ÇORUH VADĠSĠ NĠN (ĠSPĠR-PAZARYOLU) KUġ GÖZLEMCĠLĠĞĠ POTANSĠYELĠ 1 SONER BEKİR, 2 EGEMEN ÇAKIR, 3 TUBA ORHAN, 4 FARİS KARAHAN, 5 MUSA HAN, 6 YAVUZ GÜLTEKİN, 1 SONER BEKİR, Kuş Gözlem Uzmanı, Tel: 535-217 00 61; e-mail: sonerbekir@yahoo.com 2 EGEMEN ÇAKIR, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) Saha Yöneticisi, Tel: 0-442-451 33 63; e-mail: egemen_cakir@yahoo.com 3 TUBA ORHAN, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi, 25240, Tel: 536-329 66 29 Erzurum; e-mail: tubaorhan25@hotmail.com 4 FARİS KARAHAN, Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 25240, Erzurum; Tel/Fax: 0-442-231 23 56 / 24 27; e-mail: fkarahan@atauni.edu.tr 5 MUSA HAN, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) Uzundere Saha Sorumlusu, Tel: 0-442-791 23 09; e-mail: musa.han@datur.com 6 YAVUZ GÜLTEKİN, DATUR (Doğu Anadolu Turizmi Geliştirme Projesi) İspir Saha Sorumlusu, Tel: 0-442-451 33 63; e-mail: yavuz.gultekin@datur.com Özet: Çoruh Nehri dünyanın yüksek debiye sahip nehirlerindendir. Nehrin yatağını oluşturan Çoruh Vadisi, çok derin ve sarp yapısı ile gözlemcilerine eşsiz manzaralar sunmaktadır. İnsan faaliyeti çok yoğun olmadığı için doğal zenginliklerini büyük ölçüde korumuş olan vadide, Karadeniz, Akdeniz, İç ve Doğu Anadolu Bölgeleri ne ait iklim özellikleri bir arada görülebilmektedir. Rakımca alçak kesimlerde yaprak döken ormanlar ve kalıntı maki toplulukları bulunurken, yamaçlarda dağ bozkırları ve ibreli ormanlar varlık göstermektedir. Doğu Karadeniz dağ silsilesinin ağaç sınırı üzerindeki kesimlerinde ise alpin çayırlar ile sarp kayalıklar yer almaktadır. Bölgede farklı iklimlerin aynı anda egemen olması, burada yasayan bitki ve hayvan türlerinin çeşitliliğini arttırdığı gibi, bölgeyi kuş türü çeşitliliği açısından da son derece özel bir konuma getirmektedir. Çoruh Vadisi ve yakın çevresindeki habitatlar, bir kısmı yalnızca Doğu Karadeniz Bölgesi ne özgü olan birçok kuş türünü barındırmaktadır. Kafkas Çıvgını (Phylloscopus sindiatus), Dağ Horozu (Tetrao mlokesewiczi) ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) bahsi geçen önemli kuş türleri arasında sıralanabilir. Çoruh Vadisi, aynı zamanda kuş göç yolları açısından da büyük önem taşımaktadır. Bulunduğu bölgenin geneline göre daha düşük bir rakıma sahip olan Çoruh Vadisi, Kafkasya ile Anadolu arasında süzülerek göç eden yırtıcı kuşlar ile diğer göçmen kuşlar için bir geçiş koridoru vazifesi görmektedir. Çoruh Vadisi içerisinde yer alan İspir-Pazaryolu bölgesinin kuşlar açısından taşıdığı önem ve bölgede gözlemlenebilen nadir kuş türleri, birçok kuş gözlemcisi yabancı turisti bölgeye çekmektedir. Yapılan araştırmanın amacı, İspir-Pazaryolu bölgesinin kuşlar ve ekoturizm açısından sahip olduğu zenginliği detaylı bir şekilde ortaya koymaktır. Alanda kuş gözlemine dayalı bir ekoturizm modelinin geliştirilmesi, yöre halkına ek bir gelir kaynağı oluşması için olanak sağlayacağı gibi, alanın doğal yapısının korunmasına da büyük ölçüde katkı sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Kuş Gözlemciliği, Ekoturizm, Çoruh Vadisi, İspir-Pazaryolu
Summary: Coruh River is one of the rivers which have the highest flow rate in the world. The bed of Coruh River, Coruh Valley, offers unique views with its deep and steep structure. Since human activity in the region is limited, natural characteristics of the Valley have been well-preserved. One can observe in the Valley the climate properties of different regions, like Black Sea, Mediterranean, Central and East Anatolia regions. While there are forests of tees which patch off and maki groups at lower altitudes, mountain steppes and pineed forests take place on the mountain sites. Alpine fields and steep rocky structure is found on top of the tree border of the East Black Sea mountains. Different climates