11. BÖLÜM: ULUSLARARASI EKONOMİK İLİ KİLER Ülkeler arasındaki ekonomik ilişkiler, dış ticareti uluslararası finansal akımları yurtdışı sanayi yatırımlarını 1. DI TİCARET Genel anlamda, ülkeler arasında gerçekleşen mal ve hizmet ihracat ve ithalatını içerir. Dış ticaret hacmi = ihracat + ithalat Dış ticaret hacmi / GSMH bir ülkenin dışa içermektedir. 231 açıklık derecesinin bir ölçüsüdür. 232 Klasik Dış Ticaret Teorileri Klasik iktisat ülkeler arasında serbest dış ticaretten yanadır. Bu yaklaşıma göre dış ticaret, ticareti yapan her iki ülkeye de yarar sağlar. Bunun nedeni, ülkeler arasında işbölümü ve uzmanlaşmadır. 233 234 a. Mutlak Üstünlükler Teorisi (Adam Smith) Klasik iktisadın kurucusu sayılabilecek Smith e göre, bir ülke diğer ülkeye göre hangi malı daha ucuza üretiyorsa o malı üretmeli ve ihraç etmeli (o malda uzmanlaşmalı), diğer malı ise üretmeyerek ithal etmelidir. (İki mallı iki ülkeli model) 235 Bir işçinin bir günlük çalışmasıyla üretebileceği mal miktarı Türkiye ve Almanya da şu şekilde : Türkiye daha ucuza ürettiği (mutlak üstünlüğe sahip olduğu) A malını üretip ihraç etmeli, B malını ise Almanya dan ithal etmelidir. 236 1
b. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi (David Ricardo) Mutlak üstünlükler yaklaşımının sorunu: Almanya her iki malı da Türkiye den daha ucuza üretiyor olsun : Bir ülke her iki malın üretiminde de mutlak üstünlüğe sahipse, dış ticaret yapılamaz. Ricardo: önemli olan karşılaştırmalı üstünlüktür; A malının B malına kıyasla ne ölçüde ucuza üretildiğidir. (Malların göreli fiyatlarıdır yani bir birim A malı kaç birim B malına eşit) 237 Ama A malındaki üstünlüğü daha fazla (6 kat). Almanya A malında, Türkiye B malında uzmanlaşır ve dış ticaret yaparlarsa her iki ülke de avantaj sağlar. 238 Klasik dış ticaret teorileri ülkeler arasında serbest dış ticaretten her iki tarafın da avantajlı çıkacağını kanıtlamayı amaçlar. Bu teorilerin İngiliz iktisatçılar tarafından geliştirilmiş olması tesadüf değildir. O dönemde Sanayi Devrimi ni gerçekleştirmiş olan İngiltere, diğer ülkeleri (örneğin Osmanlı) birincil mal üreticisi olmaya itmiştir. 239 c. Faktör Donatımı Teorisi (Heckscher-Ohlin) Bu teori, karşılaştırmalı üstünlükler teorisinin bir versiyonudur. Malın üretiminde emeğin yanı sıra sermaye de kullanıldığı kabul edilir. Ayrıca, ülkelerin farklı faktör donatımlarına sahip oldukları kabul edilmektedir. 240 Faktör donatımı teorisine göre: Bir ülke hangi üretim faktörüne daha bol miktarda sahipse, o faktörün yoğun olarak kullanıldığı malları üretip ihraç etmeli, diğer malları ithal etmelidir. Örneğin Türkiye de emek, Almanya da ise sermaye bol olsun. Türkiye emek-yoğun üretilen malları (gıda, tekstil ürünleri), Almanya sermaye-yoğun üretilen malları (makineler vb.) ihraç etmelidir. 241 Faktör donatımı teorisini ABD örneğinde test eden W. Leontief, teorinin öngördüğünün aksine, ABD nin sermaye-yoğun malları ithal edip dışarıya emek-yoğun mallar sattığını ortaya koydu (Leontief paradoksu). Bir diğer sorun: faktör donatımının statik bir durum kabul edilmesi (Türkiye hep tekstil, gıda vb. ihracatçısı olarak mı kalmalı?) 242 2
