Çocuğa Yönelik Şiddetin Teşhisi ve Tıbbi Boyutu Mekanizmalar Ufuk Beyazova, Figen Şahin Katılımcı: Amaç, çocuğa olan şiddeti bütün yönleriyle ortaya koyabilmek, bunun için de hak mücadelesinde bir yöntem olarak kullanılan, stratejik haritalama çalışmasını yürütüyoruz. Bu çalışma kapsamında gideceğimiz beş ilde bulunan sivil toplum örgütleriyle de bu çalışmayı paylaşacağız. Ama bunun öncesinde biz de, çocuğa yönelik şiddet nedir? anlamak istedik. Arka planda ve Türkiye de bu konuyla ilgili durum nedir, sistem nasıl işliyor, mekanizmalar nedir? Bizim de bununla ilgili bilgi edinmeye ihtiyacımız vardı. Bu yüzden altı aydır uzmanlarla, alanda çalışan deneyimli kişilerle bir araya gelip konuşuyoruz. Şimdiye kadar, İktidar, Şiddet, Şiddeti Meşrulaştıran Kör Noktalar konusunu Ferda Keskin le konuştuk. Feray Salman la bir araya geldik, ihlaller ve uluslararası hukukta bu durumun nasıl yer aldığı, üzerine konuştuk. Seda Akço ile bir araya gelip, Türkiye deki mekanizmalar ve işlemeyen yönleri, üzerine konuştuk. İlknur Üstün ve Zehra Tosun la, kadına yönelik ve aile içi şiddet içinde çocuk ile ilgili konuştuk, bu arada da kendi aramızda haritayı nasıl yapabiliriz? üzerine konuşmaya başladık. Çocuklarla ilgili birkaç vaka üzerinden durumu haritalamaya çalışıyoruz. Burada bir fail, bir de şiddete maruz kalan çocuk var. İkisi arasında bir şiddet ilişkisi var. Bizim bütün amacımız, bu şiddet ilişkisini kırmak için, hem çocuğun hem de şiddet uygulayan kişinin arasındaki ilişkiyi kırmak için, görünmeyen nasıl taktikler uygulayabiliriz ile ilgili yöntem bulmaya çalışmak. Ya da hâlihazırda kullanılan mekanizmalarda neler işlemiyor, bunları tespit etmek. Aslında elimizdeki verilerle büyük bir görsel malzeme üretmek, bunun üzerinden de taktik geliştirmek. Hepimiz konuların içine çok fazla girdiğimizde içinde kaybolabiliyoruz, aslında büyük resmi görmek bize başka şeyler hatırlatabilir, diye düşünüyoruz. Sizinle de tıbbi olarak şiddetin nasıl teşhis edildiği ya da çocuğa yönelik şiddette tıbbi bakış açısı nasıl, ne tür mekanizmalar var, çocuk koruma birimleri, Türkiye de çok önemli, ama işliyor mu ya da olumlu ve olumsuz yanları nelerdir? bize anlatmak istediğiniz diğer şeyler üzerinden konuşmak istiyoruz. Katılımcı: Aslında Türkiye de haritalama yöntemiyle tanışma ilk, Helsinki Yurttaşlar Derneği nin başlattığı bir çalışma ile oldu. İşkencenin görünür kılınmasına, işkencenin neden sonuç ilişkilerine yönelik bir haritalama yaptılar. Bu, en azından Türkiye de insan hakları çalışmaları bakımından bir ilk, bildiğim kadarıyla. Daha sonra İnsan Hakları Ortak Platformu bu konuyla ilgili birkaç çalışma yaptı. Aktörler arasındaki ilişkilerin niteliğini, insanların yükümlülüklerini ve ne kadar yerine getirdiklerini görmek, kuşbakışı bakmayı sağlamak için. Özellikle de şematik düşünenler için, çok farklı bir bakış açısı getirdiğini düşünüyorum. Ufuk Beyazova: Ben de bu tekniği ilk kez duydum. Puzzle gibi bir şey ve büyük resmi çıkartmaya çalışıyor, diye düşünüyorum. Prof. Dr., Gazi Ü iversitesi, Çocuk Koru a, Araştır a ve Uygula a Merkezi, Kurucusu ve Müdürü. Doç. Dr., Gazi Ü iversitesi, Çocuk Koru a, Araştır a ve Uygula a Merkezi, Kurucusu ve Müdür Yardı cısı. 1
Katılımcı: Bir sürü ilişki ve ağlardan oluşuyor, en basit örneğiyle, interneti verebiliriz. Bir sürü farklı web sayfası var ve bunların birbirleriyle olan bağlantıları var. Dolayısıyla bunların nasıl bir yapıyı oluşturduklarına baktığımız zaman, karşımıza bir ağ yapısı çıkıyor. Benzer bir çalışma yöntemi, doğa korumacıları arasında da kullanılıyor. Belli bir habitat içerisinde yaşayan canlıların birbirleriyle nasıl bir ilişkileri var, onları etkileyen etmenler neler? bunların belirlenmesi ve duyurulması. Bir gazeteci, bunu insan hakları ile ilgili ihlallere nasıl