İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm

İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm Dr. Salih AKYÜREK Mehmet Ali YILMAZ Mustafa TAŞKIRAN RAPOR NO: 53 ARALIK 2012

İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI DOSYASI Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede Devrimsel Dönüşüm Raporu Hazırlayan : Dr. Salih Akyürek Literatür Taraması, Kapak Tasarımı, Tablolama, Fotoğraflar ve Teknik Destek: Mehmet Ali Yılmaz Bölüm (C1) Yazarı: Mustafa Taşkıran BİLGESAM YAYINLARI RAPOR NO: 53 Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi Wise Men Center For Strategic Studies Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10 Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36 Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93 www.bilgesam.org bilgesam@bilgesam.org Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6 A. Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90 ISBN: 978-605-89672-8-1 Copyright BİLGESAM ARALIK 2012 Bu yayının tüm hakları saklıdır. Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezinin izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.

İÇİNDEKİLER A. İnsansız Hava Araçları ve Sınıflaması... 1 B. İnsansız Hava Araçlarının Askeri Tarihçesi... 4 C. Türkiye de Savunma Sanayi ve İHA Projeleri... 7 C.1. Türkiye de Savunma Sanayinin Kısa Tarihçesi... 7 C.2. Türkiye de İnsansız Hava Aracı Projeleri...12 D. İHA ların Artan Önemi ve Gelişmeler... 22 D.1. İHA Sistemlerindeki Gelişmeler... 24 D.2. İHA ların İşletilmesi ve Sistem Entegrasyonu... 33 D.3. İnsansız Hava Araçlarının Avantaj ve Dezavantajları... 36 E. İnsansız Hava Araçları ve Terörle Mücadele... 38 E.1. İHA ların Dünyada Terörle Mücadelede Kullanımı... 38 E.2. Silahlı İHA ların Terörle Mücadelede Kullanımına Dönük Eleştiriler... 41 E.3. Türkiye de Terörle Mücadelede İHA Kullanımı... 44 Sonuç Yerine...47 Kaynakça... 49 Kısaltmalar Dizini... 52

SUNUŞ Bilişim alanındaki teknolojik yenilikler, yapay zeka ve robotik mühendislik konusunda son 10 yıl içindeki hızlı gelişmeler, insansız sistemleri bir bilim kurgu konusu olmaktan çıkarmış ve bu araçları 21. Yüzyılın muharebe alanına sokmuştur. Bu araçlar içinde öne çıkanlar ise insansız hava araçlarıdır. Bu araçlar Vietnam savaşı ve sonrasında Lübnan, Kosova, Irak, Somali, Afganistan ve Pakistan da hem klasik muharebe şartlarında hem de terörle mücadelede etkin olarak kullanılmıştır. Farklı görevlere dönük olarak üretilen çok farklı modellere ve silahlı insansız hava araçlarına geleceğin savaşları için devrimsel bir rol yüklenmektedir. Türkiye ülke içinde ve sınır ötesinde konuşlanan teröristlerin eylemlerine maruz kalırken bu terörist unsurları takip etmekte ve haklarında istihbarat toplamakta problemler yaşamaktadır. Fiziki güvenlik tedbirleri ile kontrolü neredeyse imkansız, uzun ve engebeli sınırlara sahip olmak ise terörle mücadeleyi zorlaştırmaktadır. Zorlu şartlar içinde, terörle mücadelede etkin bir keşif, gözetleme, istihbarat faaliyetlerine ve baskın tarzında hava akınlarına ve müdahaleye duyulan ihtiyaç, Türkiye nin yeterli sayıda ve özellikte insansız hava aracına sahip olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu teknolojiyi yeni üretmeye başlayan ve milli savunma sanayini geliştirme yönünde önemli adımlar atmasına rağmen sancılar çeken Türkiye için bu silah sistemlerini geliştirmek ve bu konuda teknoloji üreten ülkeler içerisinde yer almak hayati önem taşımaktadır. ABD ve İsrail in İnsansız Hava Araçlarını 1970 lerden itibaren muharebe alanında etkin olarak kullandığını düşündüğümüzde, Türkiye nin bu sistemleri ve teknolojiyi geliştirme noktasında henüz emekleme aşamasında olduğunu, yeni testler ve uzayan proje süreleriyle bu başlangıç sürecini aşmaya çalıştığını görebiliriz. Bu rapor, insansız hava araçları konusundaki farkındalığı artırmak, Türkiye ve dünyadaki gelişmeleri kamuoyuna aktararak bu konudaki yeni girişimlere biraz da olsa ışık tutmak amacıyla hazırlanmıştır. Raporun bu alanda çalışma yapan akademisyenlere, araştırmacılara ve Türk Savunma Sanayine katkı sağlaması temennisiyle, raporu hazırlayan Dr. Salih Akyürek, Mehmet Ali Yılmaz, Mustafa Taşkıran ve destek sağlayan BİLGESAM personeline teşekkür ederim. Doç. Dr. Atilla SANDIKLI BİLGESAM Başkanı

A. İnsansız Hava Araçları ve Sınıflaması Kendi güç sistemi olan, ölümcül olan ve olmayan faydalı yük taşıyan, otomatik olarak veya uzaktan komuta sistemi ile uçurulan pilotsuz hava araçlarına İnsansız Hava Aracı (İHA) denmektedir. Balistik ve yarı balistik füzeler, seyrüsefer füzeleri ve toplarla fırlatılan mühimmatlar İHA olarak kabul edilmemektedir. Teknolojisinde ABD nin öncülüğü bulunan İHA lar Drones, robot uçak, pilotsuz uçak, uzaktan pilotlu uçak gibi kavramlarla da adlandırılmaktadır. İHA lara bu araçların uçuşunu ve görevini mümkün kılan Yer Kontrol İstasyonu (YKİ), Yer Veri Terminali ve diğer teçhizatların eklenmesi ile oluşan sisteme ise İHA Sistemleri adı verilmektedir. Askeri amaçlarla kullanılan modern İnsansız Hava Araçları (İHA) nın 1970 lere giden 40 yıllık tarihinden bahsetmek mümkündür. İHA ların askeri amaçlarla kullanımında 2000 yılı sonrası, silahlı İHA ların yaygın kullanımı gibi pek çok önemli gelişmenin olduğu görülmektedir. İHA ların silahlı modelleri bulunmakla birlikte tüm ordularda çoğunlukla gözetleme ve hedef tespiti gibi istihbari amaçlarla kullanılmaktadır. Farklı platformlardan uzaktan yönlendirilen bu araçlar, artık binlerce mil uzaktan uydu haberleşmesi kanalıyla kontrol edilebilmektedir. 1 İHA lar sadece askeri amaçlar için değil, sınır kontrolü, kaçakçılık, çevre ve yapılaşmanın kontrolü gibi pek çok sivil alanda da etkin olarak kullanılmaktadır. İHA larda halen mevcut olan veya yakın zamanda kazandırılması öngörülen askeri amaçlara dönük yetenekler şu şekilde sıralanabilir: Keşif, taktik keşif ve gözetleme Bomba veya füzeli hava atakları Endirekt (görmeyerek) atışlar için ileri gözetleyicilik Özel operasyonlar ve psikolojik harekat Sınırların kontrolü ve korunması Mayın arama ve imha Sağlık ve askeri malzeme bütünleme ikmali Kaçakçılık ile mücadele Kimyasal, biyolojik ve radyolojik tarama 1 Chris Cole, Mary Dobbing, Any Hailwood, Convenient Killing: Armed Drones and the Playstation Mentality, Report, p.4, September 2010, Erişim 25 Eylül 2012, http://dronewarsuk.files.wordpress.com/2010/10/ conv-killing-final.pdf Denizcilikte gemi tanıma ve tecrit Muharebe arama ve kurtarma Hava radyolink ve role görevi Noktadan noktaya kargo teslimi Hava durumu veri toplama İHA sistemlerinin görevleri ile ilgili başarılı bir tanımlama ve tasnif çalışmasına Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) tarafından hazırlanan 2011-2030 İHA Sistemleri Yol Haritası dokümanında rastlıyoruz. 2 Temel olarak Keşif/ Gözetleme Desteği, Taarruz, Elektronik Harp, Hedef Benzetimi ve Özel/Spesifik Görevler olmak üzere 5 alanda yapılan bu çalışma aşağıda aktarılmıştır. Keşif / Gözetleme Desteği Taarruz Taktik Saha Keşif / Gözetleme Stratejik Keşif / Gözetleme İç Güvenlik Yakın Hava Desteği Hava Savunma Sistemlerinin imhası Hava Sahası Savunma Elektronik Harp Sinyal İstihbaratı Radar Elektronik Harp Muhabere Elektronik Harp Önleyici Elektronik Harp Hedef Benzetimi (Target Simulation) Hedef Uçak (Target Drene) Sahte Uçak (Decoy) Özel / Spesifik Görevler Haberleşme Desteği Mayın / Patlayıcı Tespit Kimyasal, Biyolojik, Radyoaktif, Nükleer Tespit Kentsel Harp Çoklu İHA Görevi - Kol uçuşu Deniz Karakol / Denizaltı Savunma Harbi Kargo Taşıma Arama-Kurtarma/Lojistik Askeri amaçlı İHA larla ilgili farklı sınıflamalar mevcuttur. Bu sınıflama türlerine göre bir İHA modeli birden fazla sınıflama modeli içinde bulunabildiği gibi aynı sınıflama modelinde birden fazla kategoriye ait özellikleri de taşıyabilmektedir. 2 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011, Erişim 01 Kasım 2012, s.26, http://www.ssm.gov.tr/_layouts/ images/iha_ ekatalog_web/ index.html Bilgesam Aralık 2012 1

