VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ HAKKINDA SIKÇA SORULAN SORULAR 1- Vadeli işlem sözleşmesi nedir? Vadeli işlem sözleşmeleri, dayanak varlığın önceden belirlenen bir fiyattan ya da önceden belirlenen bir tarihte teslim alınmasını öngören sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler piyasada standart hale getirilmiştir. Sözleşme ile kontratın miktarı, kontratın çıkış tarihi ya da bitiş tarihi, teminatlandırılma durumu net şekilde açıklanır. 2-Vadeli işlem piyasası nedir? Vadeli işlem sözleşmelerin işlem gördüğü, belirli kuralları ve düzenlemeleri olan alıcı ve satıcının buluştuğu organize bir piyasadır. 3- Vadeli işlem sözleşmelerin işlemlerine bir örnek verebilir misiniz? Bir vadeli işlem sözleşmesi fiyatlardaki artış beklentisi ile satın alınır. Bu durumda amaç alınan fiyattan daha yükseğe satarak kar etmektir. Tersi durumda da düşüş beklentisi ile sözleşme satılarak daha düşük fiyattan pozisyon kapatılması amaçlanır. 4-Sözleşmelerde fiziksel teslimat var mıdır? Altın, gümüş gibi mala dayalı sözleşmelerde vade sonunda fiziki teslimat yapılmaktadır. Ancak endeks sözleşmelerde takas nakdi olarak yapılmakla birlikte çoğu pozisyon uzlaşma gününden önce kapatılır. Uzun pozisyon taşıyan yatırımcı kısa pozisyon ile kısa pozisyon sahibi ise uzun pozisyon alarak pozisyon kapatılır. 5-Sözleşmelerdeki teminat miktarını açıklayabilir misiniz? Teminat, yatırımcının pozisyon açabilmesi için hesabında bulunması gereken miktardır. Pozisyon açıkken hesapta bulunması gereken teminat belirli seviyenin altına düşerse yatırımcı teminatını başlangıç seviyesine tamamlamak ya da pozisyonu kapatmak zorundadır. 6-Kaldıraç konusunu örneklendirebilir misiniz? Vadeli işlem piyasalarındaki kaldıraç sayesinde daha düşük miktarlar ile daha fazla pozisyon sahibi olabilirsiniz. Örneğin 1000 TL büyüklüğündeki bir endeks pozisyonuna 100 TL değerindeki kontratla sahip olabilirsiniz. Bu durumda 1:10 oranında kaldıraç kullanırsınız. Kaldıraç kullanılarak yapılan işlemler elde edilen kar daha yüksek olmakla birlikte zarar da daha büyük olur. 7-Vadeli işlem sözleşmelerinin koruma amaçlı kullanım ile spekülasyon amaçlı kullanım arasındaki fark nedir? Spekülatörler, vadeli işlemler yaparak fiyat artış ya da azalışlarından kar elde etmeyi amaçlar. Spekülatörler piyasaya likidite sağlar, çünkü piyasanın tersine işlem yapabilirler. Koruma amaçlı işlem yapanlar ise spot piyasada aldıkları riskleri azaltmak için vadeli işlemleri tercih ederler. Örneğin; bir kuyumcu gelecekte belli bir miktarda altın alımı yapacak ve fiyatların yükseleceğine inanıyor ise kuyumcu bugünden vadeli sözleşmede uzun pozisyon alabilir. 1
Elbette ki kuyumcunun düşüncesinin aksine altın fiyatları gelecekte düşebilir ve böylece kuyumcunun alım maliyetleri yukarda kalabilir. Ancak fiyatların artma riski koruma pozisyonundan para kaybetmenin riskinden daha yüksek olduğundan koruma işlemleri kullanılmalıdır. 