uygulayabiliriz, çalışırız? diye sorup bir çalışma yaptıktan sonra, aslında koruma ve önleme için bir şekilde insan hakları konusunda da kullanılmaya başlamasını sağlamış. Türkiye de ayrımcılık ağları isimli birtakım örnekleri de var. Birleşmiş Milletler bu yöntemi, gönderdikleri yardımın istedikleri yere ulaşıp ulaşmadığını görmek için kullanmış. Çünkü yardımlar belirli bir ülkeye gönderiliyor, bakanlıklar ve kurumlar, onların da altında başka hiyerarşik yapılar var. Ama bu haritalamayı hiyerarşik yapıdan ayrı düşünmek gerekiyor, çünkü benzer bir biçimde bunu şirketler de kullanıyor. Mesela şirkette genel müdür vardır, genel müdürün altında birtakım departmanlar vardır. Bu farklı departmanlar genel müdüre bilgi veriyor gibi gözükse de, çok kritik olarak ortaya genel müdür yardımcısıyla sekreterin çıktığını görebiliyoruz. Hiyerarşik anlamda onun çok önemli bir yeri olmasa da bu ilişkiler bütünü içinde çok önemli bir odak olduğunu görüyoruz. Genel olarak da odaklar, aktörler, ilişkiler, ağlar üzerine konuşuyoruz haritalama sisteminde. Buradan bir örnekle gidecek olursak, mesela Katherina kasırgasında Alabama dan Amerika ya dönmüş olan göçü görmüş oluyoruz. Bunu ifade etmenin iki farklı yolu var, bu bağlamda kadına yönelik şiddetin haritalandırılması çalışması var. Genel itibariyle biraz karışık oluyor bu haritalar. Ama haritaların birtakım alt okumaları yapıldıktan sonra, metinleri de oluyor. Dolayısıyla burada da belli bir iş akışı, hiyerarşi ve yapılanma üzerine birtakım bağlantıları araştırıyoruz. Yani belli bir öbek arasında nasıl bir ilişki var, o öbekle diğer öbek arasında nasıl bir ilişki olduğu ve bu noktada ne kadar kritik bir öneme sahip olduğu, eğer bir bağlantısı yoksa, neden orada bir bağlantı olmadığı ya da neden kurulamadığı gibi durumlar sorgulanıyor. Katılımcı: Harita, resim ve sonuç olarak ortaya çıkıyor. Özellikle çocuğa odaklandığımız için, çocuk ve çevresi, mevcut ilişkileri, neler eksikti de şiddeti durduramadık, hesap veremediler ya da cezasız kaldığı ile ilgili sorgulamalar için adımlar çıkarmayı sağlıyor. Katılımcı: Mesela bir vakayı haritalarken bir sürü bilgi toplamamız gerektiği de ortaya çıktı. Figen Şahin: Biz önce ne yaptığımızı anlatalım. Önce şiddet derken sadece fiziksel şiddeti mi kastediyoruz, duygusal şiddet de var mı, cinsel istismarı da bu kapsamda ele alıyor musunuz? bunlar da önemli. Bir vaka örneğiyle anlatmaya çalışalım önce: Biz Ankara da uzun yıllardır çalıştığımız için rehber öğretmenlerin tanıdığı bir kurumuz. Dokuz yaşında, üçüncü sınıf öğrencisi bir kız, şubat tatiline yaklaşılan bir dönemde, şubat tatilinde ben ne yapacağım? Annem beni çok dövüyor, kaygısıyla rehber öğretmene başvurmuş. Rehber öğretmen durumu bize anlattı, biz de çocuğu bize getirmelerini istedik. Çocuk öğretmenle birlikte, anne ve babasının haberi olmadan geldi, hikâyesini anlattı. Annesi, evde bir buçuk yaşında bir çocuk varken tekrar hamile kalıyor, çok da iyi gitmeyen bir evlilikleri var anne ile babanın. Annesi çocuğu 2
doğurmak istemiyor, ama baba ve babaanne günahtır olmaz, diyerek anneyi doğurması için zorluyorlar. Doğurduktan sonra da ben bakamıyorum iki küçük çocuğa birden, diyerek çocuğu istememeye devam ediyor. Bunun üzerine babaanne ile hala çocuğa biz bakarız, diyerek başka şehre götürüyorlar. Çocuk yedi yaşına, okul çağına gelince, anneyle baba biz çocuğumuzu geri alalım, diyorlar. Ama çocuk için bu döneme kadar önemli bir psikolojik süreç de geçmiş oluyor: aile çocuğa bağlanmamış, çocuk anne diye birini tanımıyor. Çocuk eve döndüğünde, hem çocuğun davranış sorunları hem de annenin davranış sorunları oluyor. Anne evdeki kızını çocuğu sayıyor, hala ile babaannenin baktığı kızını hiç benimsemiyor, kendi çocuğu gibi görmüyor. Çocuk da bu durumu davranış sorunu yapıyor, altına kaçırıyor