Bu sınıflamalar kısaca şu şekilde özetlenebilir. Büyüklük, irtifa, uçuş süresi ve faydalı yük kapasitesine göre: Micro-Mini-Küçük-Taktik-Operatif-Stratejik Faydalı yük türüne göre: Silahlı İHA lar Silahsız İHA lar Yakıt türüne göre: İçten yanmalı motorlu Elektrik motorlu İHA lar Uçuş yöntemine göre: Sabit Kanatlı Döner Kanatlı Komuta biçimine göre: Otomatik pilotlu Uzaktan komutalı Kullanım amacına göre: Sahte/Hedef Keşif Gözetleme Atak/Saldırı Lojistik destek Kalkış ve iniş yöntemine göre: Rampadan kalkan/fırlatılan Pistten kalkan Uçaktan bırakılan elle fırlatılan gövde üzerine iniş yapan - paraşütle iniş yapan İHA lar büyüklüklerine ve diğer temel özelliklerine göre üç sınıfta altı farklı grupta (mikro-mini-küçüktaktik-operatif-stratejik) tasnif edilmektedir.sözkonusu tasnif metoduna göre temel ayırt edici özellikler ve her bir gruba giren başlıca modeller aşağıda tablo olarak verilmiştir. 3 Türkiye de İHA sınıflamasında temel kriter irtifa iken NATO ve AB ülkelerinde ağırlık baz alınmaktadır. İHA Tasnif Tablosu Sınıf Kategori Operasyon İrtifası (feet) Menzil Yarıçapı (km) Havada Kalma Süresi (saat) Örnek Sistemler Mikro <2 kg AGL* + 200 5 1 Black Widow, MicroStar, Microbat, FanCopter, QuattroCopter, M05quito, Homet, Mite, Arı Sınıf 1 (<150 kg) Sınıf 2 (150-600kg) Sınıf 3 (>600kg) 2 Aralık 2012 Bilgesam Mini 2-20 kg AGL + 3000 25 <2 Küçük >20 kg AGL + 5000 50 3-6 Taktik AGL + 10000 200 6-10 Operatif (MALE) AGL + 45000 Sınırsız 24-48 Stratejik (HALE) AGL + 65000 Sınırsız 24-48 Taarruz - Atak AGL + 65000 Sınırsız >48 Pegasus *AGL: Zemin seviyesi (Above Ground Level) ScanEagle, Skylark, DH3, Mikado, Aladin, Tracker, DragonEye, Raven, Pointer II, Carolo C40/P50, 5korpio, R-Max and R-50, RoboCopter, YH- 3005L, Bayraktar, Efe, Gözcü Hermes 90, Scorpi 6/30, Luna, SilverFox, EyeView, Firebird, R-Max Agri/ Photo, Homet, Raven, phantom, GoldenEye 100, Flyrt, Neptune Sperwer, İview 250, Watchkeeper, Hunter B, Mücke, Aerostar, Sniper, Falco, Armor X7, Smart UAV, UCAR, Eagle Eye+, Alice, Extender, Shadow 200/400, Taktik (ODTÜ), Çaldıran, Karayel Reaper, Hermes 900, Skyforce, Hermes 1500, Heron TP, MQ-l Predator, Predator-IT, Eagle1/2, Darkstar, E-Hunter, Dominator, Anka Global Hawk, Raptor, Condor, Theseus, Hellos, Predator B/C, Libellule, EuroHawk, Mercator, SensorCraft, Global Observer, Pathfinder Plus, Dünyada farklı ülkeler tarafından üretilen başlıca İHA modelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Üretilen ve ülkelerin envanterinde yer alan İHA ların çoğunluğu keşif ve gözetleme amaçlı kullanılan silahsız modellerdir. Örnek olarak; ABD silahlı kuvvetlerinin sahip olduğu 7 bin 448 İHA içindeki silahlı İHA sayısı sadece 241 adettir ve bu sayı toplam içinde %3 düzeyinde bir orana denk gelmektedir. Sahip olunan 18 farklı model İHA içinde sadece dört İHA modeli (MQ-9 Reaper, MQ-IA/B Predator, MQ-I Warrior ve MQ-IC Gray Eagle) silahlı olup bunlardan Reaper (54 adet) ve Predator (161 adet) hava kuvvetleri, Warrior ve Gray Eagle (toplam sayı 26) ise kara kuvvetleri envanterinde yer almaktadır. Bu istatistikler ABD ordusunun sahip olduğu İHA ların yaklaşık %97 sinin silahsız olduğunu ve sayıları 241 olan silahlı İHA ların %90 ının hava kuvvetleri envanterinde bulunduğunu göstermektedir. 4 3 Ministry of Defence, Current Terminology, Doctrine, and Classification, Joınt Doctrıne Note 2/11 The UK Approach to Unmanned Aircraft Systems (2011):2-7, accessed October 23, 2012, http://www.mod.uk/defenceinternet/ MicroSite/ DCDC/OurPublications/JDNP/Jdn211TheUkApproachToUnmannedAircraftSystems.htm kaynağından alınan tablo geliştirilerek oluşturulmuştur. 4 Daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Jeremiah Gertler, U.S. Unmanned Aerial System, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.7, Erişim 11 Ekim 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/r42136.pdf

Üretilen ve Kullanılan Başlıca İHA Modelleri 5 Ağırlık Kategori İsmi İrtifa (Ft.) Uçuş Süresi Faydalı Yük (kg) Üretici Ülke (kg) Fancopter 25 dk. 1,5 Black Widow 769 2 dk. 0,05 ABD Mikro MicroStar 11,8 ABD Wasp 50-1000 45 dk. 0,43 ABD gmav / T-Hawk 10000 50 dk. ABD QuattroCopter 10 dk. 0,28 0,94 ScanEagle 19500 24+ 20 13,1 ABD Skylark 15000 2 5,5 İsrail DragonEye RQ-14A 1000 1 2,7 ABD Pointer 2 FQM-151A 985 1 4,3 ABD Mini RoboCopter 300 294 500 Japonya Raven (RQ-11) 15000 1,5 1,9 ABD R-Max Type 2 1 30 58 Japonya Efe Türkiye Gözcü (Bayraktar Mini) 12000 60dk. 3,5 Türkiye Aladin 14760 >1 <4 Almanya SUAS AECV Puma 100-500 2 ABD Hermes 900 15000 12-15 55 110 İsrail Scorpio 6/30 >6560 1 13 Fransa Küçük Luna 16400 6-8 <40 Almanya SilverFox 12000 >8 2,2 11,8 ABD Neptune 8000 4 92 613 ABD GoldenEye 80 15000 3 12 57 ABD Firebird 30000 40 14 90 ABD Sperwer 15000 >6 45 285 Fransa Watchkeeper 16000 17 150 450 İsrail/Fransa Hunter 20000 21 100 785 İsrail Aerostar 18000 <12 50 200 İsrail Taktiksel Falco 20000 14 70 420 Italy Shadow 200 15000 9 82 131 ABD Eagle Eye 20000 6 533 828 ABD Karayel 18000 10 Türkiye Çaldıran (Bayraktar-Çaldıran) 30000 16 40 350 Türkiye Mücke 11500 3,5 35 130 Almanya Heron Tp 45000 36 1000 3650 İsrail Predator 25000 40 204 567 ABD Darkstar 65000 12 1880 1980 ABD Operatif Grey Eagle (MQ-1C)* 25 000 40 1452 363 ABD (MALE) Dominator 30000 28 410 790 İsrail ANKA 30000 24 200 1368 Türkiye Hermes 1500 33000 >26 350 1300 İsrail Global Hawk (RQ-4) 60000 28 1361 14630 ABD EuroHawk 65000 >30 1360 ABD/Almanya Predator (MQ-1)* 25000 24+ 205 1021 ABD BAMS (RQ-7) 60000 34+ 1450 14630 Stratejik Reaper (MQ-9), Predator B* 50000 24 1700 4763 ABD (HALE) Pathfinder Plus 81000 15 67.5 247.5 ABD Global Observer 70000 2 hafta 454 4536 ABD Helios 100000 40 330 600 ABD Mercator 70000 82 2.5 53 İngiltere Saldırı Pegasus X-47A 40000+ 472 1740 ABD Fire Scout (MQ-8) 20000 6+ 273 1429 ABD Rotorlu Malazgirt 12000 90 dk. 2 12 Türkiye A160T Hummingbird 30000 20+ 1850 1134 ABD * Silahlı İHA olarak bilinmektedir. 5 Tablo, Russian Unmanned Vehicle Systems Association kuruluşunun web sayfasından ulaşılan liste geliştirilerek hazırlanmıştır. Erişim 22 Ekim 2012, http://en.ruvsa.com/catalog/category/uav/ Bilgesam Aralık 2012 3