8-Fiyatların oluşması nasıl gerçekleşir? Vadeli piyasalar gelecekteki beklentileri fiyatlandırılır. Yatırımcı kontrat alıp ya da satarak ileride dayanak varlığı almayı ya da teslim etmeyi taahhüt etmiş olur. Bu durumda da kontratın fiyatı ile dayanak varlığın gelecekte beklenen fiyatı arasında bir ilişki oluşur. Örneğin bir altın madeni koruma amaçlı bir altın kontrat satışı nedeniyle altının stoklanması ve nakil masraflarını yüklenmek zorundadır. Bu da taşıma maliyeti olarak açıklanır. Taşıma maliyeti hisse ve endeks sözleşmelerinde faiz oranı dır. 9-Spot ile vadeli arasındaki fiyat farkı nedir? Vadeli fiyatlar spot fiyatın üzerine taşıma maliyetini (faiz farkı) de içerirler. Bu fark vadenin uzunluğuna göre değişir ve vade sonunda iki fiyat birbirine eşitlenir. TÜRK SERMAYE PİYASASINDA VADELİ İŞLEM ve OPSİYON PİYASASI VE İŞLEYİŞİ 1-VİOP da işlemler hangi pazarlarda gerçekleşir? VİOP piyasasında işlemler üç farklı pazarda gerçekleşir. Bu pazarlar: Ana pazar: Normal seansın gerçekleştiği pazardır. Özel emir ve özel emir ilan pazarları: Büyük miktarlı işlemlerin gerçekleştiği pazardır, burada emirler borsanın onayı ile gerçekleşir. 2-VİOP da piyasasına geçişte işlem saatlerinde ne gibi değişiklikler oldu? VİOP a geçiş ile birlikte işlem saatlerindeki değişiklikler şu şekildedir. 2
İşlem yapılmayan dönemde sorgulama yapılabilir, önceki günlerden kalan tarihli ve iptale kadar geçerli emirler iptal edilebilir, miktarları azaltılabilir ya da fiyatları daha kötü fiyatlarla değiştirilebilir, toplu emir dosyası oluşturulabilir. Normal seans tüm sözleşmelerde uygulanır ve bazı sözleşmelerde 12:30-14:00 saatleri arasında işlemlere ara verilir. Normal seansın son 10 dakikası kapanış aralığı olarak adlandırılır. 3-Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasaları nelerdir ve bu pazarların işlem saatleri nasıldır? Vadeli işlem sözleşmeleri için Pay Vadeli İşlem Ana Pazarı, opsiyon sözleşmeleri için Pay Opsiyon Ana Pazarı ve Endeks Opsiyon Ana Pazarı olmak üzere üç ayrı pazar vardır. 4-Vadeli işlem piyasasında mevcut sözleşmeler hangileridir? BIST30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi TLDolar Vadeli İşlem sözleşmesi TLEuro Vadeli İşlem Sözleşmesi EUR/USD Vadeli İşlem Sözleşmesi TL/Gram Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi Dolar/Ons Altın Vadeli İşlem Sözleşmesi Ege Pamuk Vadeli İşlem Sözleşmesi Anadolu Kırmızı Buğday Vadeli İşlem Sözleşmesi Baz Yük Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi 5-VİOP a geçiş ile birlikte pay senedine dayalı vadeli işlem sözleşmelerine işlem görmeye başlayan sözleşmelerin dayanak varlıkları hangi hisse senetleridir? Bu sözleşmelerin dayanak varlıkları şu şekildedir. AKBNK GARAN SAHOL THYAO VAKBN EREGL ISCTR TCELL TUPRS YKBNK 6- Pay vadeli sözleşmelerde uzlaşma sonunda hisse vermek zorunda mıyım? Pay vadeli işlem sözleşmelerinde uzlaşma şekli fiziki teslimattır. Hisseleri T+3 süresi sonunda teslim etmeniz gerekir. 3