vs. Yani anne çocuğa ciddi bir şiddet uyguluyor. Mesela anne, ayakta uyuyorsun, diyerek kızgın yağı ayağına döküyor. Bir gün annesi diğer kız kardeşinin maşa ile saçlarını yaparken, kız altına kaçırdı, diye kızgın maşayı kızının popsuna yapıştırarak yakmış, fotoğrafları da var, korkunç bir yanık. Biz rehber öğretmen ve çocuktan bu bilgileri almadan da muayene etsek, tıbbi yaklaşım ve bulgusundan şiddete ulaşabileceğimiz bir vakaydı. Yani bizim için, çocukların ifadesi ve muayenesinde edindiklerimiz önemli. Ayrıca hekimlerin de, bu bulgulara ulaştıktan sonra, bizim de müdahale etmemiz gerekir bilgisine sahip olmaları önemli. Bunun üzerine çocuğu hastaneye yatırdık, ailesine telefon ettik, ailesi geldi. Durumu anlattık, birtakım şiddet içeren bulgulara rastladığımızı ve hastaneye yatırdığımız şiddet durumu devam ettiği sürece çocuğu, kendilerine teslim edemeyeceğimizi söyledik. Bu duruma sosyal hizmetler karar verecek, dedik aileye. Adli raporunu tuttuğumuz, savcı da anneyi sorguladığı için, bir şey söyleyemedi aile. Çocuk iki gün kadar hastanede tutulduktan sonra koruma altına alındı, geçici bir süre kaldıktan sonra, hala ile babaannenin yanına tekrar gönderildi. Bu esnada bütüncül yaklaştık, öğretmeniyle tekrar irtibata geçtik, okul nakliyle ilgili vs. birtakım desteklerde bulunmaya çalıştık. Artık hayati tehlikesi yoktu ama ruhsal olarak annesinin yanında kalması, çocuğu çok ciddi bir sürece sürükleyecekti. Katılımcı: Aktörler arasında süreç nasıl işledi? Figen Şahin: Burada iyi işledi, ama Türkiye geneline baktığımızda bu süreç böyle işler miydi? Bizim vakadaki kolaylaştırıcı faktörler ne? Normalde Türkiye de neden işlemez? konusunu belki tartışmak gerekir. Birincisi biz bu konuda çok duyarlı ve donanımlıyız. Yani birçok doktor bunu görüp, bu duruma müdahil olma kararını veremez, ki bu vakada da öğretmenler çok kaygılıydı çocuğu anne ve babasından habersiz getirdikleri için. Çocuğun annesinden çok çekiniyorlardı. Öğretmenleri, çocuğu eve geri götürüp daha sonra aldırılmasını istediler, anne ve babadan çekindikleri için, ama biz bu durum duyulduktan sonra annenin çocuğa daha fazla şiddet uygulayabileceğini düşündüğümüzden, evine tekrar dönmesine izin vermedik. Bu da önemli bir karardı bence. Katılımcı: Yasal olarak buna izniniz var mı? Figen Şahin: Normalde ameliyat edecek ya da bir girişimde bulunacak olsanız ailenin onayı gerekir, ama bu durumda çocuğu korumak için böyle bir karar aldığımızdan ailenin haberi olup da itiraz etselerdi bile savcılık kanalıyla yatışını yapabilirdik. 3
Katılımcı: Bunu biraz açabilir misiniz? Katılımcı: Yasal olarak belirlenen durum dışında neler yaşadığınızla ilgili bilgiye de ihtiyacımız var. Figen Şahin: Mesela biz bu aile ile, mesai saatinden sonraya kaldık, akşam yedi, sekiz sularında, buralar boşaldığı saatlerde görüşmeler yapmış olduk. Bu yüzden hastane güvenliğini çağırdık, böyle bir aile ile görüşeceğimiz için, saldırganlaşma olasılıkları nedeniyle. Acilde duran bir hastane polisi var, ama onların da yetkileri sınırlı, karakol polisi gibi değiller. Ama biz acilde suça ilişkin bir delil gördüğümüzde yaptığımız bildirim, ki bunun ille de suç olması da gerekmiyor, mesela zehirlenme ile geliyor çocuk ve kendi kendine mi zehirlendi yoksa başka bir nedenle mi? bunu biz kendimiz ayırt edemeyeceğimiz için adli bildirim yapıyoruz. Bu durumu da hastane polisi savcıya iletiyor, savcı gerek görürse soruşturuyor, gerek görmezse kapatıyor. Katılımcı: Polis her seferinde kendisine yapılan bildirimi savcıya bildirmek zorunda mı? Figen Şahin: Evet. Katılımcı: Çocuk koruma birimi olmayan illerde süreç nasıl ilerliyor? Ufuk Beyazova: Her hastanede hastane polisi bulunur. Hastanedeki doktor istismardan kuşkulanırsa mutlaka adli raporunu tutuyor, adli rapor tutmak doktorun sorumluluk