B. İnsansız Hava Araçlarının Askeri Tarihçesi İHA sistemlerinin tarihçesini, taşıdığı faydalı yükler temelinde kazandığı yetenekler için bir kırılma noktası olan 1960 lar öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırarak aktarmak daha doğru olacaktır. 1900-1960 Dönemi 6 Bugün bildiğimiz İnsansız Hava Araçları misyonuna en yakın hava aracı ilk defa 19. yüzyıl sonlarında New York lu bir mucid olan Charles Perley tarafından geliştirilmiştir. Zamanlamalı bir bomba bırakma mekanizmasına sahip bir balon olan bu araç, birliklerin üzerine gönderilerek belli bir zaman sonra bombanın bırakılması sağlanıyordu. Bugün Gezici Mühimmat olarak adlandırılan İsrail yapımı Harpy ve muadili uçakların atası sayılabilecek bu aracı günümüzün gezici mühimmatlarından ayıran şey, otonom uçuş özelliği ve düşmanı tanımak için kullanacağı sensörlerinin olmamasıdır. Aynı tarihlerde William Eddy, bir mekanizma ile fotoğraf çekilmesini sağlayan bir uçurtma geliştirdi. Bu uçurtma Amerikan-İspanyol savaşlarında yüzlerce fotoğraf çekerek önemli bir başarıya imza attı. İlk radyo kontrollü uçağa 1917 yılında rastlıyoruz. ABD li Peter Cooper ve Elmer A. Sperry nin geliştirdiği otomatik cayroskopik stabilizör yardımıyla kararlı bir uçuş sergileyen ABD Donanmasına ait Curtiss N-9 eğitim uçağı pilotlar yerine uçağa yüklenen 300 pound luk bir bombayı 80 km kadar taşıdı. Üretimindeki ve programlanmasındaki zorluklar dolayısıyla bu araç da fazla rağbet görmedi. Gezici Mühimmat örneğinin ikincisi yine 1910 lu yıllarda ortaya çıktı. General Motors un geliştirdiği Kettering Aerial Torpedo, önceden ayarlanmış bir noktaya kadar gidip o noktada kanatlarını bırakarak üzerindeki 300 Pound luk bomba ile bir füze gibi hedefe dalıyordu. ABD sadece $400 maliyeti olan bu uçaktan yüzlerce sipariş etmiş ama I. Dünya Savaşı bitince siparişlerini iptal etmiştir. Yukarıda kısa hikayeleri aktarılan araçların ortak özelliği, geri dönememesi ve yeniden kullanılamamasıdır. Bu nedenle bu araçlar bu günkü İHA tanımına tam olarak uymamaktadır. 6 Bu bölüm Tevfik Uyar tarafından 18 Temmuz 2010 tarihinde kaleme alınan ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları adlı yazının ilgili bölümünün yeniden düzenlenmesi ile oluşturulmuştur. Erişim 17 Ağustos 2012, http://www.savunmasanayi.net/anka-basarisive-insansiz-hava-araclari/anka-basarisi-ve-insansizhava-araclari/ Geri dönebilen ilk otomatik uçakların geliştirilmesi 1930 lu yıllara rastlamaktadır. İngilizler tarafından geliştirilen Queen Bee adlı radyo kontrollü uçak TAI nin geliştirdiği Turna nın ilk örneğidir ve bugün Hedef Dronu ve Sahte Hedef/Yem olarak adlandırılan araçların atasıdır. Savaşta düşman uçaksavarlarını meşgul etmek için geliştirilen düşük maliyetli insansız uçaklar, zaiyatı azaltmak için sahte hedef kullanılması fikrinin de babası olmuştur. Bu fikrin yaygınlaşmasıyla birlikte bugün Northrop Grumman olarak anılan Radioplane Company, ABD de Radioplane adı verilen, radyo kontrollü sahte hedef uçaklarını geliştirdi. Maliyeti sadece 600 Amerikan doları olan uçaklar paraşütle inme özelliğine sahipti. Savaşta düşman uçaksavarlarını meşgul etmekten çok, uçaksavar personelini eğitmede kullanılan uçaklar, eğitim amaçlı hedef uçağı kullanımının da ilk örneği oldu. Almanya nın tüm Avrupa yı işgaliyle birlikte Alman teknolojisi devreye girdi. Adolf Hitler in sivil hedeflere yönelik saldırılarda efektif olarak kullanılabilecek bir uçan bomba geliştirilmesi emrini vermesiyle birlikte Fieseler Fi-103 ya da bilinen popüler adıyla V-1 ler geliştirildi. V-1 ler, üzerlerindeki pulsjet motorlarıyla 408 knot hıza kadar çıkabiliyor, taşıdığı 900 kg lık bomba ile üzerindeki zamanlama mekanizması sayesinde bombayı bırakabiliyordu. V-1 daha çok İngiltere nin bombalanmasında kullanıldı ve onbinlerce insanın ölmesine ve yaralanmasına sebep oldu. V-1 bu yönüyle, ilk insansız bombardıman uçağı olma ünvanını elde etti; ancak V-1 tehdidi karşı önlemleri de beraberinde getirdi. V-1 lerin başarısından endişe duyan ABD Donanması, V-1 kalkış rampalarının imhası için, daha sonra PB47-1 ve B-17 (BQ-7) olarak anılacak Special Air Unit One (SAU-1) prototipini geliştirdi. 11 tonluk patlayıcı mühimmat taşıyan uçaklar uzaktan kontrol edilebildiği gibi bir güdüm sistemine de sahipti. BQ-7 ler, İHA lara karşı kullanılan ilk İHA yani karşı tedbir İHA sı olarak İHA lar tarihindeki yerini aldı. 1960 lar ve sonrası Jet teknolojisinin geliştiği, ses bariyerinin aşıldığı ve soğuk savaşın şiddetini arttırdığı 1960 larda ABD görünmez bir insansız hava aracı geliştirmek üzere ciddi çalışmalara başladı. Jet itkili Q-2C Firebee ilk yarı-görünmez İHA olup, paraşütle iniş yapma kabiliyetiyle de bugünkü İHA ların bu açıdan atası oldu. Ancak Q-2C nin daha önemli bir özelliği, onun ilk keşif/gözlem sabit kanatlı konvensiyonel uçak olmasıdır. Firebee ler Japonya, Vietnam ve Tayland da hem gece hem de gündüz 34000 göreve çıkmış, sadece gözlem ve keşif için değil, propoganda amaçlı mektup/ 4 Aralık 2012 Bilgesam

