635 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ TÜRKİYE İLE ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NİN BEŞERİ KALKINMIŞLIK DÜZEYLERİ VE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ İbrahim Güran Yumuşak Mahmut Bilen ** GİRİŞ Sosyalist ekonomik sistemle yönetilmiş ülkelerin bir bölümü, Sovyet bloğunun çökmesinin ardından üretim ve mübadele biçimlerini piyasa ekonomisine doğru köklü bir şekilde dönüştürmeye çalışmaktadırlar. Bu ekonomilerde gerek mülkiyet yapısı gerekse tüketici ve üretici davranışları köklü bir şekilde değişime uğramaktadır. Bu ülkelerin ekonomik yapıları geçiş ekonomisi olarak tanımlanmaktadır. Geçiş ekonomisi sürecinde olan ve Bağımsız Devletler Topluluğu içerisinde yer alan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, birçok nedenden dolayı araştırmacıların yakın ilgisine konu olmuşlardır. Bu ülkelerde ekonomik dönüşüm süreci ve sonrasında kaydedilen gelişmelerin analizi bu açından önem taşımaktadır. Bu araştırmada geçiş ekonomisi özelliği gösteren Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma düzeyleri ile beşeri kalkınma ve ekonomik gelişim arasındaki ilişki konu edilmektedir. Bildiri, Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınmışlık düzeylerini karşılaştırmalı olarak analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu amaca, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve Türkiye nin okur-yazarlık oranı, okullaşma oranı, ortalama yaşam süresi ve kişi başına düşen milli gelir rakamlarından elde edilen beşeri kalkınma indeks değerleri kullanılarak ve tablo analizleri yapılarak ulaşılmaya çalışılacaktır. Böylelikle bu ülkelerin, iktisadi gelişmenin en önemli unsurlarından biri olan beşeri sermaye potansiyelleri tespit edilmiş olacaktır. Ülkelerin iktisadi gelişmişlik düzeylerinin gelir yanında eğitim, sağlık ve yaşam kalitesini gösteren diğer kriterlerin de dikkate alınarak incelenmesi daha doğru bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Teşkilatı nın 1990 yılından itibaren her yıl yayınladığı Beşeri Kalkınma İndeksi (Human Development Index-HDI) ülkelerin gelişmişliklerini yalnızca nicelik açısından değil aynı zamanda nitelik açısından da ölçen önemli bir göstergedir. Bu indekste ekonomik performans, beşeri kalkınmanın temeli olan eğitim ve sağlık göstergeleriyle beraber ele alınmaktadır. Bildirinin ilk bölümünde geçiş ekonomilerinin temel özellikleri ve ekonomik performans ile beşeri kalkınma arasındaki ilişki ele alınacaktır. İkinci bölümde beşeri sermaye kavramının ve beşeri kalkınma indeksinin içeriği hakkında bilgi verilecektir. Üçüncü bölümde Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Beşeri Kalkınma İndeksi ndeki sıralaması ve trendleri incelenecektir. Son bölümde ise ilgili ülkelerin beşeri kalkınma indeksinde yer alan göstergelerinin karşılaştırmalı analizi yapılacaktır. Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin ekonomik performansları ile beşeri kalkınma düzeyleri arasındaki ilişkiyi daha kapsamlı olarak ortaya koyabilmek için gerekli veri setinin tam ve güvenilir biçimde sağlandığı takdirde çalışma, ekonometrik veya istatistiksel yöntemler kullanılarak geliştirilebilecektir. Yrd. Doç. Dr. Kocaeli Üniversitesi İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, Türkiye, e-posta: iyumusak@kocaeli.edu.tr ** Yrd. Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, Türkiye, e-posta:mbilen@sakarya.edu.tr
636 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 1. GEÇİŞ EKONOMİLERİ VE BEŞERİ KALKINMA Sosyalist bloğun 1989 yılında çökmesinden sonra bu blokta yer alan ülkeler ekonomik sistemlerini dönüştürme çabasına girişmişlerdir. Merkezi plan ekonomisinden serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini yaşayan bu ülkelerin ekonomik yapıları Geçiş Ekonomisi olarak isimlendirilmektedir. Bu ülkeler farklı kriterlere göre gruplandırılmakla birlikte genel olarak coğrafi ve bağlı oldukları birliğe göre kategorik sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır: Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Baltık Ülkeleri (Çek Cumhuriyeti, Polonya, Litvanya vd.), Güney- Doğu Avrupa Ülkeleri (Yugoslavya, Bosna Hersek, Arnavutluk vd.) ve Bağımsız Devletler Topluluğu (Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan vd.) gibi. Plan ekonomisinden piyasa ekonomisine geçiş zorlu bir süreçtir ve radikal reformların gerçekleştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Kurumsal yapı ile birlikte sosyal normların, informal kurumların, güçler ve değerler arasındaki ilişkilerin dönüştürülmesi gerekmektedir 749. Bu dönüşüm, geçiş ekonomilerinin mevcut ekonomik problemlerine yenilerini de eklemek suretiyle piyasa ekonomisine geçişi zorlaştırmaktadır. Ayrıca 1990 ların başında Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkelerde yaşanan ekonomik çöküntü, yoksulluğu artırmış, gelir dağılımını bozmuş ve işsizlik oranlarını yükseltmiştir. Zira özellikle Eski Sovyetler Birliği ülkelerinde yaşayan insanların önemli bir bölümünün hayat standartları eskisinden daha kötüdür. Bu durum bu ülkelerdeki piyasa ekonomisine geçiş sürecini aksatmış ve buna olan inancı olumsuz etkilemiştir. Yeni ekonomik düzen ve ilişkilerin kurulması, geliştirilmesi insanların algılarının değişmesine bağlıdır. Uzun yıllar boyunca kolektivist bir ekonomik anlayış içerisinde yaşayan insanların kendisi ve ailesinden yine kendisinin sorumlu olduğunu kabullenmesi oldukça zor bir süreçtir ve belirli bir süreyi gerektirmektedir. Planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş süreci aynı zamanda birçok sosyal maliyeti de içerisinde barındırmaktadır. Bunun birçok nedeni vardır. Bu nedenler arasında piyasa ekonomisinin sosyal güvenlik garantisi vermemesi, kişisel refahı sağlayan eğitim ve sağlık gibi hizmetleri bireylere bırakması, ekonomik etkinlik ve rekabet üzerine yoğunlaşması, yaşanan bütçe açıklarının sosyal hizmetleri aksatması sayılabilir 750. Geçiş ekonomilerinde farklı nitelikler görülmesine rağmen ortak sayılabilecek bazı özellikler taşımaktadırlar. Bu özelliklerden bazıları; devlet yönetiminin esneklikten görece uzak ancak güçlü olması, kamu sektörünün büyük olması, gelişmemiş kurumsal altyapı, yoksulluk sorunun yaygın bir şekilde göze çarpması sayılabilir. Bunların dışında kurumsal altyapı yetersizliğinden beslenen suç oranın yüksekliği ile rüşvet problemi yine ciddi temel sorunlar arasında yer almaktadır. Bu sorunlar, gelişmesi arzulanan piyasa ekonomisinin önündeki en önemli engellerin başında gelmektedir. Bu olumsuzlukların aksine bu ülkelerin diğer bir özelliği de, beşeri sermayenin en önemli unsuru olan eğitim alanındaki altyapılarının oldukça sağlam olduğudur. Geçiş ekonomisi sürecine dahil olan ülkelerin ekonomik yapıları ve durumları önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Baltık ülkeleri ile Balkan ülkeleri arasındaki farklılıklar, Türk Cumhuriyetleri ile Merkezi Avrupa ülkeleri arasında da söz konusudur. Bu farklılıklara ilaveten ekonomilerini liberalleştirme ve özelleştirme programlarındaki farklılıklar da dikkate alındığında bu ülkelerin ekonomik performanslarında ve geçiş programlarının başarıyla sürdürülmesinde benzerliklerin sınırlı olduğu görülmektedir. Bu nedenle, değerlendirmelerin ülke bazında değil de, yapılan gruplandırma çerçevesinde ele alınması daha doğrudur. 749 Tridico, Pasquale, Institutional Change and Human Development in Transition Economies, EAEPE Conference, 10-12 November, Bremen, s.2. 750 UNDP National Human Development Report, The Influence of Civil Society on the Human Development Process in Kyrgyzstan, Kyrgzy Republic,, s.16.