ve yetkisinde. Bazen doktor açıkça belirtilmeyen bir istismarı farkedemeyebilir, ya da tıbbi tedavi ile yetinip bildirim yapmaktan çekinebilir, istismar konusunda yeterli bilgisi olmadığından süreci nasıl yöneteceğini bilemeyebilir. Oysa yasalar doktora bu yetkiyi ve daha önemlisi sorumluluğu veriyor. Çünkü hekim istismarı bildirmemişse bu durum istismarın sürdürülmesine yol açar. Doktor, sadece şüpheleri üzerinden bile bildirim yapabilir. Katılımcı: Kesin karar verdiği durumlarda, sorumluluk ve yetkisi var ama şüphe duyduğu durumlarda da mı yapabiliyor bu işlemi? Ufuk Beyazova: Elbette zaten kuşku duyduğu zaman bildirmeli. İstismar olup olmadığına karar vermek bir ekibin işi. Hatta acilde ya da poliklinikte daha ayrıntılı görüşme yapmasını istemiyoruz. Çünkü çocuk istismar varsa, defalarca anlatmak istemeyecektir. Hatta bu ikincil bir istismar da yaratır. Yalnızca bir kez ve bir profesyonel ile konuşmalı. Bazen bildirim yapmak zor olabilir. Ama mesela bir ensest fark ettiniz, orada bildirim yapmak doktoru zorlayabiliyor. Çünkü tehdit edilebilir, küçük bir yerde çalışıyorsa tanıdığı bir aile olabilir, istismar sürecini nasıl yöneteceğine, örneğin kime hangi yolla bildireceğine hemen karar veremeyebilir. Doktor olayın tıbbi yönüne odaklanıp burada şiddeti görmezden gelebilir, konu kapanabilir. Yasal olarak hekimin bildirim zorunluluğu vardır. Figen Şahin: Türk Ceza Kanunun 280.maddesine göre sağlık çalışanı görev yaptığı sırada, görevine ilişkin olarak suça dair bir kanıt gördüyse ve bildirmezse hapis cezası var bu durumun. Katılımcı: Peki, doktorlar için başka yaptırım mekanizması var mı? 4
Ufuk Beyazova: Hapis cezası zaten kendi başına büyük bir ceza. Bu doktor ile hasta arasındaki gizlilik ilkesi yüzünden bazen eleştiriliyor da. Ama bu durumun karşılıklı olarak tarafları koruma altına aldığını düşünüyorum. Figen Şahin: Uygulamada bildirim yükümlülüğünün atlandığı vakalar oluyordur. Özellikle cinsel istismarlarda doktor, ben şimdi bunu raporunu tutsam, devlet çocuğu koruma altına alacak, çocuğu yurda gönderecekler, durum daha mı iyi olacak? diyebiliyor. Özellikle törelerin yoğun olduğu yerlerde, kız çocuğun istismara uğradığı öğrenilince, namusumuz temizlensin diye düşündüklerinden çocuğun hayatı tehlikeye girebilir, diye de doktor endişeye düşebiliyor. Doktor, hemen ihbar etmesinin çocuğa iyilik olmayacağını düşünebilir. Çünkü öbür tehdit, bir şekilde her aşamada karşılaşılabilir bir durum. Buradaki durum daha çok vicdani bir ikilem, sistem iyi çalışmadığı için. Ama onu aşmaya çalışıyoruz. Çocuğu sisteme bildirdiğimiz anda, çocuk gerçekten korunmalı. Çocuk aileden alındığında, gerçekten daha iyi bir ortama geçeceğini de bilmemiz gerek. Çocuk koruma merkezlerindeki doktorun duyarlılığı bu noktada, çok önem kazanıyor. Ama günümüzde yeni mezun doktorlar bu kadar hevesli ve motive mi? Hayır hiç değil. Mecburi hizmetle ücra bir yere yollanmış doktor, orada babanın çocuğa şiddet uyguladığını tespit ediyor, kime şikâyet edeceğini bilmediği ya da müdahil olmak istemediği, zaten kendi halinden de şikâyetçi olduğu için, hiç karışmak istemiyor. Sürekli eğitimi ve motivasyonu sağlayacak birileri gerekiyor. Ufuk Beyazova: Tıp fakültelerinin eğitiminde istismar konusu çok az yer alıyor. Oysa temel tıp konularından biridir bu. Sık görülen ve öldürücü olabilen bir hastalıktır yani. Bu nedenle de tanısı ve tedavisi iyi bilinmeli. Bir çok fakültede çocuk istismarına dair bir ders yok. Kendi fakültemizde bile, bu dersin geçmişi sadece on yıllık. Dolayısıyla sıkıntının bir kısmı da bundan kaynaklanıyor. Figen Şahin: Ama şimdilerde bazı okullarda bu ders verilmeye başlandı. Ya da sağlık çalışanlarına bu konuyla ilgili bir şeyler anlatabilmek için birtakım projeler yürütülebiliyor. Çocuk İstismarını Önleme Derneği olarak ya