ilan dağıtımı, karadan havaya füzelerin tespiti gibi başarılı görevleri de yerine getirmiş ve İHA ların operasyonel öneminin anlaşılmasına büyük katkıda bulunmuştur. 7 Firebee lerin görünmezlik konusunda tam bir başarı göstermemesi ve bir U-2 nin 1960 yılında Rusya da düşürülmesi üzerine ABD yüksek hızlı ve tam görünmez bir İHA geliştirme faaliyetini başlattı. Lockheed Martin in talip olduğu bu iş sonunda ortaya D-21 çıktı. İlk yüksek irtifa İHA sistemi olan D-21, Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliğinin havadan gözetlenmesi amacıyla, U-2 uçaklarına alternatif olarak düşünülmüş ve üretilmiştir. 8 Mach (ses) 4 hızına kadar ulaşabilen D-21, daha büyük boyutlu bir M-12 nin açılabilir alt kapağından bırakılan, 80 bin feet irtifada görev yapabilen ancak operasyonel anlamda başarı sağlayamamış bir İHA olarak tarihe geçmiştir. Üç başarısız görevin ardından gelen dördüncü bir görevde çakılan uçak, sadece bir adet üretilmiştir. Kendisi her ne kadar başarıya ulaşmasa da bu uçağı geliştirirken edinilen bilgi ve tecrübe F-117 ve B-2 lerin altyapısını oluşturmuştur. Bu projeyi takiben İlk başarılı Yüksek İrtifa Uzun Uçuş Süreli (HALE) İHA sistemi Ryan SPA 147 dir. ABD üretimi olan bu uçak 60 bin fitten fotoğraf alabildiği gibi 8 saatlik görev süresiyle bugünkü HALE İHA ların babası olmuştur. 9 İHA ların modern anlamda askeri amaçlarla yaygın ilk kullanımlarından birisi de Vietnam Savaşıdır. ABD tarafından bu savaşta yaklaşık 1000 İHA Kuzey Vietnam ve Çin birliklerinin lojistik ağlarının haritasını çıkarmak amacıyla kullanılmış ve bu araçların pek çoğu Çin hava savunma sistemleri tarafından düşürülmüştür. Bu düzeyde olmasa da, İsrail in İHA ları 1973 yılında Yom Kippur Savaşında da kullandığını görmekteyiz. 10 1970 yılında ABD den gizli bir anlaşma ile 12 adet Firebee alan İsrail, bu araçları modifiye ederek Firebee 1241 i üretmiştir. Yom Kippur savaşında önemli görevlerde bulunan Firebee 1241 ler hem keşif gözlem uçağı olarak görev yapmış, hem 7 Tevfik Uyar, ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları, 18 Temmuz 2010. 8 Thomas P. Ehrhard, Air Force UAVs: The Secret History, Mitchell Institute Study, s.6 July 2010, Erişim 18 Ekim 2012, http://www.afa.org/mitchell/reports/ MS_UAV_0710.pdf 9 Tevfik Uyar, ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları, 18 Temmuz 2010. 10 Ralph Sanders, An Israeli Military Innovation:UAVs JFQ Winter 2002-03 s.115, Erişim 18 Ekim 2012, http:// www.dtic.mil/cgi-bin/gettrdoc?ad=ada483682 de Mısır Hava Savunma sistemlerini oyalamak içi Sahte Uçak (Decoy) olarak kullanılmıştır. Mısır ın elinde bulunan ve 43 adet sistemden oluşan tüm hava savunma füzeleri, bu uçakları vurmak adına harcanınca, savaşta ibreler İsrail tarafına dönmüştür ve bu yönüyle İHA lar İsrail in Yom Kippur savaşındaki başarısını olumlu yönde etkilemiştir. 11 İsrail İHA ları 1973 yılında Yom Kippur Savaşında kullanarak elde ettiği tecrübeleri 1982 deki Suriye harekatına doğru ve başarılı bir şekilde aktarmasını da bilmiştir. 12 İsrail in kullandığı sahte uçaklara benzer bir başka İHA türü de hedef uçak modelleridir. Sahte uçak gibi geri dönüşsüz İHA sistemlerinden olan bu modeller hava savunma silahlarının takip ve atış eğitimlerinde kullanılmak üzere geliştirilen uçaklardır. Bu İHA Sistemleri gelişim tarihçesinde yer alan ilk olgunlaşmış uygulamalar olmuştur. İHA üreticileri için, geliştirme süreçlerindeki başlangıç seviyesi bu kategori olmuştur. 13 Bu sistemlerin Vietnam sonrası müteakip ilk ciddi kullanımlarından bir diğeri ise 1982 yılında İsrail tarafından Suriye ye karşı yürütülen harekat içinde olmuştur. İsrail 1982 yılında Lübnan daki Suriye üslerine saldırmadan önce, Suriye nin radar sistemini aktive ederek keşfetmek amacıyla İHA ları kullanmış ve bu teknik istihbaratın da yardımıyla girdiği hava muharebesinde sadece bir uçağını kaybederken 86 Suriye savaş uçağını düşürmüştür. 14 Bu muharebede İsrail İHA ları sahte (dummy) sinyaller yayarak radar operatörlerini yanıltmış ve Suriye nin karadan havaya füze sistemlerini aktive ederek SAM füzelerinin çoğunu ateşlemesini sağlamıştır. Bu harekatta İHA ların yanıltma amaçlı ve yem olarak kullanıldığı ve bu sayede 19 füze bataryasının tesirsiz bırakıldığı görülmektedir. Harekatta müteakiben SAM füzelerinin tehdidinden kurtulan İsrail savaş uçaklarının Suriye savaş uçakları ile hava muharebesine girdiği görülmektedir. 15 Bu hareketta Suriye ye karşı İsrail tarafından üretilen Scout un kullanıldığını görmekteyiz. 11 Tevfik Uyar, ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları, 18 Temmuz 2010. 12 Ralph Sanders, An Israeli Military Innovation:UAVs JFQ Winter 2002-03, s.115. 13 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011, s.25. 14 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, The Military Utility of Drones, No.78, July 2010, Erişim 03 Ekim 2012, http://www.css.ethz.ch/publications/pdfs/ CSS-Analyses-78.pdf 15 Ralph Sanders, An Israeli Military Innovation:UAVs JFQ Winter 2002-03 s.115. Bilgesam Aralık 2012 5

1980 lerde İsrail tarafından üretilen Scout İHA sı Mini İnsansız Hava Araçlarının babası niteliğindedir. Scout, 3,96 metrelik kanat açıklığı ve fiber glas gövdesi ile radara yakalanmayacak şekilde üretilmiştir. Döner bir mekanizma üzerine monte edilen kamerası sayesinde ilk gerçek zamanlı görüntü aktarımı yapan İHA, bu özelliği ile tarihe geçmiştir. Scout ile hafif İHA ların ne kadar avantajlı olduğunu gören İsrail derhal Pioneer i geliştirmiş ve ABD Donanmasına, Deniz Piyadelerine ve Kara Kuvvetleri ne 20 adet satmayı başarmıştır. Uçak gemisine inmeyi başaran ilk İHA olarak tarihe geçen bu araç körfez harekatında da kullanılmıştır. Bugün balkanlardaki barış gücü tarafından da kullanılan uçak halen İsrail tarafından kullanılmaya devam etmektedir. 16 güdümlü bombalar taşıyabiliyor olması, bu araçların yetenek düzeylerini ve ateş gücünü göstermesi açısından oldukça çarpıcıdır. 18 İHA lar askeri amaçlarla modern anlamda ilk kez ABD ordusu tarafından Vietnam da kullanılmış olsa da, yukarıda aktarılan muharebeler ve diğer gelişmeler, bu araçların ve kullanım taktiklerinin geliştirilmesinde, 1970 ve 1980 li yıllarda İsrail hava kuvvetlerinin öncülüğünü göstermektedir. Bu araçların İsrail tarafından 1982 de Lübnan daki operasyonlarda kullanılmasından elde edilen tecrübeler ışığında ABD nin bu sistemlere ilgisinin ve ayırdığı bütçenin arttığı görülmektedir. ABD tarafından ilk defa 1987 yılında Reagan yönetiminde bu sistemlere yüksek bir bütçenin ayrıldığı ve İHA ların bu tarihle birlikte ABD ordusu için deneysel proje olmaktan çıkarak bir edinim/ temin projesine dönüştüğü görülmektedir. 19 Suriye ve Lübnan da yürüttüğü harekatlar değerlendirildiğinde; İsrail, İHA ları muharebelerde düzenli keşif görevi için kullanan ilk ülke durumundadır. Bu harekatlarda, İHA ların muharebe amaçlarını başarmaya dönük olarak etkin şekilde kullanıldığı görülmektedir. 20 1991 yılında Birinci Körfez Harekatında İHA lar ABD birliklerine o güne kadar görülmemiş düzeyde istihbarat desteği sağlamıştır. Sekiz yıl sonra Kosova da bu araçlar çok daha kritik görevler üstlenmiştir. Kosova da İHA lar, düşürülme riskini de göze alarak alçaktan uçurulmak suretiyle savaş uçakları için hedef tespitinde bulunmuş ve sonrasında savaş uçakları 15 bin feet ve üzerinden gerçekleştirdiği ataklarla işaretlenmiş hedefleri vururken yerden-havaya füze sistemlerinin menzili dışında kalmayı başarmıştır. Bu harekatta İHA ların kullanımındaki farklılaşma, bu araçların daha aktif rol alarak hedefleri lazerlerle işaretlemesi ve savaş uçaklarının imhasına imkan sağlamasıdır. İHA lara lazer işaretleyicilerin takıldığı bu yenilikçi uygulama, aynı araçlara hafif füze sistemleri takılmak suretiyle Silahlı İnsansız Hava Araçlarının (SİHA) üretilmesi yönündeki araştırmaların önünü daha fazla açmıştır. 17 Bugün ABD silahlı kuvvetleri tarafından öncelikle Reaper ve Predator modellerinin modifiye edilerek silahlı araçlara çevrildiği görülmektedir. Reaper modelinin tek başına 14 Hellfire füzesi ve 16 Tevfik Uyar, ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları, 18 Temmuz 2010. 17 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, The Military Utility of Drones, No.78, July 2010. Birinci Körfez Harekatı, ABD ordusunun İHA sistemlerinin yüksek potansiyelini kendi tecrübeleri ile görmesini sağlayan bir süreç niteliğindedir. Irak ve Afganistan operasyonları ise silahlı İHA ların başrolü oynadığı yeni bir dönemin başlangıcı olmuş ve bu sistemlerin önemini bir kez daha artırmıştır. 21 18 Bkz., Edward Helmore, US Air Force prepares drones to end era of fighter pilots, The Guardian, 22 August 2009, Erişim 16 Ekim 2012, http://www.guardian. co.uk/world/2009/aug/22/us-air-force-drones-pilotsafghanistan 19 Jeremiah Gertler, U.S. Unmanned Aerial System, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. 20 Ralph Sanders, An Israeli Military Innovation:UAVs JFQ Winter 2002-03 s.115. 21 Bkz., Jeremiah Gertler, U.S. Unmanned Aerial System, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, 6 Aralık 2012 Bilgesam