637 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 1: Geçiş Ekonomileri ve Ekonomik Performansları (1990-) Merkezi ve Doğu Avrupa Baltık Ülkeleri Güney Doğu Avrupa Ülkeleri Bağımsız Devletler Topluluğu Ülke Ortala ma Büyüm e Hızı KBD Gelir (SAGP/ USD) Ülke Ortala ma Büyü me Hızı KBD Gelir (SAGP/U SD) Ülke Ortala ma Büyüm e Hızı KBD Gelir (SAGP/U SD) Slovenya 3.2 22273 Makedonya -0.1 7200 Rusya Fed. -0.1 10845 Litvanya 1.9 14494 Romanya 1.6 9060 Ukrayna -2.4 6848 Letonya 3.6 13646 Bosna Hersek 12.7 2546 Belarus 2.2 7918 Estonya 4.2 15478 Bulgaristan 1.5 9032 Moldova -3.5 2100 Polonya 4.3 13847 Arnavutluk 5.2 5316 Gürcistan 0.2 3365 Çek Cumh. 1.9 20538 Ermenistan 4.4 4945 Slovakya 2.8 15871 Kazakistan 2.0 7857 Hırvatistan 2.6 13042 Azerbaycan 5016 Macaristan 3.1 17887 Türkmenista n -6.8 3838 Özbekistan 0.3 2063 Kırgızistan -1.3 1927 Tacikistan -4.0 1356 USD Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007, s.277-280 den derlenmiştir. Geçiş ekonomilerinin ekonomik performansları açısından bir değerlendirme yapıldığında özellikle Avrupa da yer alan ülkelerin büyüme ve kişi başına düşen gelir göstergelerinin diğerlerine göre oldukça yüksek olduğu ifade edilebilir. Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Baltık Ülkeleri nin kişi başına düşen gelir düzeyleri 13000-22000 USD (SAGP) arasında iken 1990 ile yılları arasındaki yıllık ortama büyüme hızları 1.9-4.3 arasındadır. Güney Doğu Avrupa ülkelerinde ise kişi başına düşen gelir düzeyi 5000-9000 USD (SAGP) ve yıllık ortama büyüme hızları ise Bosna Hersek ve Arnavutluk dışında oldukça düşüktür. Bağımsız Devletler Topluluğu nda yer alan ülkelerden Rusya dışında kalanların gelir düzeyleri 8000 USD ın (SAGP) altında iken yıllık ortalama büyüme performansları ise -6.8 ile 4.4 arasında dağılım
638 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ göstermektedir. Bu grup içerisinde yer alan Türk Cumhuriyetleri nin ekonomik performansları ise diğerlerine göre daha düşüktür. Geçiş ekonomilerinin beşeri kalkınma altyapısı düşük ekonomik performansla karşılaştırıldığında, sosyalist rejim tarafından yapılan sosyal yatırımlar nedeniyle göreceli olarak daha yüksektir. Ancak 1990 ların başında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle gösterilen düşük ekonomik performans beşeri kalkınmayı da olumsuz etkilemekte, özellikle Baltık ülkeleri ile Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinin ölüm oranlarının artmasına, ortalama yaşam sürelerinin kısalmasına, eğitim ve sağlığa yönelik yatırımların yavaşlamasına neden olmaktadır 751. Kırgızistan ın gelir, eğitim ve sağlık göstergeleri dikkate alındığında yaşanan ekonomik krizin etkileri daha açık bir şekilde görülmektedir. Nitekim 1993 yılında 2330 USD olan satın alma gücü paritesine göre kişi başına düşen gelir 1995 yılında 1850 USD seviyesine gerilemiş, bununla birlikte 67.3 yıl olan ortalama yaşam beklentisi 66 yıla ve % 66 okullaşma oranı % 63 e düşmüştür 752. Beşeri kalkınma alt yapısını oluşturan bu göstergeler ancak 2000 yılından sonra eski seviyelerine gelebilmişlerdir. Antik dönemlerdeki filozof ve tarihçilerden İbni Sina ya kadar birçok düşünür beşeri kalkınmaya ilişkin çeşitli değerlendirmeler yapmıştır. Bu nedenle beşeri kalkınma kavramı bir anlamda insanlık tarihi kadar eskidir. Ancak modern anlamda ve UNDP nin Beşeri Kalkınma Raporları nın dayandığı beşeri kalkınma kavramı, teorik altyapısı Amartya Sen tarafından yapılan çalışmalara dayanmakta ve insanların seçeneklerini artırma süreci olarak tanımlanmaktadır 753. İnsanların seçeneklerinin artırılması ise insanların kabiliyetlerinin genişletilmesi ile başarılabilir. Uzun ve sağlıklı bir yaşamı, bilgi edinmeyi ve iyi bir yaşam standardı için gerekli koşulların sağlanmasını ifade eden beşeri kalkınma kavramı dört temel unsuru içermektedir. Bunlar; insanların ekonomik anlamda tercihlerini genişletebilecek, iktisadi açıdan verimliliği sağlayabilecek etkinlik, insanları ayrımcılığa karşı koruyan ve beşeri kalkınma potansiyellerini özgürce kullanabildiği eşitlik, şimdiki ve gelecek nesillerin kabiliyetlerini güvenli biçimde kullanabileceği sürdürebilirlik ve doğuştan gelen potansiyel yeteneklerini keşfedebileceği ve bunları kullanabileceği bir kabiliyet gelişimidir 754. Beşeri kalkınma ile ekonomik performans arasındaki ilişki oldukça kompleks bir yapı arz etmektedir. Ekonomik büyüme, beşeri kalkınma düzeyini artırmaya katkı sağlamaktadır. Ancak ekonomik büyüme ile birlikte beşeri kalkınmanın gerçekleşeceğini ifade etmek doğru değildir. Bu nedenle geçiş ekonomisi olarak tanımlanan ülkelerin ekonomik performansları ile beşeri kalkınma performansı arasındaki ilişkiyi tümü için aynı şekilde ifade etmek mümkün değildir. Ülkelerin ekonomik performansları ile beşeri kalkınma performansları farklı olabilmektedir. Bunun en önemli nedeni, mevcut ekonomik sistemin dönüştürülmesinde yaşanan zorluklar ve bu çabanın oluşturduğu sosyo-ekonomik maliyetlerdir. Nitekim 1985-2002 yıllarını kapsayan bir çalışmaya göre Kırgızistan ve Kazakistan ın hem gelir hem de beşeri kalkınmada gerileme söz konusu iken Tacikistan ve Azerbaycan ın beşeri kalkınma trendi istikrarlı ancak gelir düzeylerinde gerileme söz konusu olmuştur. Özbekistan ve Türkmenistan ise gelir ve beşeri kalkınma düzeylerinde herhangi artış sağlayamamıştır 755. 1990-1997 yıllarını kapsayan diğer bir çalışmada ise 16 ülkenin beşeri kalkınma düzeylerinde gerileme tespit edilmiştir. Bu gerilemenin temel nedenleri arasında da ekonomik durgunluk ve salgın hastalıklar (HIV/AIDS) önemli bir yer 751 Tridico, s.15. 752 UNDP, Kyrgysztan: National Human Development Report for 2000, s.87. 753 UNDP Uzbekistan, Education in Uzbekistan: Matching Supply and Demand, Tashkent, 2007/8, s.22-23. 754 UNDP Uzbekistan, s. 24. 755 Tridico, s.26-27.