da diğer sivil toplum kuruluşları olarak yaklaşık son on yıldır birçok projenin içinde yer aldık, bir şeyler yapılıyor ama genel olarak Türkiye deki doktorların yüzde kaçı çocuk istismarının farkında ve yetkindir? diye soracak olursanız, bu sorunun cevabı yine de çok az bir kısmıdır. Ufuk Beyazova: Son birkaç yıldır sistemdeki, sağlık politikasındaki genel eğilim, hizmet ver para kazan döngüsü içinde. Bu gibi işler çok para kazandırmayan hatta hiç kazandırmayan işler, onun için bir üniversitede bile eğitim amacıyla da olsa, böyle bir konu ne kadar önemli olsa da, yıl sonunda kurum soruyor ne kadar para kazandınız? diye. Hiç kazanmamış oluyoruz. Yeterince meslek elemanı istihdam etmek zor olabiliyor. Sosyal hizmet uzmanı, psikolog, şart mesela. Para kazanılmıyor olması, bir sağlık kurumunda yeterli insan gücüyle çalışmayı zorlaştırıyor. Tıp fakültesi hastanesinde hemşire örneğin çok kıymetli bir sağlık çalışanıdır ve bulununca çocuk koruma merkezi yerine ameliyathanede görevlendirilmesi yönetimlere daha uygun gelebiliyor. 5
Figen Şahin: Aslında bir diğer konu da tıbbi açıdan, istismarın önlenmesinde sağlıkçıların önleyici bir etkisinin olması. Riskleri fark edebilme yeteneği bakımından önemli olduğunu düşünüyorum. Örneğin, on altı yaşında bir kız, hamile kalmış, babasının haberi yok, evden çok korkuyor, gidemiyor, hastaneye geliyor, çocuğu doğuruyor ve kaçıp gidiyor. Burada bu çocuğun taşıdığı riski fark edip ele almak gerek. Bir de şiddeti doğuran ekonomik sıkıntılar, işsizlik, eğitimsizlik gibi faktörler var. İhmal edilen çocuğu hemen anlayabiliyoruz ve çocuğun beklediğimiz gelişme düzeyinde ilerlemediğini fark edip hemen müdahale etmek, çocuğun hayatını değiştirebilir güçte bir şey. Katılımcı: Hizmet içi eğitimler oluyor mu? Figen Şahin: Görev yaptığımız üniversitede, neredeyse tüm bölümlerde, bir farkındalık oluşturmaya çalıştık. Pediatri uzmanlarına, her sene bu konuyla ilgili dersler anlatıyoruz, vakalarla örneklemeye çalışıyoruz. Gazi den mezun doktorların bu konuda farkındalığa sahip olduklarını düşünüyoruz. Ufuk Beyazova: Türk Tabipler Birliği (TBB) bizim de katıldığımız eğitici bir ekip kurarak,yurdun değişik bölgelerinde doktorlar, sosyal hizmet uzmanları, savcılar gibi meslek gruplarının katıldığı seminerler düzenledi.bu tür eğitimlerin sürekliliği önemli tabii.hekimin bu eğitimlerle özellikle şiddeti farketme yeteneği artıyor. Aslında sağlık kurumlarının farkettiği şiddet çoğunlukla, cinsel şiddet oluyor. Fiziksel şiddet daha az farkediliyor, çoğu vakada iz kalmamış olduğu için tanı kesinleştirilemeyebiliyor. Çok ağır bir yara almadıysa, çoğunlukla fiziksel şiddet olarak da kabul edilmiyor. herkes çocuğunu döver, diyerek bu meşru kabul edilebiliyor. Bazı yaralanmaların da şiddete bağlı olabileceği akla gelmiyor. Duygusal şiddetin farkedilme olasılığı çok yüksek olmasına karşın, doktorlar aileleri rehberlik merkezlerine ya da psikiatr psikolog arkadaşlara yönlendirmeyi düşünmüyorlar. Cinsel şiddet en çok kayda geçen vaka oluyor. Figen Şahin: Biz bu konuda da önleyici olarak bir de aile eğitimleri yapıyoruz. Katılımcı: Aileler size nasıl ulaşıyor? Figen Şahin: Biz bir merkez olarak düzenlediğimizde bu eğitimleri, internet sitemizden duyuruyoruz. Genelde hastane çalışanları hemen talip oluyor. Anne babalar eğitimli olduklarında, böyle bir gereksinimin daha çok farkında oluyorlar. Ama az eğitimli olanlar için durum daha farklı, hem böyle bir eğitimin gerekliliğinin farkında değiller, hem de evde bakmaları gereken başka çocukları da oluyor. Buna rağmen gelmeyi kabul edenler de, çoğunlukla kucaklarında çocuklarıyla birlikte geliyorlar. Dolayısıyla bu da onlar için bir külfet. Bu eğitimler, on iki haftalık uzun eğitimler. Ailelere çocuklarıyla iletişim kurmayı, olumlu disiplin yöntemlerini, yani çocuğu fiziksel ya da duygusal olarak örselemeden sınır koymayı anlatıyoruz. Bu noktada sağlık çalışanları olarak önemli bir görevimiz olduğunu düşünüyorum. Çünkü çocukları en küçükken görme şansı olan meslek grubuyuz biz. Çocuklarının gelişimsel olarak belli dönemlerde neler yapabilecekleri konusunda farkındalık kazandırıyoruz, örneğin çocuk iki yaşındayken inatçı ve huysuz olduğu bir dönem vardır. Birçok aile bu dönemde çocuğun şımardığını düşünür ve sert davranır. Bunun normal bir 6