7-Opsiyon piyasasında işlem gören opsiyon sözleşmeleri hangileridir? Pay Senedine Dayalı Opsiyonların Dayanak Varlıkları Pay Endeksine Dayalı Opsiyonların Dayanak Varlıkları AKBNK EREGL GARAN ISCTR SAHOL TCELL THYAO TUPRS VAKBN YKBNK BIST 30 ENDEKSİ 8-Opsiyon piyasasında işlem gören sözleşmelerin kodlarının açıklaması nedir? 9-Vadeli veya opsiyon sözleşmesi alımı ya da satımı yaptığımda bu kaç adet payı temsil eder? Dayanak Varlık Vadeli Sözleşme Opsiyon Sözleşmesi Pay Senedi 100 adet pay senedi 100 adet pay senedi BIST 30 Fiyat Endeksi( endeks 100 adet dayanak varlık 100 adet dayanak varlık değerinin 1000 e bölünmüş hali) TL/USD kuru 1000 ABD Doları 1000 ABD Doları TL/EURO kuru 1000 Euro - EUR/USD Çapraz Kuru 1000 Euro - Saf Altın 100 gram saf altın - Dolar/Ons Altın 1 ons altın - 10-Endeks vadeli ve opsiyon sözleşmelerinde dayanak varlık ve bunun fiyatı nasıl hesaplanır? Dayanak varlık, endeks değerlerinin 1.000'e bölünmüş halidir. Her bir endeks opsiyon sözleşmesi bu şekilde hesaplanan 100 adet dayanak varlığı temsil eder. (Örneğin (BIST 30 Endeksi/1.000)*100 TL = (102.358/1.000)*100 = 10.235,80 TL). Vadeli İşlemlerde sözleşme fiyatı endeks değerinin 1.000 e bölünmesiyle oluşan değerin virgülden sonra üç basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir (Örnek: 102,325). Opsiyon sözleşmelerinde ise fiyat yani prim, yukarıdaki yöntemle hesaplanan bir adet dayanak varlığın opsiyon primi olarak, virgülden sonra iki basamak olacak şekilde işlem sistemine girilir. 4
11-Döviz sözleşmelerinde dayanak varlık fiyatı nasıl hesaplanır? TL/Dolar Vadeli İşlem Sözleşmelerinde 1 ABD Doları nın Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,0005 TL dir. TL/Euro Vadeli İşlem Sözleşmelerinde 1 Euro nun Türk Lirası cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. Minimum fiyat adımı 0,0005 dir. Euro/Dolar Çapraz Kuru Vadeli İşlem Sözleşmelerinde 1 Euro nun ABD Doları cinsinden değeri virgülden sonra dört basamak halinde kote edilir. (Örnek: 1,3050; 1,3051 gibi). Minimum fiyat adımı 0,0001 dir. TL/Dolar Opsiyon Sözleşmelerinde ise Fiyat, 1.000 ABD Doları için, opsiyon primi olarak virgülden sonra bir basamak olacak şekilde Türk Lirası cinsinden işlem sistemine girilir. (Örnek: 20,1, 20,2 vb.) Kullanım fiyat adımı, -alım opsiyonları için 50 Türk Lirası na karşılık gelir (Örnek: 2000, 2050, 2100, vb.). -satım opsiyonları için 25 Türk Lirası na karşılık gelir (Örnek: 2000, 2025, 2050, vb.). 12-Vadeli piyasada altında işlem yapabilir miyim? Altın sadece vadeli işlem sözleşmelerinde işlem görür. Bu sözleşmeler 100 gram saf altın büyüklüğünde ya da 1 ons altın büyüklüğündedir. Bu iki sözleşmede de uzlaşma şekli nakdi uzlaşıdır. Takas süresi T+1 olarak belirlenmiştir. 13-Opsiyonlarda teminatlandırma nasıl yapılır? Başlangıç Teminatı, SPAN (20 nolu cevap ile kapsamlı olarak açıklanmıştır) portföy bazında teminatlandırma yöntemi kullanılarak belirlenir. Bulunması gereken teminat ise başlangıç teminatı ile fiziki teslimat teminatının toplamıdır. Sürdürme Teminatı, vadeli işlemlerdeki gibi bulunması gereken teminatın %75'idir. 14- Vade sonunda hisseleri teslim etmem mi gerekir, parasını mı ödemeliyim? Hisse vadeli sözleşmelerde ve opsiyonlarda uzlaşma şekli fiziki teslimattır. Endeks opsiyon sözleşmelerinde ise uzlaşı nakdidir. Fiziki teslimatlarda takas süresi T+3, nakdi uzlaşı da ise T+1 dir. Dolar, Euro ve altında ise vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinde uzlaşma şekli nakdi uzlaşıdır. Takas süresi ise T+1 dir. 15-Mini endeks opsiyon sözleşmeleri nedir? Bu sözleşmelerin dayanak varlığı BIST 30 endeksidir. Ancak endeks opsiyonundan farklı olan kısmı sözleşme büyüklüğüdür. Dayanak varlığın değeri endeksin değerinin 1000 e bölünmüş halidir. Her bir opsiyon sözleşmesi bu şekilde hesaplanan bir adet dayanak varlığı temsil eder. Mini sözleşmelerde de endeks kontratlarındaki gibi uzlaşı nakdidir. 