639 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ tutmaktadır. Bu çalışmada ekonomik durgunluk nedeniyle beşeri kalkınma düzeyleri gerileyen ülkeler arasında Azerbaycan, Kırgızistan ve Tacikistan da yer almaktadır 756. 2. BEŞERİ SERMAYE VE BEŞERİ KALKINMA İNDEKSİ Bir firmanın değeri yalnızca maddi varlıklarının değeriyle değil aynı zamanda çalışanların sahip olduğu bilgi ve beceri düzeyiyle ölçülüyorsa, ülkelerin gelişmişliğini de yalnızca kişi başına düşen gelirle değil vatandaşlarının sahip olduğu bilgi ve sağlık düzeyini dikkate alarak değerlendirmek daha doğru bir yaklaşımdır. Bu nedenle ülkelerin gelişmişliğin ölçülmesinde ve karşılaştırılmasında yalnızca nicel göstergeler değil niteliğe ilişkin diğer göstergeler de dikkate alınmaktadır. Literatürde bir ülke nüfusunun niteliğini gösteren özellikler farklı tanımlamalarla yer almaktadır. Bu tanımlamalar beşeri sermaye kavramının yanı sıra sosyal sermaye, kültürel sermaye, çalışanların değeri, insan varlıkları ve insan kaynakları gibi kavramlarla da yapılmaktadır. Literatürdeki farklı kavramlar ve tanımlamalara rağmen beşeri sermaye, işgücünün ve bireylerin sahip olduğu faktörlerin bir kombinasyonu olarak görülmektedir. Beşeri sermaye insanların sahip olduğu birçok faktörü kapsamakla birlikte bilgi, beceri, kabiliyet, tutum, yorum, güvenirlik, bağlılık, yaratıcılık, bilgi paylaşma isteği, bir takımın parçası olma ve organizasyonun hedeflerine yoğunlaşma gibi unsurları da içermektedir 757. Beşeri sermayeye atfedilen vasıflar yalnızca bilgi ve beceri düzeyiyle sınırlı kalmamakta, bunların yanı sıra birçok özelliği de kapsamaktadır. Bu vasıflar; Teknik bilgi ve yetenek; Eğitim; Mesleki nitelikler; Çalışanların bir topluluğa katılımı; Mesleki gelişim; Girişimcilik ruhu, yenilikçilik, ileriyi düşünebilme, değişebilirlilik; Eğitim programları; Irk, din ve rekabette eşitlik; Özürlülere eşitlik; İstihdam güvenliği; Sendikal faaliyet; Çalışan sayısı; Çalışanların özellikleri ve etkinliği gibi unsurlardan oluşmaktadır 758. Bir ülkenin yukarıdaki belirtilen tüm vasıflarını ölçmenin, doğru bir kombinasyonla birleştirmenin ve beşeri sermaye düzeyini hesaplayarak bu verileri diğer ülkelerle karşılaştırmanın zorluğu nedeniyle daha kolay ölçülebilen standart verileri kullanmanın daha pratik bir yol olduğu ortadadır. Bu nedenle, Birleşmiş Milletler Kalkınma Teşkilatı (UNDP), ülkelerin kalkınmışlık düzeylerini eğitim, sağlık ve gelir verilerinden oluşturduğu Beşeri Kalkınma İndeksi 759 (HDI) ile ölçmektedir. Her indeksi oluşturmadaki zorluklar ve her hangi bir göstergenin gerçek düzeyini ölçmedeki hatalar bir tarafa bırakıldığında Beşeri Kalkınma İndeksi, belirli koşullar altına ülkelerin genel kalkınmışlık düzeylerini ve bu arada beşeri kalkınma seviyelerini gösteren en önemli indekstir. Şüphesiz beşeri kalkınmanın sonsuz sayıda göstergesi vardır; ancak ölçmedeki zorluklar sınırlı sayıda gösterge ile çalışmayı zorunlu kılmaktadır. Politik, kültürel ve ekonomik özgürlüklerden başlayarak, insan hakları, bireylerin yaratıcı ve verimli olmalarını sağlayacak seçeneklerinin çeşitlendirilmesine kadar birçok boyutu içine alan beşeri kalkınma sadece üç boyutu içermektedir. Sadece üç boyutun dikkate alınmasının altında, çok sayıda değişkenle çalışmanın dikkatleri başka yönlere kaydıracağı ve temel göstergelerin vurgulanamaması endişesi yatmaktadır 760. 756 Mendoza, Maria F. Trujillo, The Global Digital Divide: Exploring The Relation Between National Core Computing and Network Capacity and Progress in Human Development Over The Last Decade, Tulane University, 2001, s.101. 757 Abeysekera, Indra, James Guthrie, Human Capital Reporting in a Developing Nation, The British Accounting Review, Volume:36 (2004), s.253. 758 Abeysekera, s. 259. 759 Beşeri Kalkınma İndeksi hakkında geniş bilgi için bakınız: Tuna, Yusuf, İbrahim G. Yumuşak, Kalkınmışlık Göstergesi Olarak Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Üzerine Bir Değerlendirme, İktisat Fakültesi Dergisi, Cilt:52, Sayı:1, 2002, s.1-26. 760 Tuna-Yumuşak, s.2-3.
640 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Beşeri kalkınma indeksinin birinci boyutu olan uzun ve sağlıklı yaşam, ortalama yaşam beklentisi ile ölçülmektedir. Yaşam beklentisinin önemi, sağlık ve beslenme ile ilgili olarak iyi bir yaşamın en önemli ölçütü olmasından kaynaklanmaktadır. Bireylerin sağlık ve beslenme ile ilgili hizmetler konusunda iyi durumda olduğu ülkelerde ortalama yaşam süresi diğer ülkelere göre daha uzun olmaktadır. Ortalama yaşam beklentisini belirleyen en temel sağlık göstergesi ise bebek ölüm oranıdır. Özellikle bebek ölüm oranlarının yüksek olduğu ülkelerde ortalama yaşam beklentisi de oldukça düşük olmaktadır. Bebek ölüm oranındaki iyileşme ise hızlı biçimde ortalama yaşam beklentisini artırmaktadır. Beşeri kalkınma indeksinin ikinci boyutu olan bilgi ve eğitim ise, bu boyutun en önemli ve kolay hesaplanabilir göstergeleri ile ölçülmektedir. Nüfusun okul çağındaki yaş grubu okullaşma oranı ile okul çağının üzerindeki grubu ise okur-yazarlık oranı ile ölçülmektedir. Şüphesiz özellikle yetişkin nüfusun eğitim durumunun yalnızca okur-yazarlık oranı ile ölçülmesi özellikle ülkelerarası karşılaştırmalar söz konusu olduğunda hatalı sonuçlara yol açabilmektedir. Okullaşma oranı ile yetişkinlerin okuryazarlık oranının aynı olduğu ancak yüksek öğrenim düzeyleri farklı olan iki ülkenin eğitim göstergeleri bu ölçümlerde aynı çıkmaktadır. Ancak tüm ülkeler için kolay ve doğru hesaplanabilmesi nedeniyle okur-yazarlık ve okullaşma oranları ülkelerin eğitim düzeyini ölçmede bu göstergelere riayet edilmesini gerekli kılmaktadır. İyi bir yaşam sürdürebilmek için gerekli kaynaklara sahip olabilmek, beşeri kalkınmanın üçüncü ve ölçmesi en zor olan boyutunu oluşturmaktadır. Bu boyutla ilgili gerektiği kadar güvenilir veriler olmadığından ortalama gelir düzeyleri dikkate alınmaktadır. Ülkeler arasındaki farklılıkları gidermek amacıyla da satın alma gücü paritesine göre hesaplanmış kişi başına düşen gerçek gayr-ı safi yurt içi hasıla rakamları kullanılmakta ve gelirin refah düzeyine olan marjinal katkısını dikkate alan hesaplamalar yapılmaktadır. Her ülkenin eğitim, sağlık ve gelir göstergeleri belirli hesaplamalardan geçirilerek 0 ile 1 arasında bir değere dönüştürüldükten sonra toplanarak üçe bölünmekte ve böylelikle her ülkenin indeks değeri hesaplanmaktadır. Bu hesaplamada, her indekste yer alan bir puanlık iyileşmenin ortalamaya etkisi aynı olmakla birlikte beşeri kalkınma sürecine olan marjinal etkisi farklı olabilmektedir. Örneğin ortalama yaşam süresini gösteren ortalama yaşam indeksindeki 0.1 puanlık gelişmenin 0.5 veya 0.9 puana ilavesi farklı etkiler oluşturmasına rağmen ortalamaya etkileri aynı kalmaktadır. Yine sağlık indeksindeki 0.1 puanlık gelişme ile gelir veya eğitim indeksindeki 0.1 lık puanlık iyileşmeler ortalamayı eşit düzeyde etkilemekle birlikte beşeri kalkınma sürecine farklı düzeylerde katkı sağlayabilmektedir. Bu ve buna benzer eksikliklerine rağmen beşeri kalkınma indeksi, ülkelerin gelişmişliğini ve beşeri kalkınma düzeyini göstermesi açısından önemli bir indeks olarak kabul edilmektedir. 