gelişimsel özellik olduğunu anlatmak çok iyi geliyor onlara. Grup eğitimlerine ek olarak vakit kalırsa eğer ailelerle birebir çalışmaya çalışıyoruz. Katılımcı: Üniversite hastanesi olarak Sağlık Bakanlığı yla ilişkiler ne durumda, bir de aile hekimleriyle koruma merkezleri arasında ilişkilenme olabiliyor mu? Ufuk Beyazova: Sağlık Bakanlığı da, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı da birlikte çalıştığımız kurumlar. Ortak toplantılar yapıyoruz. Aile hekimleri kuşkulandıkları olguları doğrudan bize gönderebiliyor, Başka bir Üniversitedeki merkeze ya da ÇİM e gönderebilirler. Ama belirli bir sevk zinciri yok. Katılımcı: Buradaki işleyişle ilgili olarak, Sağlık Bakanlığı nın denetim, destekleme gibi bir yükümlülüğü var mı? Ufuk Beyazova: Hayır biz Üniversiteye karşı sorumluyuz. Her yıl sonu rektörlüğümüze çalışma raporu veriyoruz Katılımcı: Bakanlığın altında çocuk koruma merkezlerine denk düşen bir oluşum var mı? Ufuk Beyazova: Çocuk İzlem Merkezleri, (ÇİM) var. Yalnızca cinsel istismar mağdurlarına bakıyor. Bu merkezlerin artırılmasına çalışılıyor. Sayıları arttıkça daha yararlı olacaklarına inanıyorum. Bu merkezlerde bizden farklı olarak savcı da bulunduğu için adli süreç daha hızlı ilerliyor. Ancak oralarda da izlem eksikliği var. İlk tanının konulmasından sonra mağdurları izleyip tedavi yapamıyorlar. Katılımcı: Siz nasıl bir ekiple çalışıyorsunuz? Kaç kişisiniz? Ufuk Beyazova: İki doktor, iki sosyal hizmet uzmanı, bir de hemşire. Toplantılarımıza da hukuk fakültesinden bir öğretim üyesi veeğitim fakültesi psikoloji bölümünden iki öğretim üyesi katılıyor. Psikiatri ve adli tıp bölümlerinden de konsültasyon istiyoruz. Katılımcı: Mesela bir vaka geldiğinde, süreç nasıl işliyor ya da nelerle karşılaşabiliyorsunuz? Figen Şahin: Bize ya biri aracılığıyla getiriliyorlar ya da biz burada fark ediyor olabiliriz. Ailenin kaygıları, genellikle eğer kız çocuğu ise, kızlık zarına bir şey olmuş mu?, erkek çocuksa ergenlikte erkek erkeğe denemeler yapıyorlar, bazen acaba bu çocuklar eşcinsel mi?, daha büyük birisi bir şey yaptıysa yine aynı sorularla geliyorlar. Öyle ya da böyle tıp sisteminin içine girdiyse, çocuk doktoru muayene ediyor ya da adli tıp müdahalesi gerekiyorsa, o birim giriyor işin içine. Yani ekipte, aslında pediatrik cerrahi, adli tıp ve çocuk psikiyatristi çekirdek ekibi oluşturuyor. Katılımcı: Adli tıp hangi aşamada gerekli oluyor bu tür durumlarda? Figen Şahin: Raporlama işleri ile ilgili oluyor genelde. Katılımcı: Her hastanede Adli Tıp uzmanı var mı? Adli Tıp Kurumu ne zaman işin içine giriyor? Ufuk Beyazova: Üniversite hastanelerinde adli tıp ana bilim dalı var. 7
Figen Şahin: Adli Tıp Kurumu 1980den sonra kurulmuş, mahkemelere doğrudan raporu versin diye. Mahkemelerin de alışmış olduğu bir kurum. Çocukların cinsel istismar olaylarında, gerçekte öyle olmamakla birlikte, mahkeme Adli Tıp Kurumu nu bir üst basamak olarak kabul ediyor. Aslında üniversite hastanelerinden verilen raporlar yeterli ama bu rapora göre çok ağır bir ceza vermesi gerektiğinde hakimler emin olmak istiyor, bir de Adli Tıp Kurumu ndan rapor ve onay almak istiyor. Buna gerek yok, üstelik bu süreç çocuğu biraz daha örseliyor. Ufuk Beyazova: Son zamanlarda bizim de mücadelemizle, adalet sisteminde çocuk ile ilgili toplantılara