2000 li yıllarla birlikte ABD nin sahip olduğu Predator B ve Reapor modeli İHA lara silah ve füze sistemlerinin monte edildiği görülmektedir. Yine aynı dönemde, mayın arama, sağlık malzemesi bütünleme ikmali, kuvvet koruma görevleri de İHA ların rolü olarak tanımlanmıştır. 22 Füze sistemine sahip silahlı İHA (SİHA) ilk defa 2002 yılında Yemen de bir El-Kaide üyesine yönelik kullanılmıştır. Bu tarzdaki kullanımların ilki olan bu SİHA saldırısında hedef kişi öldürülmüştür. Bu yeni yöntemle birlikte, düşman unsurların keşfi ve imhası süreci Birinci Körfez Harekatı nda üç günü bulurken, bu süre bugün SİHA larla Irak, Afganistan, Pakistan örneklerinde olduğu gibi beş dakikaya indirilmiştir. 23 İHA tarihçesi içerisinde görece daha yeni sistemler olan SİHA lar ABD ordusu tarafından Yemen yanında 2002 yılından itibaren Afganistan ve Irak ta da kullanılmaya başlamıştır. 2004 yılında CIA tarafından ilk defa Pakistan da da kullanılan bu sistemler, İngiliz ordusu tarafından 2007 yılından itibaren Afganistan da, İsrail ordusu tarafından ise 2008 den itibaren Gazze de kullanılmaya başlamıştır. SİHA ların yine ABD ordusu tarafından Somali ve Libya da kullanıldığı da bilinmektedir. C. Türkiye de Savunma Sanayi ve İHA Projeleri ve Marshall Planı çerçevesinde olgunlaşan NATO ile resmileşen ABD güdümlü yarı bağımsız politikalar dönemi dir. 24 Atatürk dönemi kalkınma planları çerçevesinde gerçekleşen sanayi hamlesi savunma sanayinde de önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Bu dönemde, bütçenin büyük bölümü modern bir ordu oluşturmak için harcanmıştır. Avrupa da oluşan denge durumu ve iki savaş arası dönemdeki barış ortamı, Atatürk ve arkadaşları tarafından iyi anlaşılmış ve aktif bir dış politika siyaseti izlenilmiştir. Bu politika çerçevesinde Almanya ile işbirliği kurularak savunma sanayinin temelleri atılmıştır. Bu dönem; Havacılıkta bir ilk olarak 1925 yılında Vecihi Hürkuş hava kuvvetlerindeki görevindeyken kendi yaptığı ve VECİHİ K-VI olarak tanımladığı uçakla uçmuştur. 25 Alman Junkers firması ile Türkiye de tayyare üretmek amacıyla ilk devlet teşebbüsleri olarak 1926 yılında Kayseri de Tayyare Otomobil Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ), Eskişehir de Tayyare Onarım Fabrikası kurulmuştur. 26 Havacılık sanayinde ilk özel girişim olan Nuri Demirağ Uçak Fabrikası ise 1936 da İstanbul da kurulmuştur. 27 Aynı dönemde Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü kurulmuştur. Merkezi Ankara da olan bu kurum, yurdun birçok köşesinde yer alan kuruluşlarla,cumhuriyet yönetiminin sanayi yapılanmasının temel taşlarından biri olmuştur. 28 C.1. Türkiye de Savunma Sanayinin Kısa Tarihçesi Uzun süren savaşlar, kapitülasyonların etkisi, teknolojik gelişmelerden geri kalınması ve sermaye yetersizliği gibi nedenlerle Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde sanayi gelişememiştir. Bu olumsuzluk tabi olarak Cumhuriyet dönemine ve bu dönemdeki savunma sanayine de yansımıştır. Cumhuriyet dönemi savunma politikalarında temel iki dönem ve anlayış belirleyici olmuştur. İlk dönem öz kaynaklarla devlet destekli bir milli savunma sanayi yaratmayı, denge politikaları ve ekonomik ilişkiler çerçevesinde ülkeyi savaştan uzakta tutmayı amaçlayan özgün savunma politikaları dönemi dir. Diğer dönem ise, İkinci Dünya Savaşı esnasında şekillenmeye başlayan Truman Doktrini January 3, 2012, s.2. 22 Jeremiah Gertler, U.S. Unmanned Aerial System, Congressional Research Service (CRS) Report for Congres, January 3, 2012, s.9. 23 Center for Security Studies (CSS), ETH Zurich, The Military Utility of Drones, No.78, July 2010. 24 Levent Kalyon, Türkiye nin Savunma Politikaları Üzerine: Kırmızı Kim?, Nobel yayınları, Ankara 2010, s.298. 25 Tansel Zeynep Akalın, Nadir Bıyıkoğlu, Türk Savunma Sanayii Tarihi: Başarıya Giden Yolu Kendi Pusulası ile Bulmuş Bir Endüstrinin Gelişimi - The History of Turkish Defence Industry: Development of An Industry that Found the Way of Success with Its Compass, Milsoft yayınları, Ankara, 2010, s.84. 26 Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Havacılık Sanayi, Erişim 21.10.2012, http://www.hvkk.tsk.tr/tr/ IcerikDetay.aspx? ID=120 27 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, 2007-2011 Stratejik Plan Erişim 09.10.2012, http://www.ssm.gov.tr/ anasayfa/ kurumsal/ Documents/SP/cumhuriyet.html 28 Makine Kimya ve Endüstri Kurumu, Tarihçe, Erişim 21.10.2012, http://www.mkek.gov.tr/fositecontent. aspx? ikodcontent=51&ikoddil=1 Bilgesam Aralık 2012 7

Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan bu yatırımlar, öz kaynaklara dayalı bir milli savunma sanayi oluşturma çabası olarak kalmıştır. Çünkü neredeyse sıfırdan başlanan bir alanda, kısıtlı ekonomik imkânlarla modern bir ordu oluşturabilmek adına atılan adımlar bu dönemle sınırlı kalmış ve devlet politikası haline gelmemiştir. Yaklaşan İkinci Dünya Savaşı ve orduyu modernize etme telaşı yurtdışından hazır alım yolu ile tedariği ön plana çıkarmıştır. Türkiye İkinci Dünya Savaşı nda aktif tarafsızlık politikası izlemiş ve ne pahasına olursa olsun savaş dışı kalmayı hedeflemiştir. Ancak, savaşın bütün olumsuz etkilerini hem ekonomik hem de siyasi olarak yaşamıştır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında hükümet, içerisinde bulunduğu siyasi ve askeri durum nedeniyle, kendi iradesi dışında her an savaşa girebileceği endişesi taşımıştır. 29 Bu dönemde hükümet silahlanma ihtiyacı hissetmiş ve çeşitli ülkelerden savaş sanayi ürünleri alınmış, ancak zor şartların da etkisiyle yeni kurulmaya başlanan milli savunma sanayi ihmal edilmiştir. İkinci Dünya Savaşı sonlarında dengeler yeniden kurulmuş ve Soğuk Savaş yıllarının iki kutuplu dünyasında, ulusal güvenlik endişelerinin de etkisiyle ABD politikaları çerçevesinde Türkiye silahlanmıştır. Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde yapılan yardımlar sonucunda, cumhuriyetin ilk yıllarında zorluklarla kurulan milli savunma sanayine olan talep azalmış ve özellikle NATO ya giriş sonrası, bu tesislerin çoğu kapatılmıştır. 29 Levent Kalyon, s.133. İkinci Dünya Savaşı nın etkisi ve güvenlik endişeleri nedeniyle 1940 yılı sonrası savunma sanayinin geliştirilmesi yerine, dış yardım ve dış alım tedarik politikalarının uygulandığı dönem olmuştur. 1950 yılı ve sonrası ise Türkiye de savunma ihtiyaçları NATO kanalı ile karşılanmıştır. 30 Bu dönemler sonrasında ABD ye bağımlı bir savunma yapısı oluşmuştur. Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde kurulan dış alıma dönük yapı, askeri entelektüel alt yapıyı da olumsuz etkilemiştir. Bilgi üretmekten çok transfer etmeyi ön plana alan, kötü taklitleri yenilik olarak sunan bir anlayış Türk Silahlı Kuvvetlerinde de hakim olmaya başlamıştır. 31 1964 Kıbrıs bunalımı sırasında, müttefik ülkelerden alınan savunma teçhizatının Türkiye nin ulusal çıkarları doğrultusunda kullanılmasının gündeme gelmesi ve bu nedenle başta ABD olmak üzere bazı müttefik ülkelerce ortaya çıkarılan engeller, savunma ihtiyaçlarının karşılanmasında diğer ülkelere mutlak bağımlı hale gelinmesinin sakıncalarını ortaya koymuştur. Yaşanan bu problem, kendi kendine yeterli bir savunma sanayi altyapısının tesis edilmesine yönelik düşüncelerin ve politikaların temelini teşkil etmiştir. 32 Kıbrıs bunalımı göstermiştir ki, milli bir savunma sanayine sahip olmadan bağımsız dış politika izlemek mümkün değildir. 1964 baharında harekatı engelleyen ve ağır ifadeler içeren Johnson Mektubu Türk dış politika tarihine başarısızlık olarak geçmiştir. 30 Esra Şenel, 1975-1978 Yılları arasında Türkiye ye uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 2010. 31 Levent Kalyon, s.205. 32 Savunma ve Havacılık Sanayi İmalatçılar Derneği (SASAD), Türk Savunma Sanayisi Tarihçesi, Erişim 09.10.2012, http://www.sasad.org.tr/turk_savunma_ sanayisi_tarihcesi.html 8 Aralık 2012 Bilgesam

Bu dönemde milli savunma sanayinin önemi anlaşılmış, dış alım ya da hibe yoluyla tedarik edilen savunma sistemlerine bağımlılığın sonuçları siyasetçiler ve kamuoyu tarafından çok net görülmüştür. Bu deneyim sonrasında halktan para toplanmaya başlanmış ve 11 Mart 1972 de Türk Donanma Vakfı, 16 Temmuz 1970 de Türk Havacılığını Güçlendirme Vakfı, 27 Ağustos 1974 de ise Türk Kara Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı kurulmuştur. Bu dönemde toplanan yardımlarla kuvvet komutanlıklarına önemli miktarda yardım yapılmış ve bu yardımların da katkısıyla 1973 yılında TUSAŞ kurulmuştur. Müteakiben 1975 yılında ASELSAN, 1982 yılında HAVELSAN kurulmuştur. 33 Türkiye için, Kıbrıs harekatı sonrasındaki ambargo (1975-1978) zor bir dönemi getirmiştir. 1964 Kıbrıs bunalımı ve çıkarma döneminde yaşanan silah ve teçhizat krizi tek taraflı bağımlılıktan farklı arayışların ortaya çıkmasını sağlamış, bu dönemde bir taraftan diğer ülkeler ile işbirliği çalışmaları başlatılmış diğer taraftan milli savunma sanayini oluşturma çabaları dönemin siyasetinde belirleyici olmuştur. ABD ambargosu sonucunda tek taraflı ve bağımlı bir tedarik yöntemi ile savunma ihtiyaçlarının karşılanmasının ne kadar tehlikeli bir durum olduğu anlaşılmıştır. Aynı dönemde kurulan kurum ve kuruluşlar bu günkü savunma sanayinin temelini oluşturmuştur. 1980 li yıllara gelindiğinde; 1964 Johnson Mektubu, 1974 Kıbrıs harekâtı ve ambargolar döneminde yaşananların da etkisiyle yerli bir savunma sanayine olan ihtiyaç ve bu yöndeki girişimler çok daha öne çıkmıştır. Ancak bu dönemde ülkenin sanayi alt yapısı, sermaye birikimi yeterli değildir ve savunma sanayine dönük entelektüel altyapı oldukça zayıftır. Bu ihtiyacı karşılamak için özellikle 1983-1990 dönemi idari bir yapılanma çabası göze çarpmaktadır. 13 Ekim 1985 tarihinde çıkarılan 3238 sayılı kanun ile Savunma Sanayi Yüksek Koordinasyon Kurulu, Savunma Sanayi İcra Komitesi ve Savunma Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı kurulmuştur. Savunma Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı, 20 Mart 1991 tarih ve 3704 sayılı Kanun ile Savunma Sanayi Müsteşarlığı olmuştur. Ayrı ayrı faaliyet gösteren kara, hava ve deniz kuvvetleri vakıfları 17 Mayıs 1987 de kabul edilen 3388 sayılı kanun ile birleştirilerek, Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı adı altında toplanmıştır. 1980 li yılların sonlarında savunma sanayi alanında ROKETSAN, Ayesaş ve Thomson Tekfen Radar kurulmuştur. Bu dönem Savunma Sanayi Müsteşarlığı bünyesinde, Hafif Nakliye Uçağı, Başlangıç Eğitim Uçağı, Helikopter, Uzaktan Kumandalı Araç projeleri gündeme gelmiştir. 33 Esra Şenel, 1975-1978 Yılları arasında Türkiye ye uygulanan ambargonun Türk savunma sanayine ve teknoloji yönetimine etkisinin analizi, 2010. Bilgesam Aralık 2012 9

2004 Mayıs ayında alınan Savunma Sanayi İcra Komitesi kararları ile tedarik stratejileri değişmiş, yıllardır doğrudan alım ya da ortak projeler ile bir sonuç alınamayan ATAK Helikopteri, ANKA insansız hava aracı ve Milli Tank Projesi ve benzer projeler için yurtiçi çözümler üretmeye imkan verecek kararlar alınmıştır. 2004 kararları savunma sanayi için bir dönüm noktası niteliğindedir. Bu kararlar sonucunda; 2004 yılında 1,3 Milyar dolar olan savunma sanayii cirosu 2010 yılında 2,7 Milyar dolara, 196 Milyon dolar olan ihracat 853 Milyon dolara, %25 olan TSK ihtiyaçlarının yurtiçinden karşılanma oranı ise %52 ye yükselmiştir. 36 1990 lı yılların genel tedarik stratejisi, doğrudan dış alım yerine ortak projelerle teknoloji transferine yönelik politikalar çerçevesinde oluşturulmuştur. 3238 sayılı kanun çerçevesinde; savunma sanayinin geliştirilmesi için uygulanan yeni model, lisans ile alınan teknolojinin yeni gelişmeleri takip etmek konusunda yarattığı zorluklar göz önünde tutularak, yabancı üreticilerin yatırıma iştirak ve yerli ortakları ile birlikte üretimin her aşamasında sorumlu oldukları ortak yatırım şirketi modeli ile üretim tercih edilmiştir. 3238 sayılı kanun sayesinde, savunma sanayi yerli ve yabancı özel sektör yatırımlarına açılmak suretiyle bu sektöre önemli bir yenilik getirilmiştir. 34 Bu dönem yabancı sermayeye açık, deneme öğrenme süreci yaşanmıştır. Savunma Sanayii Müsteşarlığı tarafından 1980 li yılların sonunda imzalanan sözleşmeleri müteakip 1995 yılından itibaren Deniz Platformları ve Alçak İrtifa Hava Savunma Sistemlerinin milli imkanlarla geliştirilmesine yönelik projeler ile Havadan Erken İhbar Kontrol Uçağı, Uzun Ufuk, MALE İnsansız Hava Aracı gibi döneminin yüksek teknolojili sistemlerinin tedariki sürecine başlanmıştır. 35 2004 sonrası Savunma Sanayi Müsteşarlığının yürüttüğü proje sayısında önemli bir artış olmuştur. 2004 yılında 62 olan proje sayısı 2011 yılında 288 e yükselmiştir. Projelerin toplam değeri ise 2004 yılında yaklaşık 8 milyar dolar iken 2011 yılında bu rakam 27 milyar dolara yükselmiştir. Savunma sanayi 1 milyar dolara yaklaşan ihracatı ile önemli bir sektör haline gelmiştir. 37 İnsansız hava aracı ANKA, Milli Tank Projesi ALTAY, Milli Gemi Projesi MİLGEM, Taarruz Helikopteri ATAK, A-400M Nakliye Uçağı, Savunma Sanayi Müsteşarlığı nın yürütmüş olduğu önemli projeler arasındadır. Bu projelerle üretilecek silah sistemlerinin önümüzdeki yıllarda envantere katılmasıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin gücü ve caydırıcılığı yükselecektir. Türk Silahlı Kuvvetleri ihtiyaçlarının yurt içinde karşılanma oranını artırmak amacıyla, SSM tarafından yürütülmekte olan tedarik projelerinde temel strateji özgün geliştirme modeli olmak üzere aşağıda ayrıntıları verilen üç ana yaklaşım ve öncelikte ele alınmaktadır. 38 I. Özgün geliştirme modeli: Savunma sanayinin kabiliyet alanlarında öncelikle özgün geliştirme modellerinin uygulanması ve savunma sanayi ürün portföyünün zenginleştirilmesi, II. Ortak geliştirme ve konsorsiyum modeli: Ulusal pazar için geliştirmenin maliyet etkin olmadığı durumlarda 36 Sedat İ. Güldoğan, Geri Dönüşü Olmayan Yol... Savunma Sanayii Neden Önemlidir? 2011 s.13, Erişim 23.10.2012 http://www.ostimsavunma.org/ Files/Attachments/OtherFiles/savunma-sanayigundemi-05012012170149.pdf 34 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi Gündemi, 2010 s.32, Erişim 22 Ekim 2012, http:// www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/ssm%20dergisi/ SSM_13_2010.pdf 35 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Savunma Sanayi Gündemi (2010) s.37. 37 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, 2012-2016 Savunma Sanayi Stratejik Planı, 2011 s. 17, Erişim, 01.11.2012 http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/ Documents/SP/Sp2012_2016/index.html 38 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011, s.7. 10 Aralık 2012 Bilgesam