3. TÜRKİYE ve ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİ NİN BEŞERİ KALKINMA İNDEKSİNDEKİ DÜZEYLERİ Ülkelerin ekonomik gelişiminin en temel unsurlarından birini beşeri sermaye gücü oluşturmaktadır. Fiziki sermaye, teknolojik gelişim ve doğal kaynaklar gibi diğer unsurların varlığı ile iktisadi sistemin işleyişi de diğer önemli unsurlar arasında yer almaktadır. Şüphesiz bütün unsurların ekonomik gelişim üzerinde önemli etkileri mevcuttur. Ancak beşeri sermaye ekonomik gelişimin temel unsurlarından biri olmasının yanı sıra diğer unsurların oluşmasında ve verimli biçimde kullanılmasında da pozitif etkiler oluşturmaktadır. Bu nedenle ülkelerin ekonomik gelişiminde beşeri sermaye potansiyeli oldukça önemli bir faktör olarak kabul edilmektedir. Iij = (maxxij-xij) / (maxxij-minxij) (Yoksunlaşma İndeksi) Ij = 1/3 Iij HDI = 1-Ij
641 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin ekonomik gelişimlerine ait bir değerlendirme yapabilmek için yalnızca gelir düzeylerini dikkate almak çok anlamlı olmayabilir. Zira bu ülkelerin piyasa ekonomisine geçiş süreçleri hala devam etmekte olup gelir düzeyleri vatandaşlarının refah seviyelerini göstermede yetersiz kalabilmektedir. Bu nedenle, gelir düzeyleri ile birlikte ekonomik gelişimin önemli bir unsuru olar beşeri kalkınma düzeylerini de dikkate almak gerekmektedir. Bunu da en iyi beşeri kalkınma indeksi göstermektedir. Tablo 2: Beşeri Kalkınma İndeksi nde Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin ve Seçilmiş Bazı Ülkelerin Aldığı Değerler (2007-8) Ülke ve Sıralama Ortala ma Yaşam Süresi (yıl) Yetişki n Okuryazarlı k Oranı (%) Gerçek Okullaşm GSYİH a Oran (%) Kişi Başına Düşen (SAGP $) Ortala ma Yaşam İndeksi Eğitim İndeksi GSYİH İndeksi Beşeri Kalkın ma İndeksi Değeri Gelir sıralama sıy-la BKİ sıralama sı arasında ki fark 1 İzlanda 81.5 100 95.4 36510 0.941 0.978 0.985 0.968 4 2 Norveç 79.8 100 99.2 41420 0.913 0.978 0.978 0.968 1 3 Avustralya 80.9 100 113.0 31794 0.931 0.993 0.962 0.962 13 73 Kazakistan 65.9 99.5 93.8 7857 0.682 0.973 0.728 0,794 1 84 Türkiye 71.4 87.4 68.7 8407 0.773 0.812 0.740 0.775-18 98 Azerbaycan 67.1 98.8 67.1 5016 0.702 0.882 0.653 0.746 4 109 Türkmenistan 62.6 98.8 73* 3838 0.627 0.903 0.609 0.713 5 113 Özbekistan 66.8 99* 73.8 2063 0.696 0.906 0.505 0.702 25 116 Kırgızistan 65.6 98.7 77.7 1927 0.676 0.917 0.494 0.696 29 122 Tacikistan 66.3 99.5 70.8 1356 0.689 0.896 0.435 0.673 32 177 Sierra Leone 41.8 34.3 44.6 806 0.280 0.381 0.348 0.336-5 Geliş. Olan Ülk. 66.1 76.7 64.1 5282 0.685 0.725 0.662 0.691 - Dünya 68.1 78.6 67.8 9543 0.718 0.750 0.761 0.743 - Tahmini Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007, s.229-232 den derlenmiştir.
642 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma indeksinde yer alan göstergeleri ve sıralamaları Tablo 2 de yer almaktadır. Ayrıca karşılaştırma yapabilmek amacıyla bu indekste ilk üç ve son sırada yer alan ülkelerin göstergeleri de tabloya dahil edilmiştir. verilerinden oluşturulan 2007-2008 indeks göstergelerine göre en yüksek değere ve sıralamaya sahip Orta Asya Türk Cumhuriyeti Kazakistan dır. 0.794 indeks değerine sahip Kazakistan bu ortalama ile 177 ülke arasında 73. sıradadır. Kazakistan, beşeri kalkınma indeksinde yer alan göstergeler arasında en yüksek değere ise eğitim göstergeleriyle ulaşmıştır. 0.973 eğitim indeks değeri, sıralamada birinci olan İzlanda nın indeks değerine oldukça yakındır. Kazakistan ı 84. sıra ile Türkiye, 98. sıra ile Azerbaycan, 109. sıra ile Türkmenistan, 113. sıra ile Özbekistan, 116. sıra ile Kırgızistan ve 122 sıra ile Tacikistan takip etmektedir. Bu ülkelerin kendi aralarındaki sıralamadaki yerlerini Türkiye hariç, daha ziyade gelir indeksi değerleri belirlemektedir. Yaşam ve eğitim indeksi değerleri birlerine daha yakın olması nedeniyle gelir indeksi yüksek olan ülkeler sıralamada daha üst seviyede yer almaktadır. Türkiye ise daha yüksek gelir ve yaşam indeksi değerine sahip olmasına rağmen, eğitim indeksinde sahip olduğu değer, diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin eğitim indeks değerlerinden düşüktür. Buna rağmen gelir indeksi değerinin diğer ülkelerin değerlerinden yüksek olması nedeniyle sıralamada Kazakistan ın arkasında diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin ise üzerinde yer almaktadır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma indeksindeki sıralamasında göze çarpan önemli bir husus ise Tablo 2 nin en sağındaki sütunda yer almaktadır. Gelir düzeylerine göre yapılan sıralama ile eğitim ve sağlık düzeylerinin de katıldığı BKİ sıralaması arasındaki farkı gösteren bu sütunda Türkiye hariç Orta Asya Türk Cumhuriyetleri pozitif değere sahiptir. Özellikle Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan olmak üzere Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin eğitim indeksinde sahip olduğu yüksek değerlere rağmen düşük gelir indeksi değerleri, bu ülkeleri sıralamada aşağıya itmektedir. Başka bir ifadeyle, bu ülkelerin gelir indeksi değerlerindeki artışlar sahip olunan yüksek eğitim indeksi değerleri nedeniyle hızlı biçimde üst sıralara taşıyacaktır. Türkiye ise diğer ülkelerin aksine sahip olduğu düşük eğitim indeksi değerleri nedeniyle gelir düzeyine göre yapılan sıralamanın 18 basamak altında yer almaktadır. Bu durum, sahip olunan gelir düzeyinin gerektirdiği eğitim ve yaşam indeksi değerlerinin altında yer aldığını göstermektedir. Türkiye nin özellikle eğitim indeksi değerlerinin benzer gelir seviyesine sahip ülkelerin altında yer almasının temel nedeni ise eğitimde cinsiyet ve bölgesel eşitsizliklerin oldukça yüksek oluşudur 761. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye nin BKİ göstergelerinin kendi aralarındaki karşılaştırılması aşağıdaki grafiklerde yapılmıştır. Grafiklere göre, yaşam indeksinde en yüksek değer Türkiye ye en düşük değer ise Türkmenistan a aittir. Eğitim indeksinde en yüksek değer Kazakistan a en düşük değer ise Türkiye ye aittir. Gelir indeksinde en yüksek değer Türkiye ye en düşük değer de Tacikistan a aittir. 761 Geniş bilgi için bakınız: Yumuşak, İbrahim Güran, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye Açısından Eğitimin Ekonomik ve Sosyal Boyutu Üzerine Bir Değerlendirme, Disiplinler arası Kadın Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt:III, 1-4 Mart 2002, Yeditepe Üniversitesi GSF Yayını, İstanbul, s.291-301.