katılarak, bu görüşü biraz değiştirmeyi başardık. Figen Şahin: Hatta şöyle bir aşamaya gelindi, bir genelge yollandı, üniversitelerde de Adli Tıp Kurumu ndaki gibi beş uzmanın oluşturduğu kuruldan rapor verilirse, raporları denk sayılacak dendi. Ama onda da eksiklikler var. Çocuk doktoru yok mesela ekibin içinde, çocuk psikiyatristi var, adli tıp uzmanı var, ürolog, kadın doğum uzmanı ve adli antropolog var. Bu kurul kavramı iyi aslında ama Adli Tıp Kurumu ndaki yapının aynısını oluşturmak yerine üniversitenin merkezinden yararlanılsa daha iyi olur. Sonuçta böyle bir çocuk bize geldiğinde, sosyal hizmet uzmanı öyküsünü alıyor, muayenesini pediatri uzmanı ya da gerekirse adli tıp uzmanı yapıyor, daha sonra bir de çocuk psikiyatristi görüyor. Sonra da haftada bir toplanıyoruz. Toplantılarda, üzerine konuşacağımız vakalarla ilgili olarak herkes elindeki verileri ortaya koyuyor. Daha sonra durum değerlendirmesi yapıp, yol, yöntem belirliyoruz. Yapı olarak da merkezin bir müdürü, müdür yardımcısı ve yönetim kurulu var. Bizim yönetmeliğimizde, bir pediatrist, bir çocuk psikiyatristi, bir adli tıp uzmanı, bir erişkin psikiyatristi, bir sosyal hizmet uzmanından oluşan beş kişilik bir yönetim kurulumuz var, ama çalışma birimi yönetim kurulu olmak zorunda değil. Çalışma birimi de sürekli orada çalışanlar ve konsültasyonları yapanlar. Bu kararları verdikten sonra işlemleri sosyal hizmet uzmanları yapıyor. Bir de hemşiremiz var, koordinasyon işleriyle ilgileniyor. Ufuk Beyazova: Bu arada dikkat çekmek gereken bir konu daha var. Bu olgularda çocuk psikiyatristinin çok büyük ve önemli bir işi var. Çocukların yıllarca sürecek bir tedaviye ihtiyacı olabiliyor. Biz psikiyatri konsultasyonu istiyoruz.ancak belirli bir psikiatrist grubu bu konuyla doğrudan ilgilenemediği, bu bölümün işleri zaten çok yoğun olduğu için çocuk çoğu her seferinde başka bir doktorla karşılaşıyor. Yani bir psikiyatrist sürekliliğinden söz edemiyoruz. Her seferinde başka bir doktor görmek, tedaviye ihtiyacı olan biri için kötü bir durum. Ama hem üniversitede hem de genel olarak Türkiye de çocuk psikiatristi sayısı çok az olduğu için bu bence önemli bir sorun. Katılımcı: Sağlık tedbiri kararı istendiğinde Gazi Üniversitesi, Çocuk Koruma, Araştırma ve Uygulama Merkezi mi diyorlar? Bu sağlık tedbirini buraya yönlendiren kim? Ufuk Beyazova: Mahkeme. Katılımcı: Aslında sağlık tedbiri kararını verdiğinde mahkemenin, Sağlık İl Müdürlüğü ne bir yazı gönderip, İl Müdürlüğü nden yazının diğer birimlere dağılması gibi bir işleyişle de karşılaşıyoruz. Ama burada, sizin adınızı karara yazdığına göre hakim, sizi tercih ediyor. 8
Demek ki sizin mahkemelerle başka bir ilişkiniz var. O hâkim burayı ve sizleri bildiği için, buranın adını vererek yazıyor. Peki bir üniversite hastanesinde olmakla bir devlet hastanesinde olmak arasında, çocuğa karşı şiddetle ilgili ne tür farklılıklar var, nasıl değerlendirilir? Figen Şahin: Bir kere temel fark, hasta popülasyonu. Üniversite hastanesine gelen hasta profili, okumuş-yazmış insanlardan oluşuyor çoğunlukla. Devlet Hastanesi ne gelenler ise, istismar açısından riskleri çok daha yüksek bir popülasyon. Aslında doğru yaklaşımda bulunulması, devlet hastanelerinde daha da önemli. Çünkü cinsel ve fiziksel istismar vakaları, oralara daha çok geliyor. Bazı devlet hastanelerinde de buradaki gibi ekipler oluşturulmuş durumda, ama buradakiler kadar kapsamlı değiller. Ufuk Beyazova: Devlet Hastanelerinde de böyle çocuk koruma merkezleri olsa çok iyi olur. Katılımcı: Bu durumda Sağlık Bakanlığı nın çocuğa yönelik şiddete ilişkin yaklaşımı nasıl ve yine Bakanlığın psikolojik ve cinsel şiddet arasındaki yaklaşım farklılığı ne durumda? Figen Şahin: Sağlık Bakanlığı nda duygusal şiddete yönelik yapılan hiçbir şey yok. Sağlık Bakanlığı nın