Yeni Teoriler Klasik dış ticaret teorilerinin eksikleri nedeniyle 20. yüzyılda birçok yeni dış ticaret teorisi geliştirildi. Bu teoriler dış ticareti dinamik bir yaklaşımla açıklamaya çalıştılar. Ürün Devreleri Teorisi (Raymond Vernon) Bu teori faktör donatımı teorisinin alternatifidir. Yeni bir ürünün dış ticareti nasıl etkilediğini inceler (örneğin buzdolabı, TV-radyo setleri) Bu yeni ürünün yüksek gelirli ülkeler için ve Burada tek bir örneğe bakacağız. 243 sermaye-yoğun teknoloji ile üretildiği varsayılır. 244 Teoriye göre yeni malın üretimindeki 3 aşama: 1. Yeni ürün aşaması: tüketici tepkisi görülür. 2. Olgunlaşma aşaması: üretim ölçeği büyür, dış talep oluşur, üretim bir başka gelişmiş ülkeye kayabilir (ana ülkenin ihracatı azalır). 3. Standart ürün dönemi: tekel rantları son bulur, üretim gelişmekte olan ülkelere kayar (ucuz emek nedeniyle). Ana ülke ithalata başlar. dinamik karşılaştırmalı üstünlükler 245 246 Ürün devreleri teorisi Dış Ticaret Politikaları Teoride serbest dış ticaretin her iki tarafa da yarar sağlayacağı düşünülür. Ama uygulamada devletler daima dış ticarete müdahale eder veya düzenlemeler yaparlar. Dış ticaret politikası: devletlerin dış ticareti teşvik etmek veya sınırlamak amacıyla uyguladıkları politikalar. 247 Dış Ticaret Politikasının Amaçları: Ödemeler dengesi açıklarının kapatılması Ekonomik kalkınma Yerli sanayileri dış rekabetten korumak Hazineye gelir sağlamak İç piyasadaki tekelleri kırmak İşsizliği önlemek Diğer sosyal ve siyasal nedenler 248 3
Dış Ticaret Politikası Araçları Gümrük tarifeleri (gümrük vergileri) Tarife dışı araçlar (miktar kısıtlamaları vb.) İhracat teşvikleri Bağlı ticaret 2. ULUSLARARASI FİNANSAL İLİ KİLER Ülkeler arasında, mal akımlarına eşlik eden (genellikle ters yönde) parasal akımlar da gerçekleşir. Parasal akımlar döviz cinsinden ifade edilir. Bunlar ana gruplar. Uygulamada çok araç var. 249 Akımların kaydı Ödemeler Bilançosu ile tutulur. 250 a. Ödemeler Bilançosu (ÖB) Bir ülke sakinleri ile dış dünya arasında belirli bir dönemde gerçekleşen ekonomik işlemleri özet ve sistematik biçimde gösteren bir tablodur. ÖB hesapları çift taraflı muhasebe sistemine göre tutulur. 251 Her bilançoda olduğu gibi Ödemeler Bilançosu nda da aktif ve pasif kısımlar vardır. Bilanço tekniği gereği, Aktif = Pasif eşitliği geçerlidir. 252 Ülkeye döviz girişi: Aktif tarafa (+) olarak işlenir. Ülkeden döviz çıkışı: Pasif tarafa ( ) olarak işlenir. Çift kayıt sistemi nedeniyle ÖB muhasebe anlamında daima denktir. Ancak, ekonomik anlamda denk olmayabilir. Yani ÖB açık veya fazla veriyor olabilir. Yapılan kayıtlar, bir başka hesaba bir kez daha ve ters işaretli olarak işlenir (çift kayıt). 253 Bir başka deyişle, ÖB daima denktir ama sorun bu denkliğin nasıl sağlandığıdır. 254 4