observed in the region not only cause excellent variety of flora and fauna but also helps the region to have distinguished status with its rich bird diversity. Most of the bird types in the Coruh Valley and its environment are specific to East Black Sea Region. These include Kafkas çıvgını (Phylloscopus sindiatus), Dağ horozu (Tetrao mlokesewiczi) and Urkeklik (Tetraogallus caspius). Coruh Valley is also important in the sense of migration routes for birds. The Valley, which has lower altitude compared to its neighbourhood, is like a transition corridor for the raptors and other passage birds which migrate from Caucasus to Anatolia. The importance of the Ispir-Pazaryolu region in terms of birds and rare types of birds in the region attracts many foreign bird observers. The aim of this study is to define the value of the Ispir-Pazarcik region in terms of bird observation and ecotourism in detail. Development of an eco-tourism model based on bird observation would not only provide additional income opportunity for the local people to but also help protection of the nature at a great extent. Key Words: Bird Observation, Ecotourism, Çoruh Valley, Ispir-Pazaryolu 1. GiriĢ Çoruh Nehri dünyada en yüksek debiye sahip olan nehirlerden biridir. Bu coşkun akan nehrin yatağını oluşturan Çoruh Vadisi, çok derin ve sarp yapısı ile ziyaretçilerine eşsiz manzaralar sunar. İnsan faaliyeti çok yoğun olmadığı için doğal zenginliklerini büyük ölçüde korumuş olan vadide, Karadeniz, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri ne ait iklim özellikleri bir arada görülür. Alçak kesimlerde yaprak döken ormanlar ve kalıntı maki toplulukları yer alırken, yamaçlarda dağ bozkırları ve ibreli ormanlar bulunmaktadır. Doğu Karadeniz dağ silsilesinin ağaç sınırı üzerindeki kesimlerinde ise alpin çayırlar ile sarp kayalıklar bulunur. Bölgede farklı iklimlerin aynı anda egemen olması, burada yaşayan bitki ve hayvan türlerinin çeşitliliğini arttırdığı gibi, bölgeyi kuşlar açısından da son derece özel bir konuma getirir. Vadi ve yakın çevresindeki habitatlar, bir kısmı yalnızca Doğu Karadeniz Bölgesi ne özgü olan birçok kuş türünü barındırır. Kafkas Çıvgını (Phylloscopus sindiatus), Dağ Horozu (Tetrao mlokesewiczi) ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) bahsi geçen önemli kuş türleri arasında sıralanabilir. Çoruh Vadisi, süzülen yırtıcı kuş göçü açısından öneminin yanısıra üreyen Sakallı Akbaba (Gypaetus barbatus), Kızıl Akbaba (Gyps fulvus), Kara Akbaba (Aegypius monachus), Dağ Horozu (Tetrao mlokosiewiczi) ve Urkeklik (Tetraogallus caspius) populasyonları ile Önemli Kuş Alanı statüsü kazanır. Ayrıca alan, içerdiği Boz Ayı (Ursus arctos), Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra rupicapra), Dağ Keçisi (Capra aegagrus), Kurt (Canis lupus), Yaban Kedisi (Felis silvestris), Vaşak (Lynx lynx) populasyonları ile önemli memeli alanı niteliğindedir. Alan, içerdiği tüm bu özelliklerin bir birleşimi olarak aynı zamanda Önemli Doğa Alanı statüsü taşır. Alandaki temel insan faaliyetleri ormancılık, tarım ve hayvancılıktır. Ayrıca dünyada en hızlı akan nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri, kültür (kale, kilise vs.) ve su sporları (rafting, kano vs.) turizmi açısından uluslararası önem taşımaktadır. 1971 yılında ilan edilen Çoruh Yaban Hayatı Koruma Sahası (8700 ha) yer alırken alanın geri kalan kısmı ise resmi olarak koruma altında değildir. Yaban Hayatı Koruma Sahası nın dışında kalan bölgeler için ise herhangi bir koruma statüsü mevcut değildir. Alanın biyoçeşitlilik açısından sahip olduğu olağanüstü zenginlik, Çoruh Nehri ve kolları üzerinde yapılması planlanan Borçka ve Deriner barajları başta olmak üzere yapılacak olan çoklu barajlar (hidroelektrik enerji üretimi amaçlı) nedeniyle çok büyük bir tehdit altındadır.