16-Pazarda emirler hangi önceliğe göre gerçekleşir? Emirlerin eşleşmesinde fiyat önceliği ve zaman önceliği kuralları geçerlidir. 5
17-Emir girişinde hangi fiyat belirleme yöntemleri uygulanır? İşlem sistemine girilecek emirlerde üç fiyat belirleme yöntemlerinden birinin seçilmesi zorunludur. Limit Piyasa Kapanış fiyatından 18-VİOP da hangi emir türleri uygulanmaktadır? VİOP da emir verirken 4 emir türünden birinin seçilmesi gerekmektedir. Kalanı pasife yaz: Tamamının gerçekleşmediği durumda kalanın pasif emir olarak beklediği emir türüdür. Gerçekleşmezse iptal et: Girildiği anda emir tamamının gerçekleşmediği durumda tüm emrin iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. Kalanı iptal et: Girildiğinde tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalanın iptal edildiği emir türüdür. Şarta bağlı: Emrin aktivasyon fiyatına geldiği takdirde sistemde aktif hale geldiği emir türüdür. Strateji emirleri: İki ya da daha fazla emirden oluşan ve belirli bir alım-satım stratejisi içeren emirlerdir. Strateji emirleri hepsi veya hiçbiri, biri diğerini iptal eder, biri diğerini aktive eder emirleridir. VİOP piyasasında seanslık, günlük, iptale kadar geçerli ve ileri tarihli emir verilebilir. Seanslık emir gerçekleşmezse seans sonunda, günlük emir ise gerçekleşmezse gün sonunda iptal edilir. 19-VİOP da risk yönetimi ve teminatlandırma nasıl ve kim tarafından yapılır? VİOP da sürdürme teminatı, bulunması gereken teminatın %75 i olarak hesaplanır. Teminat hesaplama ve risk yönetimi Takasbank tarafından yapılır. Risk hesaplaması işlemlerin pozisyona dönüşmesinden sonra pozisyon güncellemesi dosyalarına göre yapılır. 20-Risk hesaplamasında kullanılan SPAN uygulaması nedir, açıklayabilir misiniz? Takasbank risk hesaplamasını yaparken Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN) algoritmasını kullanır. SPAN Algoritması ile portföy bazında teminatlandırma yapılır. SPAN tanımlanan 16 farklı senaryoya göre portföyün maruz kalabileceği riskleri hesap ederek teminat gerekliliğini olması gerekene en yakın şekilde hesaplayan risk ölçüm ve teminatlandırma yöntemidir. SPAN kullanılarak değişik fiyat ve volatilite durumlara göre maksimim tarama riski, vadeler arası yayılma riski, teslimat ayı risk değeri ve ürünler arası risk yayılma offset değerleri göz önünde bulundurularak teminatlandırılacak tutar portföy bazında hesaplanır. Böylece talep edilecek teminat tahmin edilir. SPAN aynı dayanak varlığa bağlı sözleşmeleri bir grupta toplayarak analiz eder. Böyle bir durumda vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem üzerine opsiyon sözleşmeleri aynı grupta yer alabilir. Örneğin, aynı dayanak varlığa bağlı vadeli işlem sözleşmeleri, opsiyon sözleşmeleri ve vadeli işlem sözleşmeleri üzerine opsiyonlar aynı grupta yer alabilir. 6