çatısı altındaki Çocuk İzlem Merkezlerinde (ÇİM), cinsel istismara uğramış çocukların muayenesi yapılıyor, ifadesi alınıyor. Bu aşamalardan sonra da izleme, yani çocuğun başına daha sonra ne gelebilir ya da neler yaptı? bunlarla ilgileniliyor. Yani çocuk gidip bir sürü yerde hikâyeyi tekrar tekrar anlatmıyor. Bu merkezlere ÇİMlere gidip tüm aşamaları orada halledip, daha sonra sosyal hizmetler uzmanlarına yönlendiriliyorlar ve çocuk böylelikle daha az hırpalanmış oluyor. İlk aşama için ÇİMler iyi oldu ama aslında daha iyi bir ekip ve bütüncül yaklaşım gerektiriyor bu durumlar. İlk basamak için Çocuk İzlem Merkezleri çocuğun ifadesini alıyor ama her seferinde, istismara uğrayan çocuk öyle hemen hikâyesini anlatamayabiliyor. Aslında Çocuk Koruma Merkezleri ile Çocuk İzlem Merkezleri arasında işbirliği olması gerekir. Katılımcı: Sekiz tane Çocuk Koruma Merkezi var, ama hepsinin yapısı ve çalışma şekilleri farklı mı? Figen Şahin: Süreci anlatacak olursak, biz burada 2001 yılında çalışmaya başlamıştık. Daha sonra sosyal hizmet uzmanımız da gelince, biz böyle bir yapının çok daha iyi olacağını kongrelerde, seminerlerde anlatmaya başladık. En son 2006 yılında YÖKe başvurup, senatoya verip Mart 2006da resmi bir merkez olduk. Bu esnada UNICEF, Adalet Bakanlığı yla çocuklar için bir proje yapıyordu. Bu büyük projenin bir alt kolu olarak da, üniversitelerde Çocuk Koruma Merkezleri kurulsun, diye alt projeler yapıldı. Bu süreçte 2009da Marmara da ve Kayseri de, daha sonra da diğer illerde merkezler kuruldu. En son bu sene Trabzon da bir merkez daha kuruldu. Yani Gazi, Marmara, Kayseri, Sivas, Kocaeli, Adana, Mersin en son da Trabzon olmak üzere sekiz ilde bu merkezler bulunuyor. Katılımcı: Ruh ve beden sağlığı bozulmuştur raporu ile ilgili bir standart var mı? Ufuk Beyazova: Psikiyatristler istismara uğrayan her çocuğun ruh sağlığı bozulmuştur, diye düşünüyorlar haklı olarak. Bu maddelerin düzeltilmesi yönünde çalışmalar var. 9
Figen Şahin: Normalde verilen cezanın, üç ila sekiz yıl, nitelikli hale gelince sekiz ila on yıl, ruh sağlığı bozulduğu takdirde on beş yıldan az olamayacağını söylüyorlar. Hukukla tıp arasındaki en temel fark, hukukta siyah ve beyaz var, ama tıpta kesin bir şey söylemek bazen çok zor olabiliyor. Bir insanın ruh sağlığının bozulduğunu net bir şekilde söyleyebilmek mümkün değilken, çocukta bunu söyleyebilmek hiç mümkün değil. Katılımcı: Bir cinsel istismar vakasında mahkemenin sağlık tedbiri vermeme durumu da olabiliyor mu? Figen Şahin: Son üç, dört yıldır bu karar veriliyor. Katılımcı: Bu sağlık tedbirlerinin denetlenmesi nasıl oluyor? Ufuk Beyazova: Biz bizden tedbir istenen vakalara üç ayda bir rapor yazıyoruz. Çocuk ya da aile gelmezse gelmediğini adli makamlara bildiriyoruz. Katılımcı: O noktada, mahkeme kararının verdiği koruma tedbirleri arasındaki koordinasyon sıfır düzeyde. Eğitim tedbirlerinde de aynı şeyi yaşıyorlar. Tedbir kararı veriliyor, ama çocuk gitmiyor. Peki, savcılık bekâret kontrolünü gerekli gördüğünde ve çocuk bunu istemediğinde nasıl davranıyorsunuz? Figen Şahin: Böyle bir durumla hiç karşılaşmadık, ama aslında çocuğun muayene edilmesi gerektiğinde, çocuğa açıklanarak, onu ikna ederek muayene edilmesi gerekir. Durum tam olarak çocuğa izah edildiğinde sorun olmuyor genelde. Ufuk Beyazova: Mağduru muayene etmeyi %90 başarabilir hekim. Bu konuda bilgi sahibi olarak tıp fakültelerinden mezun olan öğrenciler, bizim yetiştirdiğimiz hekimler. O üniversitedeki çocuk istismarına yönelik eğitim ne kadarsa, hekim o kadarını bilip mezun oluyor. Figen Şahin: Aslında mezuniyet sonrası eğitimin yeri başka, çünkü öğrenciyken aldığınız eğitim zamanla değişebiliyor, yenilikler oluyor, tazelemek gerekiyor, bir de olgularla karşılaştığınızda öğrendiklerinizi daha iyi kavrayabiliyorsunuz. 10