643 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Grafik 1: Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Beşeri Kalkınma İndeksi Değerleri (2007-8) 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Ortalama Yaşam İndeksi Eğitim İndeksi GSYİH İndeksi Kazakistan Türkiye Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007, s.229-232 den derlenmiştir. Kazakistan ın yüksek eğitim indeksi değeri, gelir ve yaşam indeksi değerlerinin Türkiye den daha düşük olmasına rağmen onu Türkiye nin 11 basamak üstüne taşımıştır. Türkiye ise yaşam ve gelir indeksindeki yüksek değerlere rağmen eğitim indeksindeki en düşük seviyesi nedeniyle kendi aralarındaki sıralamada ikinciliğe ulaştırmıştır. Eğitim ve yaşam göstergelerinin daha yavaş ve gecikmeli değiştiği dikkate alındığında düşük gelire sahip ülkelerin ekonomik performanslarındaki gelişmeyle daha üst sıralara tırmanması mümkün olabilecektir. Türkiye nin ise öncelikle eğitim indeksi değerini artırarak indeks sıralamasında üst sıralara tırmanması muhtemel bir gelişme olabilir. Grafik 2: Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Beşeri Kalkınma İndeksi ndeki Sıralaması 1 0,8 0,6 0,4 0,2 73 Kazakistan; 0,794 84 Türkiye; 0,775 98 Azerbaycan; 0,746 109Türkmenistan; 0,713 113 Özbekistan; 0,702 116 Kırgızistan; 0,696 122 Tacikistan; 0,673 73 Kazakistan 84 Türkiye 98 Azerbaycan 109Türkmenistan 113 Özbekistan 116 Kırgızistan 122 Tacikistan 0 Beşeri Kalkınma İndeksi Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007, s.229-232 den derlenmiştir. Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma indeksindeki değerleri ve sıralaması Grafik 2 de yer almaktadır. İndekse göre 0.794 indeks değeri ile Kazakistan 73. sıradadır. Kazakistan ın ele alınan ülke grubunda ilk sırada yer almasına neden olan temel unsur
644 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ gelir düzeyidir. Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nden daha yüksek bir gelir seviyesine sahip olan Kazakistan Türkiye nin eğitim göstergelerinden de daha iyi bir durumda olduğundan orta üst beşeri kalkınma düzeyinde yer almaktadır. Zira 0.8 in üzerindeki indeks değeri yüksek beşeri kalkınma, 0.5 ile 0.8 arası orta beşeri kalkınma ve 0.5 in altı ise düşük beşeri kalkınma düzeyi olarak kabul edilmektedir. Kazakistan ı 0.775 indeks değeri ile Türkiye takip etmektedir ve Türkiye bu değer ile 84. sıradadır. Türkiye Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ne göre daha düşük eğitim seviyesine sahip olmakla birlikte 8407 USD lık gelir göstergesi ile grubun lideri durumundadır. Aynı zamanda 71.4 yıl ortalama yaşam süresi açısından da Türkiye yine grubun lideridir. Türkiye, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ne göre daha düşük eğitim göstergelerine sahip olmakla birlikte ortalama yaşam süresi ve gelir göstergelerindeki liderliği nedeniyle grubun ikinci sırasında yer almaktadır. Türkiye, eğer eğitim göstergelerini daha üst seviyeye çıkarabilirse grubun liderliğine de yükselebilir. Kazakistan ve Türkiye nin arkasından 0.746 indeks değeri ile Azerbaycan 98., 0.713 indeks değeri ile Türkmenistan 109., 0.702 indeks değeri ile Özbekistan 113.,0.696 indeks değeri ile Kırgızistan 116. ve 0.673 indeks değeri ile Tacikistan 122. sırada yer almaktadır. Bu ülkelerin eğitim göstergeleri ve ortalama yaşam süreleri birbirlerine oldukça benzer olduğundan sıralama gelir düzeyleri tarafından belirlenmektedir. Özellikle Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan benzer gelir seviyelerine sahip ülkelere göre oldukça yüksek eğitim ve sağlık düzeylerine sahiptir. Dolayısıyla bu ülkeler, gelir performanslarındaki gelişmelere bağlı olarak kendi aralarında ve genel sıralamada daha üst sıralara yükselmeleri mümkün olabilir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma indeksi değerlerindeki trende mevcut veriler ışığında bakıldığında farklı performanslara sahip olunduğunu görülmektedir. Nitekim, Kazakistan ın indeks değerleri önce düşüş daha sonra ise artış göstererek daha yüksek bir düzeye çıkarken Azerbaycan dışındaki ülkelerin değerlerinde gerileme söz konusu olmaktadır. Azerbaycan ın indeks değeri ise iki yılın verilerine göre aynıdır. Türkiye nin indeks trendi, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin indeks trendlerinin aksine oldukça istikrarlı biçimde yükselmektedir. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin beşeri kalkınma indeksinde yer alan göstergelere genel olarak bakıldığında ise 1995 yılına kadar gerilediğini, bu yıldan itibaren ise yükseldiği göze çarpmaktadır. Örneğin Kazakistan ın ortalama yaşam ümidi 1990 yılında 68.1 yıl iken 1995 yılında 63.5 yıla gerilemiş, 2004 yılında ise 66.2 yıla yükselmiştir. Okullaşma oranı da 1990 yılında % 80 iken 1995 yılında % 73 e gerilemiş, 2004 yılında ise % 84 e çıkmıştır 762. 762 UNDP Kazakhistan, The Great Generation of Kazakhstan: Insight into the Future, Almaty,, s.21.