Vadinin doğa, kültür ve su sporları (rafting, kano vs) turizmi açısından sahip olduğu potansiyel, yapılacak barajlar sonucu, alanın geri dönüşü mümkün olmayan bir biçimde tahrip edilmesi nedeniyle ortadan kalkacaktır. Alandaki yoğun yol inşaatları diğer bir sorundur. Bölgede, tarıma elverişli toprakların azlığı nedeniyle alçak kesimlerde ormanlar tahrip edilmiştir. 2. Bulgular 2.1. Çoruh Vadisi nde KuĢ Gözlem Turizmi Süzülen kuşlar, Orta Asya dan Afrika ya iki yolla gidebilmektedir. Birinci yol; Hazar Denizi nin doğusundan geçerek Ortadoğu ya oradan ya Mısır üzerinden ya da Arap yarımadası üzerinden Afrika ya ulaşmak. İkinci yol; Hazar Denizi nin batısından geçerek Çoruh Vadisi ni takip ederek Anadolu üzerinden Ortadoğu ya buradan ya Mısır ya da Arap Yarımadası na oradan da Afrika ya ulaşmak. Çoruh Vadisi, ikinci yolu kullanarak Karadeniz ile Hazar Denizi arasından geçerek Afrika ya ulaşmaya çalışan onbinlerce süzülen kuş türünün yoğunlaştığı bir koridor görevi görmektedir. Kuş göçleri arasında süzülen kuş göçü, insanlar tarafından izlenmesi en kolay ve zevkli olanıdır. Bu nedenle, kuş gözlemcileri özellikle süzülen kuş göçlerinin yoğunlaştığı alanları ziyaret ederler. Şimdiye kadar 468 farklı kuş türünün tespit edildiği Türkiye, pek çok yabancı kuş gözlemcisi tarafından sadece kuş gözlem amaçlı olarak ziyaret edilmektedir. Avrupa da düzenli olarak görülen toplam kuş türünün %70 inden fazlası ülkemizde gözlemlenebilmektedir. Bunun yanı sıra Avrupa da görülemeyen, Ortadoğu ve Kafkaslar a özgü birçok kuş türünün görülebilmesi, dünyadaki pek çok kuş gözlemcisini ülkemize çeker. Değişik kuş türlerini görmeyi kendilerine hobi edinmiş olan gözlemciler, özellikle belirli bir alana özgü veya nadir kuşların yaşadıkları bölgeleri ziyaret ettiklerinden, yöre insanına önemli bir gelir kaynağı oluşturur. Neyi görmek istediklerini bildikleri ve bazı türleri göreceklerine dair beklentileri bulunduğundan, kuş türlerini doğal ortamlarında görmek için kuşlarla ilgilenmeyen bir ekoturistten daha fazla gelir bırakırlar. Bu kapsamda Çoruh Vadisi çok önemli bir yere sahiptir. Yapılan çalışmalar sırasında kuş göçünün yanı sıra, kuş gözlem turizmi açısından yüksek bir potansiyele sahip olan birçok kuş türünün vadi ve çevresinde rahatlıkla gözlemlenebildiği belirlenmiştir. Bu türleri çalışma sırasında kaydedilmiş GPS koordinatları ve rota bilgileri yardımıyla kolayca bulmak mümkündür. Kuş türlerinin çoğunluğu yakın mesafeden ve arazide yürümeye gerek kalmaksızın araç yolu üzerinden görülebilmektedir. Kuş gözlem amacıyla ülkemize gelen turistlerin yaş ortalamasının yüksek olması nedeniyle doğada gözlemlenmesi oldukça güç olan ve görülebilmesi için uzun mesafe yürümeyi gerektirebilen birçok kuş türünün bölgede araç yolundan uzaklaşılmadan gözlenebiliyor olması bu bölgeyi daha da ayrıcalıklı bir konuma getirmektedir. 2.2. Çoruh Vadisi nin Önemli KuĢ Türleri 2005 ve 2007 yılının ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarında vadi ve çevresinde bulunan kuş türleri ve bunların göç yolları araştırılarak 200 ün üzerinde farklı kuş türü tespit edilmiştir. 2007 yılında, bulunan kuşlar ve bunların rotaları gözden geçirilmiş, Uzundere İlçesi de eklenmiş ve çeşitli seminer gösterileri ile halkta farkındalık yaratılmaya çalışılmıştır. Buna göre, Çoruh Vadisi nde tespit edilen, ülkemiz veya dünyada nadir olarak görülen, nesli tehlike altında olan veya ilgi çekici bazı özellikleri bulunan kuş türleri aşağıda sıralanmıştır. 2.2.1. Akbabalar Ülkemizde Sakallı Akbaba (Gypaetus barbatus), Kızıl Akbaba (Gyps fulvus), Kara Akbaba (Aegypius monachus) ve Küçük Akbaba (Neophron percnopterus) olmak üzere 4 farklı akbaba türü bulunur. Leş ile beslenen bu iri kuşların dördünü de Çoruh Vadisi nde görmek mümkündür.