Ödemeler Bilançosu nun Ana Hesapları: i. Cari İşlemler Hesabı i. Cari İşlemler Hesabı ÖB içindeki en önemli hesap grubudur. ii. Sermaye Hareketleri Hesabı ÖB açığı denildiğinde akla genellikle cari işlemler (açığı) gelir. iii. Resmi Rezervler Hesabı Türkiye ekonomisinin en önemli iv. Net Hata ve Noksan Hesabı 255 sorunlarından biri, süregiden cari işlemler açığıdır. 256 Cari İşlemler Hesabı 3 alt hesap içerir: Mal Ticareti Hesabı (dış ticaret) Uluslararası Hizmetler (turizm, ulaştırma, bankacılık, sigortacılık, işçi dövizleri, sermaye gelir ve giderleri vb.) Karşılıksız Transferler 257 İhracat, ülkeye döviz girişi sağladığı için bilançonun aktif tarafına (+) kaydedilir. İthalat ise (-) kaydedilir. [Her ikisi de resmi rezervlere ters işaretli olarak bir kez daha kaydedilir] Dış ticaret dengesi (ihracat ithalat), cari dengenin en önemli bileşenidir. 258 ii. Sermaye Hareketleri Hesabı Bu grupta, yatırım amacıyla gerçekleştirilen sermaye hareketlerinin kaydı tutulur. Bu sermaye hareketleri kısa veya uzun vadeli, doğrudan veya dolaylı nitelikte olabilir. Uzun vadeli yatırım: bir yıldan uzun sürelidir. 259 Doğrudan yatırımlar: bina, fabrika, üretim tesisi gibi üretim amaçlı yatırımlardır. Sıfırdan tesis kurma veya satın alma biçiminde (en az %10 hisse) gerçekleşebilir. Portföy yatırımları: faiz ya da kâr geliri elde etmek amacıyla, sermaye piyasası aracılığıyla gerçekleşen tahvil, bono, hisse senedi gibi yatırımlardır. 260 5
Sermaye Hareketleri Hesabı nın ana grupları: Doğrudan yatırımlar (net) Portföy yatırımları (net) Diğer uzun vadeli sermaye hareketleri Kısa vadeli sermaye hareketleri 261 Uzun vadeli sermaye hareketi sermaye hesabına, bu hareketin doğurduğu kâr, faiz vb. gelirler ise cari işlemler hesabına (hizmetler kalemine) işlenir. ÖB denkliği genelde cari işlemler ve sermaye hareketleri hesabı üzerinden izlenir. Biri açık veriyorsa bunu genellikle diğeri kapatır. 262 iii. Resmi Rezervler Hesabı Rezerv, dış ödemelerde kullanılabilecek ödeme araçlarıdır: Altın stokları, döviz rezervleri, IMF kaynakları gibi. Merkez Bankası nın döviz piyasasına müdahaleleri eldeki rezervlerden gerçekleşir. Bu hesapta işlemler ters kaydedilir. 263 Rezerv hesabında: Dış borçlarda artış, resmi rezervlerde azalış (+) Dış borçlarda azalış, resmi rezervlerde artış (-) Çift kayıtlama: örneğin işçi dövizi geliri cari işlemlere (+), rezerv hesabına (-) yazılır. resmi rezerv hareketleri = cari işlemler + sermaye hareketleri 264 iv. Net Hata ve Noksan Kalemi (NHN) Türkiye nin Ödemeler Bilançosu 2000-2013 Aktif ile pasif arasında eşitliği sağlamak için kullanılan düzeltme kalemidir. Kaynağı belirsiz sermaye hareketlerini gösterir. (+) ise döviz girişi, (-) ise döviz çıkışı vardır. NHN ne kadar küçükse ÖB o kadar güvenilirdir. 265 266 6
b. Döviz Piyasası Döviz: uluslararası ödemelerde kullanılan yabancı ülke paraları veya para yerine geçen ödeme araçlarıdır. Efektif (parasal döviz) $, GBP vb. Döviz (kaydi nitelikte) çek, bono, poliçe vb. 267 Döviz piyasası: i. belirli bir yerde değildir ii. tam rekabet piyasasına en yakın piyasadır. Döviz piyasası = interbank + perakende 268 Döviz kuru (ER): yerli paranın yabancı paralarla mübadele oranıdır. Kambiyo kuru veya parite de denilir. Düz kur iki ulusal para arasında. Çapraz kur üçüncü bir para aracılığıyla, iki ulusal para arasında. Kur farklılığı olursa döviz arbitrajı. 269 Kur marjı (spread): döviz alış ve satış fiyatları arasındaki fark. Nominal kur: ER = yerli para / yabancı para Buna serten ifade denir. Dolar serten ifade edilir (1$ = 2TL biçiminde) TL enserten ifade edilir (1TL = 0.5$ denmez) 270 TL enserten ifade edildiğinden, döviz kurunun yükselmesi TL nin dolar karşısında değer kaybetmesi demektir. Reel Döviz Kuru (RER): RER = ER. (TEFE out / TÜFE in ) 271 Denge döviz kuru, döviz arzı ve talebinin karşılıklı etkileşimiyle belirlenir. Döviz talebi: diğer ülkelere yapılacak ödemelerle belirlenir (ticaret, borç ödemeleri, yatırımlar). Döviz arzı: fiilen mevcut bulunan her türlü ödeme aracını ifade eder. 272 7