645 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tablo 3: Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Beşeri Kalkınma İndeks Trendleri Ülke 1985 1990 1995 2000 2002 Azerbaycan 0.746 0.746 Kazakistan 0.771 0.724 0.738 0.766 0.794 Kırgızistan 0.701 0.696 Özbekistan 0.704 0.683 0.691 0.709 0.702 Tacikistan 0.705 0.703 0.638 0.640 0.671 0.673 Türkiye 0.651 0.683 0.717 0.732 0.742 0.775 Türkmenistan 0.752 0.713 Kaynak: UNDP, Human Development Report 2004, 2007-8 verilerinden derlenmiştir. Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin gelir ve beşeri kalkınma indeks değerleri arasındaki karşılaştırma Grafik 3 de yer almaktadır. Grafikte ilk göze çarpan husus, gelir indeksi düştükçe gelirle beşeri kalkınma indeks değeri arasındaki farkın yükseldiğidir. Gelir artışıyla birlikte beşeri kalkınma indeksinin diğer göstergeleri olan eğitim ve ortalama yaşam seviyelerinin de yükselmesinin farkı azalttığı yorumu yapılabilir. Bu çerçevede en yüksek fark Tacikistan ın değerleri arasındayken en düşük fark ise Türkiye nin değerleri arasındadır. Grafik 3: Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Beşeri Kalkınma İndeks Değerleri ile GSYİH İndeks Değerlerinin Karşılaştırılması (2007-8) 0,8 0,7 0,6 0,794 0,775 0,728 0,74 0,746 0,653 0,713 0,702 0,696 0,609 0,673 0,5 0,505 0,494 0,4 0,435 Kazakistan Türkiye Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan GSYİH İndeksi BKİ Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007, s.229-232 den derlenmiştir.
646 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 4. TÜRKİYE ve ORTA ASYA TÜRK CUMHURİYETLERİNİN BEŞERİ KALKINMIŞLIK DÜZEYLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Beşeri kalkınmanın temel unsurlarını nüfusun sahip olduğu eğitim ve sağlık düzeyi ile iyi bir yaşam sürdürmek için gereken mali imkânlar oluşturmaktadır. Beşeri kalkınma indeksi, beşeri kalkınmanın bu üç temel unsurunu ölçerek ülkeler arası bir karşılaştırma imkânı sağlamaktadır. Tablo 4 de Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin eğitim göstergeleri, ortalama yaşam süreleri ve gelir düzeyleri yer almaktadır. Ülkelerin eğitim düzeyleri iki gösterge ile ölçülmüştür. Bunlar yetişkin okur-yazarlık oranı ve okullaşma oranıdır. Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri arasında yetişkin okuryazarlık oranı açısından bir karşılaştırma yapıldığında Türkiye dışındaki ülkelerin % 99 civarında bir okur-yazarlık oranına sahip olduğu ancak Türkiye nin okur-yazarlık oranının % 87.4 olduğu görülmektedir. Bu ülkelerin okullaşma oranları ise birbirinden oldukça farklıdır. En düşük seviyeye Azerbaycan sahip iken en yüksek okullaşma oranı Kazakistan a aittir. Tablo 4. Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin Eğitim, Yaşam ve Gelir Düzeyleri Ülke Yetişkin Okuryazarlık Oranı (%) Okullaşma Oranı (%) Ortalama Yaşam Süresi (yıl) Kişi Başına Düşen Gerçek GSYİH (SAGP$) Kazakistan 99.5 93.8 65.9 7857 Türkiye 87.4 68.7 71.4 8407 Azerbaycan 98.8 67.1 67.1 5016 Türkmenistan 98.8 73* 62.6 3838 Özbekistan 99* 73.8 66.8 2063 Kırgızistan 98.7 77.7 65.6 1927 Tacikistan 99.5 70.8 66.3 1356 Tahmini Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, s.229-232 den derlenmiştir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye nin ortalama yaşam süreleri incelendiğinde 62.6 ve 71.4 yıl arasında değiştiği görülmektedir. Yaşam sürelerinde en yüksek değer Türkiye ye, en düşük değer ise Türkmenistan a aittir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasındaki karşılaştırmada en yüksek farklılıkların kişi başına düşen gelir rakamlarında olduğu görülmektedir. Bu ülkeler arasında en düşük değer 1356 USD ile Tacikistan olurken, en yüksek gelire 8407 USD ile Türkiye sahiptir. 4.1. Eğitim Düzeyleri Açısından Karşılaştırma
647 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin eğitim düzeyleri Grafik 4 te karşılaştırılmaktadır. Türkiye dışındaki ülkelerin yetişkin okuryazarlık oranları birbirlerine çok yakındır. Bunun en önemli nedeni, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin tümünde yetişkinlerin neredeyse tamamının okuma yazma bilmesidir. Yetişkin okuryazarlık oranları açısından sıralama şu şekildedir: Kazakistan, Tacikistan, Özbekistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Türkiye. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin yetişkin eğitiminde gösterdiği başarı cinsiyet eşitliğinde de sürmektedir. Örneğin Azerbaycan da kadınların % 17.4 ü, erkeklerin % 21.1 i yüksek öğrenim derecesine, kadınların 20.6 sı erkeklerin 24.1 i kolej ve teknik okul derecesine, kadınların 45.3 ü erkeklerin 41.2 si ortaöğrenim derecesine sahiptir. İlk ve lisansüstü derecelerinde ise eşitsizlik oranı daha yüksektir. İlköğrenimde kadınların oranı % 10.3 ve erkeklerin oranı % 3 iken lisansüstünde kadınların oranı % 4.4 ve erkeklerin oranı ise 7.1 düzeyindedir 763. Grafik 4. Okuryazarlık ve Okullaşma Oranları 100 75 50 25 0 99,5 98,8 98,8 99 98,7 99,5 93,8 87,4 73 73,8 77,7 68,7 67,1 70,8 Y. Okuryazarlık Oranı Okullaşma Oranı Kazakistan Türkiye Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, s.229-232 den derlenmiştir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye, okul çağındaki nüfusun eğitim düzeylerini gösteren okullaşma oranı açısından karşılaştırıldığında yetişkin okur-yazarlık oranına göre daha farklı bir durum ortaya çıkmaktadır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, merkezi plan ekonomisinden kalan mirası eğitim açısından sürdürmekte fazla başarılı gözükmemektedirler. Kazakistan dışındaki ülkelerin okul çağındaki nüfusun ilk ve orta öğrenime devam etme oranları % 67 ile % 77 arasındadır. Türkiye ise yine Kırgızistan ın biraz üzerinde yer alarak eğitim açısından gösterdiği başarısız performansı okullaşma oranında da sürdürmektedir. Kazakistan, diğer ülkelerden farklı olarak okul çağındaki nüfusun yaklaşık % 94 ünün eğitimlerini sürdürmesini sağlamış gözükmektedir. Kazakistan ı Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Türkiye ve Azerbaycan takip etmektedir. Orta beşeri kalkınma seviyesine sahip ülkelerin ortalama yetişkin okur-yazarlık oranının % 78 ve ortalama okullaşma oranının % 65.3 olduğu göz önünde tutulduğunda Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin bu ortalamaların oldukça üzerinde bir seviyeye sahip olduğu görülmektedir 764. 763 UNDP, Azerbaijan Human Development Report 2007, Gender Attitudes in Azerbaijan: Trends and Challenge, Çevik Qrup Publishing, 2007, s.35. 764 UNDP Human Development Report 2007-8, s.232.