Sakallı Akbaba nın dünya nüfusunun büyük bölümü Türkiye de bulunmaktadır. Kanat açıklığı 3 metreye yaklaşan bu ender akbaba türünün Türkiye de gözlemlenebildiği en iyi alan Çoruh Vadisi dir. 2005 yılı süresince yapılan araştırmalarda neredeyse her gün vadide Sakallı Akbaba gözlenmiştir. Diğer bir nadir akbaba türü olan Kızıl Akbaba nın Türkiye de gözlenebildiği en iyi noktalardan biri Çoruh Vadisi dir. Koloniler halinde üreyen bu tür, Tortum ile Verçenik Dağı civarında rahatlıkla gözlenebilmektedir. Ülkemizde ve Avrupa da yaşayan en büyük akbaba türü olan Kara Akbaba, Çoruh Vadisi nde gözlemlenebilen diğer bir akbaba türüdür. Sadece iğne yapraklı yaşlı ormanlarda üreyebilen bu akbaba türünün nesli, ürediği alanların yok olmasından dolayı dünya ölçeğinde tehlike altındadır. 2.2.2. Göç eden türler Süzülen kuş göçü açısından çok önemli bir konuma sahip olan Çoruh Vadisi, özellikle sonbahar göçü sırasında yüksek sayılarda yırtıcı kuşa ev sahipliği yapar. Sadece Eylül ayında Çoruh Vadisi nden göç eden yırtıcı kuş sayısı (şahin, kartal ve delice türleri) 50.000 in üzerindedir. Şah Kartal (Aquila heliaca), Bozkır Kartalı (Aquila nipalensis), Bozkır Delicesi (Circus macrourus) gibi Türkiye de çok ender görülen yırtıcı kuş türleri, özellikle sonbahar göçü sırasında Çoruh Vadisi nde izlenebilir. Çoruh Vadisi nden yoğun olarak geçen diğer yırtıcı kuş türleri ise Şahin (Buteo buteo), Arı Şahini (Pernis apivorus), Çayır Delicesi (Circus pygargus), Atmaca (Accipiter nisus), Kara Çaylak (Milvus migrans) ve Saz Delicesi (Circus aeruginosus) dir. Ayrıca göç esnasında Küçük Orman Kartalı (Aquila pomarina), Büyük Orman Kartalı (Aquila clanga), Yılan Kartalı (Circaetus gallicus), Küçük Kartal (Hieraeetus pennatus), Yoz Atmaca (Accipiter brevipes), Ala Doğan (Falco vespertinus) ve nadiren de Kızıl Akbaba (Gyps fulvus) gözlenebilir. 2.2.3. Nadir Türler Kafkaslar ve Doğu Karadeniz Dağları na endemik olan Dağ Horozu (Tetrao mlokesewiczi), bölgede Olgunlar ve Narlık Köyü nün yaylaları ile Sivrikaya Köyü sırtlarında rahatlıkla gözlenebilmektedir. Dünyanın başka hiçbir bölgesinde bulunmayan bu kuş türünü görebilmek amacıyla her yıl dünyanın dört bir yanından gelen yüzlerce kuş meraklısı bölgeyi ziyaret etmektedir. Dünya üzerinde oldukça dar bir yayılışa sahip olan Urkeklik (Tetraogallus caspius), dağların ulaşılması güç, sarp ve kayalık kesimlerinde yaşar. Bu nadir tür, sabahın erken saatlerinde İspir ve Uzundere nin yüksek kesimlerinde kolaylıkla gözlenebilmektedir. Diğer Çıvgın türlerinden farklı olarak sadece Kafkasya Bölgesi ve Doğu Karadeniz Dağları nda bulunan Kafkas Çıvgını (Phylloscopus sindiatus), bölgede ormanlık alanlarda gözlenebilir. Alamecek (Rhodopechys sanguinea), Kara İskete (Serinus pusillus), Kara Ağaçkakan (Dryocopus martius), Alasığırcık (Sturnus roseus), Büyük Dağbülbülü (Prunella collaris), Sürmeli Dağbülbülü (Prunella ocularis), Akyanaklı Baştankara (Parus lugubris), Aksırtlı Kuyrukkakan (Oenanthe finschii) gibi zor görülen türler Çoruh Vadisi nde gözlenmiştir. Anadolu da birçok türküye adını vermiş olan Kınalı Keklik (Alectoris chukar), vadinin her köşesinde rahatlıkla gözlenebilmektedir. Alaca Sinekkapan (Ficedula semitorquata) ın Türkiye de en iyi bilinen üreme alanı Çoruh Vadisi ndedir.
