Kalite Üzerine Etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalý, Isparta. Koca YO (2003) Ýki Bitki Aktivatörünün Patateste Bazý Tarýmsal Özellikler Üzerine Etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalý, Ýzmir. Midmore DJ (1993) Agronomic Modification of Resource Use and Intercrop Productivity. Field Crops Research 34, 357-380. Oikeh SO, Asiegbu JE (1993) Growth and Yield Responses of Tomatoes to Sources and Rates of Organic Manures in Ferralitic Soils. Bioresource Technology 45, 1, 21-25. Öner B (2002) Organik Yetiþtiricilikte Dolmalýk Biberin Kimyasal Ýçerik, Ürün ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Toprak Bölümü Anabilim Dalý, Ýzmir. 8 No: 73, 2009

Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Çiftlik Gübresi, Mikrobiyal... Ekoloji Paksoy M (2004) Organik Materyallerin Açýkta Yetiþtirilen Domateslerde (Lycopersicon lycopersicon Mill.) Verim ve Meyve Kalitesine Etkileri. In: Kuzucu FC, Öztokat KC (eds), V. Sebze Tarýmý Sempozyumu Bildirileri, 21-24 Eylül 2004, Çanakkale, 123-128. Sharma A, Sharma JJ (2004) Influence of Organic And Inorganic Sources of Nutrients on Tomato (Lycopersicon esculentum) Under High Hill Dry Temperate Conditions. Indian Journal of Agricultural Science 74, 9, 465-467. Splittstoesser WE (1990) Vegetable Growing Handbook, Organic and Traditional Methods. Van Nostrand Reinhold, New York. Þahin Ü, Özdeniz A, Zülkadir A, Alan R (1998) Sera Koþullarýnda Damla Sulama Yöntemi ile Sulanan Domates (Lycopersicon esculentum Mill.) Bitkisinde Farklý Yetiþtirme Ortamlarýnýn Verim, Kalite ve Bitki Geliþmesine Olan Etkileri. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 22, 71-79. Taþbaþlý H, Zeytin B, Aksoy E, Konuþkan HM (2003) Organik Tarýmýn Genel Ýlkeleri. T.C. Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý, Araþtýrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Baþkanlýðý, Ankara. Thybo AK, Edelenbos M, Christensen LP, Sorensen JN, Thorup-Kristensen K (2006) Effect of Organic Growing Systems on Sensory Quality and Chemical Composition of Tomatoes. LWT - Food Science and Technology 39, 8, 835-843. Toor RK, Savage GP, Heeb A (2006) Influence of Different Types of Fertilisers on the Major Antioxidant Components of Tomatoes. Journal of Food Composition and Analysis 19, 20-27. Tüzel Y, Ul MA, Tüzel ÝH (1993) Effects of Different Irrigation Intervals and Rates on Spring Season Glasshouse Tomato Production: II. Fruit Quality. Acta Horticulturae, 366, 389-396. Tüzel Y, Onoður E (2000) Serada Organik Domates Yetiþtiriciliði. Tübitak, Türkiye Tarýmsal Araþtýrmalar Yayýnlarý, Ankara. Uysal F (2005) Farklý Organik Materyallerin Organik Domates Yetiþtiriciliðinde Kullanýlabilirliði. Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaþa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bahçe Bitkileri Anabilim Dalý, Tokat. Vural H, Eþiyok D, Duman Ý (2000) Kültür Sebzeleri (Sebze Yetiþtirme). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Ege Üniversitesi Basým Evi, Ýzmir. Zengin M (2007) Organik Tarým. Hasad Yayýncýlýk Ltd. Þti., Ýstanbul. No: 73, 2009 9