648 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ 4.2. Ortalama Yaşam Süreleri Açısından Karşılaştırma Bir ülkede yaşayanların ve/veya bir ülkenin sağlık düzeyini birçok gösterge ile ölçmek mümkündür. Kişi başına düşen sağlık harcamaları, kişi başına düşen doktor ve hemşire sayısı, yatak başına düşen hasta sayısı ve bebek ölüm oranları gibi göstergeler bunlardan bazılarıdır. Sağlık alanındaki tüm gelişmelerin nihai olarak etkileyeceği en önemli gösterge ise ortalama yaşam süresidir. Doğal olarak bir ülkede verilen sağlık hizmetlerinin nicelik ve niteliğindeki gelişmeler o ülkede doğan çocukların ortalama yaşam ümitlerini artıracaktır. Bu nedenle ülkeler arası karşılaştırmalarda her canlı doğumda beklenen yaşam ümidi (yıl) en sık kullanan göstergelerden biridir. Beşeri kalkınma indeksi de, sağlık düzeyini bu gösterge ile ölçmektedir. Bir ülkede sağlık düzeyindeki her türlü gelişme ortalama yaşam süresini etkilemekle beraber bunlar arasında en büyük etkiye sahip en önemli gösterge bebek ölüm oranıdır. 0-12 aylık bebeklerin ölüm oranlarındaki gelişmeler, ortalama yaşam süresini gecikmeli olarak doğrudan etkileme gücüne sahiptir. Bu nedenle bazı ülkelerin bu konuda gösterdikleri hızlı gelişmeler neticesinde ortalama yaşam süreleri hızlı biçimde artış göstermektedir. Bebek ölüm oranlarının yüksek olduğu ülkelerde ise buna bağlı olarak ortalama yaşam süreleri düşük olmaktadır. Şüphesiz bir ülkedeki ortalama yaşam süresini etkileyen faktörler bebek ölüm oranlarından ibaret değildir. Bebek ölüm oranları düşük olan bazı ülkelerde, diğer unsurlardaki olumsuzluklar nedeniyle ortalama yaşam seviyesi de düşük olabilmektedir. Ayrıca düşük gelir seviyesine sahip olanların sağlık ve bakıma yönelik harcama düzeyleri de düşük olduğundan bebek ölüm oranları daha yüksek gerçekleşmektedir. Bu nedenle gelir dağılımındaki bozukluk dolaylı olarak bebek ölüm oranlarını da artırabilmektedir. Yukarıdaki tabloda Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ndeki bebek ölüm oranları yer almaktadır. Tabloya göre en düşük bebek ölüm oranına sahip ülke Türkiye olurken, Türkiye yi Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Azerbaycan takip etmektedir. En fakir % 20 lik dilimle en zengin % 20 lik dilim arasındaki farkın en yüksek olduğu ülke Türkiye iken, farkın en düşük olduğu ülke ise Özbekistan dır. Tablo 5: Bebek Ölüm Oranları Ülke Bebek Ölüm Oranı (1000 canlı doğumda) En fakir % 20 En zengin % 20 Ortalama Azerbaycan - - 76 Kazakistan 68 42 32 Kırgızistan 83 46 55 Özbekistan 54 46 58 Tacikistan - - 63 Türkiye 68 30 31 Türkmenistan 89 58 - Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, s.255 den derlenmiştir. Ortalama bebek ölüm oranları Hausmann, Ricardo, L.D. Tyson, S. Zahidi, The Global Gender Gap Report 2007, World Economic Forum, Geneva, 2007 den alınmıştır. Bu oranlar, tablodaki diğer
649 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ oranlardan farklı bir veri setine ait olup Türkmenistan a aitveri bulunamamıştır. Amanniyazova, Ludmila, Family Welfare in Turkmenistan: Trends and Indicators, Report No.8, Unicef, 2001, s.16 da Türkmenistan ın bebek ölüm oranı 1999 yılı için %o 25.4 olarak verilmektedir. Grafik 5 te Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ndeki ortalama yaşam süreleri gösterilmektedir. En yüksek ortalama yaşama sahip ülke 71.4 yıl ile Türkiye olurken, Türkiye yi 67.1 yıl ile Azerbaycan, 66.8 yıl ile Özbekistan, 66.3 yıl ile Tacikistan, 65.9 yıl ile Kazakistan, 65.6 yıl ile Kırgızistan ve 62.6 yıl ile Türkmenistan takip etmektedir. Orta beşeri kalkınma düzeyindeki ülkelerin ortalama yaşam süresinin 67.5 yıl olduğu göz önünde bulundurulduğunda Türkiye dışındaki ülkelerin bu ortalamanın gerisinde yer aldığı görülmektedir. 765 Grafik 5. Ortalama Yaşam Süreleri 80 60 40 20 0 65,9 71,4 67,1 66,8 62,6 65,6 66,3 Ort. Yaşam Süresi (Yıl) Kazakistan Türkiye Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, s.229-232 den derlenmiştir. 4.3. Kişi Başına Düşen Gayrı Safi Yurt İçi Hasıla Düzeyi Açısından Karşılaştırma Yüksek eğitim ve sağlık düzeyi, iyi bir hayat standardı sağlayabilmek için gereken satın alma gücüne sahip olunmasıyla yaşam kalitesini daha anlamlı kılmaktadır. Beşeri kalkınma indeksinde yer alan her üç göstergenin ortalamaya katkısı eşit olmakla birlikte, gelir seviyesindeki düşüklük yüksek eğitim ve sağlık düzeyinin refah üzerindeki olumlu etkisini azaltmaktadır. Bundan dolayı, eğitim ve sağlık düzeyindeki gelişmeler yüksek gelirle birleştiğinde refah etkisini artırıcı bir faktör olmaktadır. Beşeri kalkınma indeksinde ülkelerin gelir göstergeleri satın alma gücü paritesine göre hesaplanmış kişi başına düşen gayrı safi yurt içi hasıla rakamları ile ölçülmektedir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin gelir düzeyleri karşılaştırılırken geçiş ekonomisi özelliklerini taşıdıkları gözden uzak tutulmamaktadır. Nitekim bu ülkelerin merkezi plana dayalı ekonomik sistemlerinde, 1990 lardan itibaren piyasa ekonomisine entegre çabaları ve bu çerçevede farklı düzeylerde liberalleşme ve özelleştirme faaliyetleri sürdürülmektedirler. Örneğin Orta Asya Cumhuriyetleri ile Baltık ülkeleri ve Doğu Avrupa ülkelerinin piyasa ekonomisine adaptasyon süreçleri ve gösterdikleri ekonomik performanslar farklı konjonktürler içerisinde devam etmektedir. Bu anlamda Avrupa Birliği ne dahil olan veya olmaya hazırlanan ülkelerin piyasa ekonomisine adaptasyonlarında ve ekonomik performanslarında diğerlerine göre önemli ölçüde farklılıklar gözükmektedir. Merkezi plan ekonomisine sahip oldukları dönemde de farklı ekonomik yapılara sahip olan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin bu geçiş ekonomisi süreçleri de farklı biçimlerde devam etmektedir. Bu nedenle bu ülkelerin kişi başına düşen gayrı safi yurt içi hasıla düzeyleri oldukça geniş bir yelpaze oluşturmaktadır. Tacikistan ve Kırgızistan ın kişi başına düşen geliri 2000 765 UNDP Human Development Report 2007-8, s.232.
