Uygur Devleti Ders Anlatım Videosu UYGUR DEVLETİ (744 840 ) Uygurlar, Asya Hun Devleti ne bağlı olarak Orhun ve Selenga nehirleri kıyılarında yaşamışlardır. II. Kök Türk Devleti'nin son zamanlarında Basmiller ve Karluklarla birleşen Uygurlar, bu devlete son vererek kendi devletlerini kurmuşlardır (744). Uygurların merkezi Ötüken'dir. "GÖÇ DESTANINDAN Bir gün Uygur tahtına yeni bir hakan oturdu. Bu hakan, Çinlilerle yapılan savaşlara son vermek için, oğlu Gali Tigin'i Kiyu- Liyen adlı bir Çin prensesi ile evlendirmek istedi. Bu prenses sarayını Hatun Dağı'nda kurdurdu. O çevrede Tanrı Dağı adında bir dağ ve onun güneyinde de Kutlu Dağ denilen büyük bir kaya vardı. Çin elçileri, yardımcıları ile birlikte geldiler. Onlar kendi aralarında dediler ki:"hatun Dağı'nın saadeti bu kayaya bağlıdır. Bu hükümeti zayıflatmak için onu yok etmeli." Fakat bu kolay götürülecek bir kaya değildi. Çok büyüktü. Onun için Çinliler kayanın etrafına odun yığıp ateş yaktılar. Taşı iyice kızdırdıktan sonra üzerine keskin sirke dökerek parçaladılar. Parçaları arabaya yükleyip birer birer Çin'e götürdüler. Bu büyük olay oldu. Vatandaki bütün kuşlar, hayvanlar, kendi dilleriyle bu kayanın gidişine ağladılar. Yedi gün sonra da Tigin öldü. Memleket felaketten kurtulamadı. Halk, rahat yüzü görmedi. Irmaklar kurudu. Göllerin suyu tükendi. Toprak çatladı, yiyecek vermez oldu. Nihayet Buğu Han'ın çocuklarından bir başkası yurda hakan seçildi. Onun zamanında memleketteki evcil, vahşi bütün hayvanların, bütün çocukların hatta bütün cansızların "Göç...! Göç...!" diye, derin üzüntüyle bağırdıkları duyuldu. Uygurlar bu manevi işarete uyarak toplandılar. Yurtlarını bırakıp göçmeye başladılar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihayet Beşbalık'ın bulunduğu yere geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlar da burada durup beş şehir yaptılar. Adını Beşbalık koydular. Burada yaşayıp çoğaldılar. Nihat Sami Banar!ı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, s. 89-93'ten özetlenmiştir. Kutluk Bilge Kül Kağan Dönemi: Uygurların ilk hakanı, Kutluk Bilge Kül Kağan'dır (744-747). Onun döneminde başkent Ötüken'den Orhun Nehri kıyısındaki Ordubalıg'a (Karabalgasun) taşınmış, devletin sınırlarıamur Irmağı boylarından Altay Dağları'na kadar uzanmıştır. Kutluk Bilge Kül Kağan'ın ölümünden sonra yerine Uygurların en parlak dönemini oluşturan oğlu Moyen-Çur (747-759) geçmiştir. 1 / 5
Moyen-Çur (Bayan-Çur) Dönemi: Moyen-Çur başa geçtiğinde Çin'de büyük bir karışıklık yaşanmaktaydı. Talas Savaşı (751) nedeniyle Çin imparatoruna karşı isyanlar çıktı. Zor durumda kalan imparator, Moyen-Çur'dan yardım istedi. Bu durum TürkÇin yakınlığını sağlamıştır. Moyen-Çur imparatorun arzusunu yerine getirmekten kaçınmayarak harekete geçti. İmparator bu yardımından dolayı kızını eş olarak Moyen-Çur'a verdi. Moyen-Çur komşu Türk boyları üzerine seferler yapıp onları yönetimi altına aldı. Ülke sınırlarını genişletti. Moyen-Çur'un ölümünden sonra yerine oğlu Bögü Kağan geçmiştir. Bögü Kağan (759-780) zamanında da Çin karışıklık içindeydi. Bögü Kağan, ayaklananlara karşı Çin İmparatoru'nu tutmuş, ayaklanmalara müdahale etmiştir. Fakat bir süre sonra Çin Çin'in birçok şehrini işgal etti. Bu işgaller sırasında pek çok ganimet elde edildi. Uygur Devleti, Bögü Kağan zamanında oldukça zenginleşmiştir. Büyük saraylar onun döneminde yapılmıştır. Bögü Kağan Döneminin önemli olaylarından biri de Manihaizm dininin ülkeye girmiş olmasıdır. Manihaizm dinini kabul eden Bögü Kağan, Karabalgasun şehrinde bir tapınak yaptırmıştır. Onun zamanında Mani dini devletin resmî dini hâline gelmiştir. Ancak bu din sadece kağan ve çevresinde kabul görmüştür. dini, et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için Türk inancı ve yaşantısına uygun değildi. Bu özellikleri ile Uygurların savaşçı yeteneklerini azaltmıştır. Maniheizm Yeni dinlerini halkın