Sarı Gagalı Dağ Kargası (Pyrrhocorax graculus) ve Kırmızı Gagalı Dağ Kargası (Pyrrhocorax pyrrhocorax) dahil olmak üzere, Türkiye deki karga türlerinin tamamı Çoruh Vadisi nde üremektedir. Dünya nüfusunun çok büyük bir kısmı Türkiye de bulunan Anadolu Sıvacısı (Sitta krüperi), Çoruh Vadisi ndeki iğne yapraklı ormanlarda rahatlıkla gözlenebilmektedir. Ülkemizin en büyük baykuş türü olan Puhu (Bubo bubo), Çoruh Vadisi nde yerli olarak bulunmaktadır. Küresel ölçekte nesli tehlike altında statüsünde bulunan Sürmeli Kızkuşu (Chettusia gregarius) ve ülkemizde nadir görülen Kara Kanatlı Bataklık kırlangıcı (Glareola nordmanni), vadiye oldukça yakın bir mesafede bulunan Erzurum Ovası üzerinden göç etmektedir. İnsan müdahalesinden uzak alanları tercih eden Kara Leylek (Ciconia nigra) ve Bıyıklı Doğan (Falco biarmicus), Çoruh Vadisi nin sarp kayalık kesimlerinde üremektedir. Sayıları çok azalmış olan, nesli tehlike altında Uludogan (Falco cherrug) vadide göç dönemlerinde beslenmektedir. Türkiye de nesli tehlike altında bulunan Akkuyruklu Kartal (Haliaeetus albicilla) Tortum Gölü çevresinde üremektedir. 2.3. KuĢ Ġzleme Rotaları Çoruh Vadisi ndeki kuş göçünün oldukça yakından izlenebileceği pek çok göç izleme noktası bulunmaktadır. Vadide detaylı arazi çalışmaları sonucu Çoruh Vadisi için 15 adet en iyi kuş izleme rotası çıkartılmış, bu rotaların 5 tanesi İspir bölgesini kapsamaktadır. Uygun zaman ve uygun hava koşullarında, bu noktalardan Doğu Karadeniz Dağları nda yaşanan yoğun kuş göçünün önemli bir kısmı ve vadinin ender türleri bu rotalar üzerinde kolay bir şekilde izlenebilmektedir. İspir Çevresi İçin En İyi Kuş Gözlem Rotaları, 1- Yedigöller, İspir 2- Çamlıca mahallesi (Korga), İspir 3- Yavuzlar mahallesi, İspir 4- Çayırözü köyü, Ovit geçidi, İspir 5- Sırakonaklar Vadisi, İspir 3. Sonuçlar ve Değerlendirme Yapılan bu araştırma ile Çoruh Vadisi nin, kuşlar ve ekoturizm açısından sahip olduğu zenginliği detaylı bir şekilde ortaya koyulmuştur. Bu araştırma verileri, alanda kuş gözlemine dayalı bir ekoturizm modelinin geliştirilmesi, yöre halkına ek bir gelir kaynağı oluşması için olanak sağlayacağı gibi, alanın doğal yapısının korunmasına da büyük ölçüde katkı sağlayacaktır. Çoruh Vadisi nin kuşlar açısından potansiyeli gözler önüne serildiğinde, hali hazırda ülkemize kuş gözlem turları düzenleyen tur operatörlerinin de Çoruh Vadisi ni tur güzergahlarına katacaklarını tahmin etmekteyiz. 4. Kaynaklar Bekir, S. Bozdoğan, M. Karadeniz, D. ve N. Nizamettin, 2005. Çoruh Vadisi Kuş Göç Yolları Araştırma Raporu (2005). Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DAKAP) Doğu Anadolu Turizmini Geliştirme Projesi (DATUR)