650 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ USD ın altında iken Özbekistan 2063 USD, Türkmenistan 3030 USD, Azerbaycan 5016 USD ve Kazakistan ise 7857 USD lık bir kişi başı gelir düzeyine sahiptir. Dolayısıyla eğitim ve ortalama yaşam süreleri açısından benzer düzeylere sahip olan bu ülkelerin gelir göstergeleri arasında 6 kata yakın bir farklılık söz konusu olmaktadır. Bu çerçevede, bu ülkelerin beşeri kalkınma indeksindeki sıralamaları gelir göstergeleri tarafından belirlendiği göze çarpmaktadır. Türkiye nin kişi başına geliri 8407 USD lık düzey ile bu ülkelerle karşılaştırıldığında en üst sırada yer almaktadır. Grafik 6. Kişi Başına Düşen Gelir Düzeyleri (USD/SAGP) 10000 7500 5000 2500 0 8407 7857 5016 3838 2063 1927 KBD GSYİH (USD) 1356 Türkiye Kazakistan Azerbaycan Türkmenistan Özbekistan Kırgızistan Tacikistan Kaynak: UNDP Human Development Report 2007-8, s.229-232 den derlenmiştir. Beşeri kalkınma raporlarında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri gelişme trendleri iki periyotta ele alınmaktadır. Bunlardan birincisi keskin bir yükselişin olduğu 1990-1995 yılları arasıdır. İkinci aşama ise daha yavaş gelişmenin görüldüğü 1996-2002 yıllarıdır. Nitekim Kazakistan ilk periyotta 54. sıradan 39 basamak atlayarak 93. sıraya çıkmış, ikinci periyotta ise 15 basamak ilerleyebilmiştir. 2002 sonrasında ise 5 basamak çıkarak 73. sıraya yükselmiştir. Kazakistan ın özellikle ikinci aşamadaki yükselmesinde % 53 oranında ekonomik gelişmenin etkisi olmuş, eğitimdeki gelişmenin etkisi % 26 ve yaşam beklentisindeki iyileşmenin etkisini ise % 21 düzeyinde gerçekleşmiştir 766. 1995 yılında Kazakistan ın kişi başına düşen gelir düzeyi 4508 USD iken 2004 yılında 7260 USD a çıkarak 2752 USD artmıştır. 1996-2004 yılları arasında Kazakistan da kişi başına gelir düzeyinin beşeri kalkınma indeksine etkisi % 48 oranında gerçekleşmiştir 767. SONUÇ Sovyet bloğu içerisinde yer alan ülkeler, bu bloğun sona ermesinden itibaren kendilerini merkezi plan ekonomisinden serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci içerisinde bulmuşlardır. Her ülkenin piyasa ekonomisine geçiş süreci farklı mecralarda devam etmesine rağmen bu ülkelerin ekonomik yapıları geçiş ekonomisi olarak adlandırılmaktadır. Geçiş ekonomilerinin bu süreçteki ekonomik performansları içsel ve dışsal faktörlere bağlı olarak önemli ölçüde farklılıklar göstermektedir. Geçiş ekonomileri içerisinde yer alan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ise, bu geçişin sosyo-ekonomik maliyetleri en fazla yaşayan ülkeler arasındadır. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin piyasa ekonomisine geçişinde ortaya çıkan zorlukları aşmasını sağlayabilecek en önemli faktörlerden biri, sahip oldukları beşeri sermaye potansiyelidir. Nitekim bu ülkelerin tamamında okur-yazarlık ve okullaşma oranlarından oluşan eğitim göstergeleri oldukça yüksektir. 766 UNDP Kazakhistan, National Human Development Report Kazakhstan for 2004: Education for All: the Key Goal for a New Millenium, Printed in Pilot TC, Kazakhstan, 2004,.21-22. 767 UNDP Kazakhistan, The Great Generation of Kazakhstan: Insight into the Future, s.20.
651 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Türkiye nin beşeri kalkınma düzeyleri, beşeri kalkınma indeksi yardımıyla karşılaştırıldığında diğerlerine göre daha yüksek gelir ve eğitim düzeyi nedeniyle Kazakistan ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Kazakistan ın özellikle okullaşma oranı, % 93.8 le grup içerisindeki tüm ülkelerden oldukça yüksektir. 177 ülke içerisinde 73. sırada yer alan Kazakistan, orta üst beşeri kalkınma seviyesine sahiptir. Kazakistan ı 84. sırada yer alan Türkiye takip etmektedir. Türkiye gelir seviyesi bakımından ele alınan grup içerisinde en yüksek gelir ve ortalama yaşam ancak en düşük eğitim seviyesine sahiptir. Türkiye yi Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan takip etmekte ve bu ülkeler orta beşeri kalkınma düzeyi içerisinde yer almaktadırlar. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin kendi aralarındaki sıralamasını, benzer eğitim ve ortalama yaşam göstergeleri nedeniyle gelir düzeyleri tarafından belirlenmektedir. Özellikle Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan ın gelir seviyeleri, benzer beşeri kalkınma düzeyine sahip ülkelere göre oldukça düşüktür. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin beşeri kalkınma göstergeleri ele alındığında, yüksek eğitim göstergelerine rağmen buna göre daha düşük gelir ve ortalama yaşam seviyesine sahip oldukları görülmektedir. Eğitim göstergelerinden okur-yazarlık oranı, okullaşma oranına göre daha yüksektir. Bu ülkelerin 1990 sonrasında yaşadığı ekonomik kriz, yalnızca gelir seviyelerini değil aynı zamanda eğitim ve ortalama yaşam göstergelerinin de gerilemesine neden olmuştur. Dolayısıyla bu ülkelerin ekonomik performanslarında yaşanan sıkıntılar, beşeri kalkınmanın diğer unsurlarını olumsuz etkilemiştir. Bu olumsuzlukların ortaya çıkmasında, bu ülkelerin piyasa ekonomisine geçişte yaşadığı zorlukların önemli bir etkisi olmuştur. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin ekonomik performansları ile beşeri kalkınma seviyeleri arasındaki ilişki, ülkelerin içinde bulunduğu farklı durumlar nedeniyle tam bir paralellik göstermemektedir. Orta Asya Türk Cumhuriyetleri nin iktisadi gelişimlerinde sahip oldukları beşeri sermaye potansiyelinden faydalanabilmeleri için öncelikle bu durumlarını korumaları ve geliştirmeleri gerekmektedir. Bunun gerçekleştirilebilmesi bu ülkelerin piyasa ekonomisine geçişte gösterecekleri performansa bağlı gözükmektedir. Bu ülkelerde, devletin birçok sektörde olduğu gibi eğitim ve sağlık alanından çekilerek sistemi piyasa koşullarına bağlama çabalarında intibak ve algılama zorlukları yaşanmakta ve bu durum yeni sistemin işleyişini aksatmaktadır. Ayrıca liberalleşmenin beraberinde getirdiği sosyo-ekonomik maliyetler mevcut beşeri sermaye potansiyellerini kullanmalarını engellemektedir. Piyasa ekonomisine dayalı sistemin yerleşmesi ve ekonomik istikrarın sağlanması ile birlikte bu ülkeler beşeri sermaye potansiyellerini harekete geçirebilecek ve iktisadi gelişmeleri için gerekli ivmeyi kazanabilecektir. KAYNAKÇA Abeysekera, Indra, James Guthrie, Human Capital Reporting in a Developing Nation, The British Accounting Review, Volume:36 (2004). Amanniyazova, Ludmila, Family Welfare in Turkmenistan: Trends and Indicators, Report No.8, Unicef, 2001. Hausmann, Ricardo, L.D. Tyson, S. Zahidi, The Global Gender Gap Report 2007, World Economic Forum, Geneva, 2007. Mendoza, Maria F. Trujillo, The Global Digital Divide: Exploring The Relation Between National Core Computing and Network Capacity and Progress in Human Development Over The Last Decade, Tulane University, 2001.
652 II. ULUSLARARASI SOSYAL BİLİMCİLER KONGRESİ Tridico, Pasquale, Institutional Change and Human Development in Transition Economies, EAEPE Conference, Bremen,. http://host.uniroma3.it/dipartimenti/economia/pdf/wp59.pdf UNDP, Human Development Report 2007-8, Palgrave Macmillan, NewYork, 2007. UNDP Azerbaijan, Azerbaijan Human Development Report 2007, Gender Attitudes in Azerbaijan: Trends and Challenge, Çevik Qrup Publishing, 2007. UNDP National Human Development Report, The Influence of Civil Society on the Human Development Process in Kyrgyzstan, Kyrgzy Republic,. UNDP Kazakhistan, The Great Generation of Kazakhstan: Insight into the Future, Almaty,. UNDP Kazakhistan, National Human Development Report Kazakhstan for 2004: Education for All: the Key Goal for a New Millenium, Printed in Pilot TC, Kazakhstan, 2004. UNDP, Kyrgysztan: National Human Development Report for 2000. UNDP Uzbekistan, Education in Uzbekistan: Matching Supply and Demand, Tashkent, 2007/8. Yumuşak, Kalkınmışlık Göstergesi Olarak Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Üzerine Bir Değerlendirme, İktisat Fakültesi Dergisi, Cilt:52, Sayı:1, 2002, s.1-26.