öğrenmesi amacıyla çok sayıda kitap yazdılar. Bu kitapların basımında matbaanın temeli sayılabilecek kalıplar kullanmışlardır. Yerleşik hayata geçen Uygurlar, tarım ve ticarette önemli gelişmeler kaydettiler. Tarım alanında sulama kanalları yaptılar.ticari alanda daha çok Çinlilerle ilişki kurmuşlardır. Bögü Kağan, Çin seferine karar verme konusunda çıkan bir anlaşmazlık bahanesiyle veziri Baga Tarkan tarafından öldürülmüştür (780). Ondan sonra Uygur Devleti'nin başına Baga Tarkan (780-789) geçmiştir. Baga Tarkan, ülkede düzeni sağlamak için bazı kanunlar çıkarmıştır. Uygurlar içinde bulunan Dokuz Oğuzlara karşı olumsuz tutum sergilemiştir. Onun bu tutumu devlet içinde büyük karışıklıklara sebep olmuştur. Baga Tarkan ve daha sonraki kağanlar zamanında ortaya çıkan açlık, kıtlık ve salgın hastalıklar devleti iyice zayıflattı. 840 yılında Kırgızlar, Uygur ülkesine girdiler, başkenti alarak Hakanı öldürdüler. 2 / 5
Uygur Devleti'nin yıkılmasından sonra Uygurların çoğunluğu Karluk ülkesine, Çin sınırlarına, Beşbalık ve Turfan'a yerleştiler. Buralarda yeni devletler kurdular. Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar): Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurların bir kısmı, Çin'in kuzeyindeki Kansu bölgesine gelerek burada Kansu Uygur Devleti'ni kurdular. Kansu Uygurları Çin'le ticari ilişkilerde bulundular. Bu ilişkileri akrabalık bağları ile de güçlendirdiler. X. yüzyıldan itibaren bağımsız yaşamaya başladılarsa da siyasi ve askerî bakımdan güçlenemediler. 940 yılında, önce Kuzey Çin'e hâkim olan Kitanların, sonra Tangutların, daha sonra da Cengiz Han idaresindeki Moğolların egemenliğini kabul ettiler (1226). Doğu Türkistan Uygur Devleti (Turfan Uygurları): Beşbalık, Turfan, Koçu bölgelerine yerleşen Uygurların 856'da kurdukları devlettir. Çinliler, Tibetlilerin kendilerine yönelik hücumlarına engel olur düşüncesiyle bu devleti tanıdılar. Uygurlar, ticaret yaparak ekonomik yönden güçlendiler. Varlıklarını uzun süre sürdürdüler. 1209 yılında Moğolların egemenliğini tanıdılar. Turfan Uygurları, Moğol devlet kademelerinde memurluk, kâtiplik hatta yöneticilik yaptılar. Moğolların Türk kültüründen etkilenmesinde rol oynadılar. UYGUR SANATI Uygurlar, gerek göçebelikten yerleşik hayata geçişleri, gerekse temsil ettikleri dinî inançlarının 3 / 5
mimari, resim, heykel, yazı vb. sanat alanlarında yönlendirici bir rol oynaması sonucu birçok sanat dalında eserler meydana getirmişlerdir. Mimari, resim, heykel gibi sanat dallarında kendilerinden sonraki dönemleri etkilemişlerdir. Budist mezar yapıları ve tapınakları ile gelişme gösteren Uygur mimarisi Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Moğollar gibi devletleri mimari açıdan etkilemiştir. Uygurlar, duvar süslemeleri ve minyatürleriyle Arap, Selçuklu ve Osmanlı sanatına kaynaklık etmiştir. Aynı bölgelerde Uygurlardan önce faaliyet gösteren ve göçebe bir yaşantıya sahip bulunan diğer Türk devletlerinin sosyal ve kültürel hayatlarını günümüze yansıtan sanat eserlerinin sayısı yok denecek kadar azdır. Bunda yerleşik hayata yeterince geçilememesinin ve bu devletlerin daha çok askeri bir teşkilat yapısına sahip olmalarının da rolü büyüktür. Uygurlar daha çok dinî konularda sanat eserleri meydana getirmişlerdir. Duvar resimleri büyük bir çoğunlukla dinî konulu olup zaman zaman günlük hayatı, sosyal konuları, av sahnelerini veya resmini yaptırmak isteyen insanların portre özelliği taşıyan resimlerinden oluşmuştur. Uygurlar resim sanatında Orta Asya'da yaşadıkları kültür ortamının birçok etkisini başarılı bir şekilde özümseyerek âdeta kendilerine has bir portre sanatı geliştirmişler ve bu üsluba çeşitli kültür merkezlerine de ihraç etmişlerdir. Uygurların sanat tarihi bakımından diğer önemli bir yönü de minyatürlü kitap örneklerini oluşturmalarıdır Bunlardan bazıları günümüze kadar ulaşmıştır. Uygurlar, geliştirdikleri çeşitli sanat üsluplarını Talaş Savaşı'ndan sonra batıya taşımışlardır. Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürleri, s. 87-89'dan özetlenmiştir. II.Göktürk Devletine son veren Uygurlar KUTLUK BİLGE KÜL önderliğinde yeni bir devlet kurdular. ORDU-BALIK şehrini kurarak burayı kendilerine başkent yaptılar.eski Türkler şehir kelimesi yerine balık derlerdi. Uygur Türkleri BÖGÜ KAĞAN zamanında MANİ dinini kabul ettiler. Ancak bu din Uygurların savaşçılık özelliklerinin kaybolmasına yol açtı.( Mani dininde et yemek yasaktı) Bu sebeble Uygur Devleti döneminde,hun ya da Göktürklerde olduğu gibi Çin ile sürekli savaşlar yapılmamış daha çok ticari ilişkilerde bulunulmuştur. Uygurlar diğer Türk boylarının aksine yerleşik hayata geçmişlerdi. Köylerde ve şehirlerde yaşıyor,tarım ve ticaretle uğraşıyorlardı.ayrıca kendilerine ait bir alfabeleri vardı. ( Uygur alfabesi) İlk defa kağıdı ve matbaayı kullanan Türk boyu yine Uygurlar olmuştur. Bu özellikleri ile diğer Türk boylarından daha gelişmiş bir yapıya sahiptiler. Bugün Çin in KANSU ve DOĞU TÜRKİSTAN eyaletlerinde UYGUR TÜRKLERİ halen yaşamlarını sürdürmektedir. N OT: Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordubalıkdır. Bilge Kül Kağan'dan sonra MOYENÇUR başa geçmiş, onun döneminde Müslüman 4 / 5
Araplar(Abbasiler) ile Çinliler arasında Talas Savaşı yaşandığından, Abbasilere yenilen Çinliler güç kaybına uğramışlardı. Bu durumdan yararlanan Uygurlar Çinin TARIM havzasını ele geçirdiler.moyençur'dan sonra başa BÖGÜ KAĞAN geçti. BÖGÜ KAĞAN DEVRİ: Bu devirde Uygur Türkleri ile çin arasında iyi ilişkiler kuruldu, ticaret gelişti. Bögü Kağan Çine yardım amacıyla "Tibet Seferine" çıktı. Tibet Seferi ve Sonuçları: Bögü Kağan tibet seferi sırasında iki MANİ(MANİHEİZM) rahibini yanına alarak ülkesine geri döndü. Bu rahipler Uygur Türkleri arasında Mani dininin yayılmasına sebep oldular. Ayrıca Türkler arasında Budizm'de yayılmaya başladı. Mani Dininin Özelliği: Avlanmayı, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bir dindir. Mani Dininin Uygurlar üzerindeki Etkileri: 1- Uygurlar Savaşçılıklarını kaybettiler. 2- Yerleşik hayata geçtiler. (Türklerde ilk defa yerleşik hayata Uygurlar geçmiştir.) 3- Yerleşik hayata geçmeleriyle Uygurlar ticaret,bilim, sanat ve edebiyat gibi bir çok alanda geliştiler. UYGUR DEVLETİ'NİN (ORHUN BÖLGESİ) YIKILIŞI: 840 yılında bir başka Türk kavmi olan KIRGIZLAR Uygur Devletine son verdiler. Kırgızlar'ın Orhun Bölgesinden kovmalarıyla Uygurlar, Kansu ve Turfan bölgelerine göç etmek zorunda kaldılar. NOT: Kırgızlar; Orhun Bölgesinden Uygurları kovarak, buradaki Türk nüfusunun azalmasına sebep olmuşlardır. Bu yüzden bu en eski Türk Yurdu, daha sonra Kırgızları yenen Moğolların eline geçerek kolayca Moğollaşmış, MOĞOLİSTAN olarak anılmıştır. TURFAN( DOĞU TÜRKİSTAN) UYGUR DEVLETİ: Kırgızlar tarafından kovulan Uygurların bir kısmı Turfan Bölgesi'ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Moğollar tarafından 1207'de yıkıldı. Uygurlar günümüzde Doğu Türkistan diye anılan bu bölgede Çin'e bağlı özerk bir devlet olarak yaşamaktadır. KANSU(SARI UYGUR) DEVLETİ: Kırgızlardan kaçarak Kansu Bölgesi'ne gelen Uygurlar tarafından kurulan bu devlete Sarı Uygur Devleti de denilmektedir. 1209'da Moğolların hakimiyetine girmiştir. UYGURLARLA İLGİLİ DİĞER ÖNEMLİ HUSUSLAR: * 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar. * Cengiz Han'ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğollar'ı devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler. * Moğolların Türkleşmesinde önemli bir rol oynadılar. (Özbek ve Çağatay Türkleri) * İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'la savaştılar.(sebep Uygurların Budizmi, Karahanlıların İslamiyeti yaymak istemeleri.) * Tahta harflerden MATBAA'yı oluşturdular, pamuktan KAĞIT yaptılar. * Uygurlar Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur. 5 / 5