SPAN bu gruplamayı ürün grubu (Combined Commodity) olarak tanımlamaktadır. Takasbank, SPAN risk analizini kullanarak portföylerin risk yönetimini 5 adımda yapar: 1. Adım: Ürün Grubu Risk Analizi 2. Adım: Ürün Grupları Arası Risk Analizi 3. Adım: SPAN Risk Değerinin Hesaplanması 4. Adım: Başlangıç Teminatının Hesaplanması 5. Adım: Bulunması Gereken Teminatın Hesaplanması 21-VİOP da uygulanan risk oranı nedir, sürdürme teminatından farklı mıdır? Risk oranı sürdürme teminatının, (Toplam Teminat + Geçici Kar/ Zarar) tutarına oranıdır. Bu oran %100 den büyük olduğunda hesap riskli duruma düşer. Risk oranında 4 seviye vardır. Risk Oranı (%) Risk Seviyesi 75>=Risk Oranı 0 90>=Risk Oranı>75 1 100>=Risk Oranı>90 2 Risk Oranı>100 3 22-Risk durumu yüksek olan yatırımcının ne yapması gerekir? Hesaplar risk durumuna göre risk azaltıcı işlem yapma konusunda yönlendirilir. Risk seviyesi 3 olan hesaplar riskli durumdadır ve pasif emirleri işlem sisteminde otomatik olarak iptal edilir. Riskli hesaplar sadece pozisyon azaltmaya yönelik işlem yapabilir. Mevcut pozisyonlarından daha büyük ters pozisyon emri gönderemez. Hesap teminat yatırarak ya da pozisyon kapatarak riskli durumdan çıkabilir. Riskli hesaplar teminat çekemez. 23-Risk oranını düşürmek için yapılan emirler hemen gerçekleşir mi? Riskli hesaplardan gönderilen emirler borsaya değil, kontrol amaçlı olarak Takasbank a iletilir. Risk arttırmayan işlemler Takasbank onayı ile kabul edilir. 24-VİOP da işlem yapmak için sadece nakit teminat mı kullanılabilir? Yatırımcı VİOP hesaplarına nakit ve nakit dışı teminat verebilir. İşlem teminatının %30 u nakit olmak zorundadır. TL cinsinden işlem teminatları 15:40 itibariyle nemalandırma işlemine tabii tutulur. 7
25-Kar ve zararlar hesaplara nasıl yansıtılır? Gün sonunda oluşan kar/zararlar hesap bazında yansıtılır. Kar/zarar rakamları gün sonu uzlaşma fiyatına göre kesinleşir. Zararlar hesaptan aynı gün (T günü) alınır, Karlar (T+1) ertesi gün hesaplara aktarılır. Gün sonunda sürdürme teminatının altında düşen hesaplara Teminat tamamlama (margin call) çağrısı yapılır. Teminat tamamlama yükümlülüğü T+1 günü en geç 14:30 a kadar yerine getirilmelidir. 26-Opsiyonlarda bu hesaplama nasıl yapılır? Opsiyon işlemlerinde, işlem gerçekleştiği anda ödenen veya alınan prim tutarı hesabın toplam kar/zararına etki eder. İlgili hesap net opsiyon primi alacaklı ise, bu tutar portföydeki diğer pozisyonlar veya alınacak yeni pozisyonlar için kullanılabilir. Opsiyon sözleşmelerinde uzlaşma nakdi uzlaşma yöntemi veya fiziki teslimat ile yapılabilir. Fiziki teslimat ile son bulan opsiyon sözleşmeleri için kullanım kar/zararı hesaplanmaz. Nakdi uzlaşmalı opsiyon sözleşmeleri için ise, opsiyon kullanımından dolayı oluşan kar/zarar ilgili hesaplara kullanım kar/zararı olarak yansıtılır. Primi işlem yapıldığında ödenen opsiyonlar için hesap güncellemesi yapılmamaktadır. İlgili opsiyon için ilan edilen uzlaşma fiyatının gün sonu hesaplamalarına herhangi bir etkisi yoktur, bu türdeki opsiyon işlemleri için gün sonunda kar/zarar hesaplaması yapılmamaktadır. 8