ortak geliştirme veya konsorsiyumlara ortak olma ve tasarım ve risk ortağı olma potansiyelinin geliştirilmesi. III. Hazır alım ve ortak imalat modeli: Yukarıda bahsedilen önceliklerin sağlanamaması durumunda hazır alım yoluna gitme ve bu tür projelerde ortak imalat ve offset yoluyla ulusal sanayiye iş imkanları yaratılması, Bu genel yaklaşım temelinde Savunma Sanayi Müsteşarlığınca yürütülen İHA projelerine bakıldığında, yukarıda verilen öncelik ve tedarik politikalarının ancak 2004 yılı ve sonrasında sağlıklı uygulanabildiği görülmektedir. Türkiye de İHA sistemlerine duyulan ihtiyaç 2000 li yıllardan önce ağırlıkla yurt dışı tedarik yöntemi ile karşılanmakta iken söz konusu stratejik amaç doğrultusunda İHA Sistemleri tedarikinde yurt içi çözümlere yönelinmiştir. Özellikle İHA Sistemlerinde yurt dışına bağımlılığın getirdiği çeşitli sıkıntılar (ülkeler arası/küresel krizler, çeşitli kısıtlamalara tabi alt sistemlerin teminlerinde yaşanan sorunlar, bakım/işletmede bağımlılık, kritik alt sistem/yazılımlara hakimiyet, vb.) sebebiyle Türk Silahlı Kuvvetleri nin ihtiyaç duyduğu İHA sistemleri nin en kısa sürede ve en düşük maliyetle tedarik edilebilmesi amacıyla yurt içi özgün sistem geliştirme çalışmalarına hız verilmiştir. 39 SSM tarafından Yayınlanan 2007-2011, 2012-2016 stratejik planları özel sektörün güvenini arttırmış ve üretime dönük tesislerin kurulmasını sağlamıştır. Özellikle 2004 kararları ile millileştirilen önemli projeler, sektörün lokomotifi olmuştur. Bu anlamda SSM, rekabetçi ve ihracata dönük bir savunma sanayinin oluşumu için, teşvik eden ve yönlendiren kurum niteliği kazanmıştır. SSM 27 yıllık tarihi ile genç bir kurumdur, ancak bugün gelinen nokta itibariyle önemli bir eksikliği gidermiş ve başarılı olmuştur. Bu noktada Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Ağ Destekli Yetenek / Ağ Merkezli Harp ile İnsansız Hava Aracı ve hassas güdümlü füzelerin öne çıktığı teknolojik dönüşüm ile savunma sanayinin yüksek maliyetler gerektiren bir ağır sanayi olmaktan çıkmasını, savunma sanayi için tarihi bir fırsat olarak görmekledir. 40 Savunma sanayindeki temel değişimi, öncelikleri ve mevcut gelişmeleri bu bağlamda yorumlamak da yanlış olmayacaktır. Çalışma özelinde değerlendirilecek olursa; gelişen savunma sanayimiz içinde, diğer ana projelerle birlikte, Türkiye nin İnsansız Hava Araçları teknolojisine sahip olması ve bu araçları milli kaynaklarla üretebiliyor olması, bölgesel güç olma hedefini güden Türkiye için vazgeçilmez öneme sahip bir yetenek durumundadır. Geç kalınmış olmasına rağmen, keşif, gözetleme ve saldırı amaçlı kullanılabilecek silahlı ve silahsız İHA sistemlerine sahip olmak, ordu ve muharebe yeteneği için vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. Ancak İHA lar ve SİHA lar gibi stratejik öneme sahip teknolojilerin edinilmesi, uzun bir mühendislik çalışması yanında bu süreci destekleyen siyasi bir irade ve kurumsal yapılar ile mümkün olabilecektir. Bu noktada yapılabilecek şey ise daha fazla kaynak aktarmak ve süreçleri hızlandırmaktır. Bu olumlu ve umut vadeden gelişmelere rağmen geçmişte savunma sanayinin gelişmesini olumsuz etkilyen süreç ve dönemlerin de incelenmesi gerekmektedir. 2004 yılı öncesindeki 10 yıl süresince, Aselsan, Havelsan, Roketsan ve sivil kuruluşlarla gelişme gösteren milli savunma sanayine rağmen, yanlış stratejiler nedeniyle, öne çıkan özgün projeye rastlamak pek mümkün değildir. Aynı dönemde, ortak üretim modellerinde de, savunma sanayine katkısı olmakla birlikte beklenen başarı sağlanamamıştır. Asıl önemli olan nokta ise, aynı dönemde acil ihtiyaç gerekçesiyle doğrudan temine dönük, bazıları gerçekleşmemiş olsa da pek çok projenin üretilmiş olmasıdır. Daha sonra iptal edilen tank ve helikopter temin projeleri ile 1994 yılında alınmasına rağmen yıllarca kullanılmayan GNAT İHA projelerini bu bağlamda değerlendirmek gerekmektedir. Savunma sanayinin dışa bağımlılığı noktasında bir ısrar gibi ortaya çıkan asker egemen bu temin projelerinin geriye dönük olarak, akamete uğramış olsalar bile ihale süreçleri de dahil incelenmesi gerekmektedir. Bu süreçlerle ilgili gerek TSK içinde ve gerekse dışında konuşulan ve kayıt dışı olarak aktarılan tüm iddiaların ve varsa usülsüzlüklerin ve ihmallerin de araştırılması gerekmektedir. Aynı yıllarda pek çok temin projesi ile birlikte modernizasyon projelerinde de İsrail e mahkumiyetin ve yaratılan bağımlılığın temelindeki saiklerin de incelenmesi gerekmektedir. 39 Bkz. Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011, s.7. 40 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011, s.7. Bilgesam Aralık 2012 11

C.2. Türkiye de İnsansız Hava Aracı Projeleri Türkiye de İHA tedarik projeleri SSM eliyle yürütülmektedir. Bu bağlamda İHA sistemlerine dönük TSK ihtiyaçları; Planlama Programlama Bütçeleme Sistemi (PPBS) çerçevesinde, Stratejik Hedef Planları (SHP) ve On Yıllık Tedarik Programları (OYTEP) ile tanımlanmakta ve buna uygun olarak tedarik faaliyetleri gerçekleştirilmekledir. Söz konusu planlamalarda karar alma süreçlerini de destekleyebilmek amacıyla 2011 yılında SSM tarafından İHA Sistemleri Yol Haritası 41 hazırlanmıştır. Bu yol haritası, Türkiye nin İHA projeleri ile ilgili genel tarihçesine de ışık tutmaktadır. Yeni yeni kulla nım alanı bulmaya başlamış İHA ları daha iyi tanıyabilmek, kullanım konseptlerini belirleyebilmek ve gerek görülürse sanayileşme modelini belirlemek üzere 1980 li yıllarda çalışmalarını başlatan SSM, 1991 yılında açtığı uluslararası ihalede ABD li General Atomics Aeronautical Systems Inc [GA-ASI] ve israilli AAI firmalarınca önerilen GNAT-750 ve Falcon 600 Taktik İHA larını seçerek 6 şar uçaklık birer sistem siparişi vermiştir. Ancak Falcon 600 İHA ları kabul testlerini geçemediğinden, AAI ile yapılan sözleşme iptal edilmiş, GNAT-750 tipi MALE [Orta irtifa, Uzun Havada Kalış] İHA ise 1993 yılında gerçekleştirilen testlerde başarılı bulunarak aynı yıl firma ile kontrat im zalanmıştır. 1 Sistem ve 6 uçaktan oluşan sipariş kapsamında ilk uçaklar 1994 yılında TSK envanterine dahil edilmiştir. 42 GNAT-750-45 MALE İHA ile birlikte Tür kiye, İHA kullanmaya başlayan dünyadaki ilk birkaç ülkeden birisi konumuna yükselmiştir. Ancak, sorunlar ve bocalama daha ilk günden kendini göstermiştir. Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterine insansız bir uçak sokmak istemediğinden, satın alınan uçaklar bir süre ortada kalmış ve sonunda KKK envanterine dahil edilmiştir. Kara Kuvvetleri de bu uçakları kara havacılığı yerine topçu fonksiyonunun bir uzantısı olarak algılayıp Çorlu da kullanıma soktuğu için eğitim, idame, lojistik vb açılardan ciddi zorluklar yaşanmış ve İHA lardan tam randıman alınamamıştır. GNAT- 750 İHA ları ancak Mayıs 1997 tarihinde birliğin Çorlu dan Batman a intikalini müteakip iç güvenlik harekatlarında aktif olarak kullanıl maya başlanmıştır. Elde edilen olumlu sonuçlar üzerine, 41 Savunma Sanayi Müsteşarlığı, Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030), 2011. 42 İbrahim Sünnetçi, İHA lar ve Türkiye nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları Savunma ve Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80. Mayıs 1998 de 8.4 Mil yon dolar değerinde iki adet Ge lişmiş GNAT (I-GNAT) İHA ile bir adet Yer Kontrol İstasyonu (YKl) daha sipariş edilmiş ve sistemler aynı yıl teslim alınmıştır. Türkiye böyle likle ABD den sonra MALE kategorisinde gelişmiş İHA ları kullanıma alan ikinci NATO ülkesi olmuştur. 43 1994 ve 1998 yıllarında envantere giren GNAT ve I-GNAT İHA ları kaza kırımlar ve diğer problemler nedeniyle 2008 yılı itibariyle operasyonel kullanımdan kaldırılmış ve envanterden çıkarılmıştır. 44 Milli ilk İHA üretimi 1990 lı yılların başlarında TAI tarafından gerçekleştirilmiştir. İHA-X1 Şahit isimli bu İHA modelinin ilk prototipi 1992 yılında tamamlanmıştır. Aracın uçuş testleri Sivrihisar, Denizli ve Afyon da yapılmasına rağmen seri üretimi gerçekleştirilmemiştir. 45 İHA ların başta terörle mücadele olmak üzere istihbarat toplanmasındaki önemi o yıllarda kavranmaya başlanmış ve 1998 yılında SSM tarafından toplam 40 uçaktan oluşan 9 İHA [28 MALE ve 12 Stratejik İHA] Sisteminin ortak üretim modeliyle tedarik edilmesi için bir ihale açılmıştır. Satın alınan uçaklardan 16 sının Kara, 12 şer adedinin de Hava ve Deniz Kuvvetleri envanterine verilmesi öngörülmüştür. Ancak, üç firmadan teklif alınmasına karşın, terörle mücadelede belirli bir aşamaya gelinerek çatışmaların hafiflemesi üzerine projeye yeterli ödenek ayrılamamış ve ihale sürüncemede kalmıştır. SSM, 2001 de İHA ihalesini Türk insansız Hava Aracı (TİHA) Programı adını vererek yenilemiş, bu kez yabancı imalatçıların yanı sıra, yurtiçi üretime aday yerli firmalardan da teklifleri istenmiştir. Aralık 2002 de alınan teklifler 43 İbrahim Sünnetçi, İHA lar ve Türkiye nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları 44 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010, Aktaran, İbrahim Sünnetçi, ANKA Kendini Kanıtlamaya Çalışıyor Savunma ve Havacılık Dergisi, 2010/3, Sayı:139, 75-81. 45 Bkz., Özcan Ertem, ANKA İHA hangardan çıkış töreni bilgilendirme toplantısı, Temmuz 2010. 12 Aralık 2012 Bilgesam

incelenerek Mart 2003 de kısa liste açıklanmış ve ancak yeni sanayileşme stratejisinin devreye girmesi sebebiyle Mayıs 2004 te İHA ihalesi bir kez daha iptal edilmiştir. Bu arada, Balkanlar da ve Irak ta İkinci Körfez Harekatında İHA lar büyük başarılara imza atıp bütün modern ordular İHA tedarik projelerini süratle hayata geçirirken; TSK, envanterinde kayda değer İHA bulunmayan sayılı NATO ülkelerinden birisi konumuna düşmüştür. 46 İç güvenlik harekatındaki önemi de kavranarak 1993 yılında başlatılan bir proje ile 1994 yılında temin edilen ilk İHA ların (GNAT) üç yıl hiç kullanılmamış olması ve müteakiben önemli bir ihyiyaç olmasına rağmen 2004 yılına kadar 10 yıl gibi uzun bir süre hiç bir temin ve özgün üretim projesinin hayata geçirilememiş olmasını anlamak da oldukça zordur. İstihbarat-keşif-gözetleme faaliyetlerindeki büyük başarısı ve bu başarının terörle mücadeledeki etkisi nedeniyle Türkiye nin 2004 yılında İHA sistemleri ile ilgili yeni arayışlara girdiği görülmektedir. Bu tarihte bir yandan TAI projelerinin tohumları atılırken diğer yandan kısa vadede İHA ihtiyacını karşılamak üzere başlatılan temin projelerini yeniden canlandırmak üzere girişimlere başlanmıştır. Bu süreçte, ABD li General Atomics e ait Predator ile İsrailli IAI/ Elbit in ürettiği Heron temindeki öncelikli modeller olarak belirlenmiştir. 47 Müteakiben TSK nın acil ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla, toplam 10 uçaklık 3 adet MALE İHA Sisteminin doğrudan alınması için TUSAŞ üzerinden ihaleye çıkılmıştır. Bu çerçevede daha önceki ihalede kısa listeye kalan General Atomics ve IUP ten Ekim 2004 de alınan teklifler süratle değerlendirilerek, 19 Nisan 2005 te İsrailli IUP konsorsiyumuna TUSAŞ üzerinden 10 adet Heron İHA sipariş edilmiştir. 48 Bu arada IUP ile TUSAŞ ın sözleşmeyi imzalamalarından 1 gün sonra, yani 20 Nisan 2005 tarihinde TUSAŞ ın kendisini feshederek TAI ile birleşmesi üzerine IUP ile imzalanan sözleşmenin icra sorumluluğu da TAI ye geçmiştir. IUP ile imzalanan anlaşma 31 Ağustos 2005 günü yürürlüğe girmiş ve sözleşme uyarınca, ilk sistemin kontratın yürülüğe girmesini müteakip 24 ay içinde, diğer iki sistemin ise 30 uncu aya kadar teslim alınması takvime bağlanmıştır. 49 F4 modernizasyonu, eğitim vb. başka askeri alanlardaki ortaklıklarıyla işbirliklerini güçlendiren Türkiye ve İsrail, 10 adet Heron u kapsayan 183 milyon ABD doları tutarındaki bu anlaşma ile askeri işbirliği ve alışveriş sahasını genişletmiştir. Anlaşmada bu 10 adet İHA nın alt sistemlerinin Türk firmalarınca üretilmesine, İHA ların en önemli alt sistemi olan elektro-optik sistemleri ASELSAN ın geliştirmesine karar verilmiştir. Bu sayede hem milli savunma sanayinin geliştirilmesi hem de anlaşma bedelinin %30 unun Türkiye ye dönmesi hedeflenmiştir. Ayrıca istihbaratın İsrail tarafından da kullanılabileceği endişelerinin 46 İbrahim Sünnetçi, İHA lar ve Türkiye nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları Savunma ve Havacılık Dergisi, 2009/2, Sayı:132, 75-80. 47 Tevfik Uyar, ANKA Başarısı ve İnsansız Hava Araçları, 18 Temmuz 2010. 48 İbrahim Sünnetçi, İHA lar ve Türkiye nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları 49 İbrahim Sünnetçi, İHA lar ve Türkiye nin İnsansız Havadan İstihbarat Çalışmaları Bilgesam Aralık 2012 13