Döviz kurunun oluşumu: 273 ABD doları kurunun son yıllardaki seyri 274 Döviz kuru yükseldiğinde TL değer kaybeder yerli mallar nispeten ucuzlar ihracat artar. Döviz kuru düştüğünde TL değer kazanır yerli mallar pahalı hale gelir ihracat azalır. Fiiliyatta, döviz kurundaki değişikliklerin etkileri ihraç ve ithal mallarının talep esnekliklerine bağlıdır. 275 Döviz Kuru Sistemleri İki temel döviz kuru sistemi vardır: Sabit kur sistemi Esnek (dalgalı) kur sistemi Bu ikisi, kur sistemleri yelpazesinin iki ucunda yer alır; uygulamada birçok ara durum vardır. 276 Sabit döviz kuru sistemlerinde sermaye hareketlerine kısıtlama getirilir (çünkü aksi takdirde sermaye giriş ve çıkışları nedeniyle döviz kuru seviyesini sürdürmek olanaksız hale gelir). Döviz kuru sistemleri ve sermaye hareketleri Devalüasyon: sabit kur sisteminde, döviz kurunun yükseltilmesidir (dalgalı kurda devalüasyon olmaz). 277 278 8
Döviz kuru sistemlerinin sınıflandırılması Hangi ülkeler sabit kuru seçer? Rezervi düşük (GSMH sı düşük), Satılacak malı az olan yoksul ülkeler. M/Y oranı yüksek olan, Enflasyonu düşük olan zengin ülkeler. 279 280 Sabit kur ne zaman uygulanır? Esnek kur, (X+M)/Y yüksekse (dış ticaret fazlaysa). Muhalefet güçsüzse (politika uygulamak kolaysa). Enflasyon düşükse, ihraç ürün sayısı azsa. Rezerv/M2 oranı düşükse. 281 ÖB dengesizliklerini engeller. Dış ekonomilerdeki sorunlara karşı koruma sağlar. Dış ticareti, karşılaştırmalı üstünlüklere uygun olarak geliştirir. 282 Esnek kurun sakıncaları, İhraç malların esnekliği düşükse ihracat arttırılamaz. Enflasyonist süreci hızlandırabilir. Ciddi dalgalanma riski doğurur uluslararası anlaşmalarda ülkenin risk primi yükselir. Spekülatif sermaye akımları ve kriz tehlikesi artar. 283 Türkiye de 1923: pound ve franga (dolayısıyla altına) bağlı sabit kur 1936: altın bağlantısı kaldırıldı 1944-73: ayarlanabilir sabit kur (sıçrayan pariteler 5-10 yılda bir devalüasyon) 1973-81: esnek kur, kayan pariteler, mini devalüasyonlar 1981-83: günlük kur (müdahaleli esnek kur gözetimli dalgalanma) 1983-85: Esas kur (main rate). Bankalar açıklıyor. MB esas kur, bankalar ± %6 1985-86: bankalar belirliyor 1986-88: MB, dolara ve marka bağlı olarak açıklıyor (± %1) 1988: döviz ve efektif piyasaları kuruldu 1990 MB, kamudan bağımsız olarak ayarlamaya başladı 1980-2001: müdahaleli esnek kur 284 2001 müdahalesiz esnek kur (gerçekte yönetimli dalgalanma) 9
Uluslararası Para Sistemleri Ülkeler arasında gerçekleşen ticarette her katılan tarafın kabul edeceği türde para birimleri kullanılır. Dünya genelinde hangi paranın kullanılacağı ancak 19. yüzyılda bir sisteme bağlanmıştır. Uluslararası para sistemi, zaman içinde değişmiştir. 285 Altın Standardı (1870-1914) 19. yüzyılda fiilen kullanılan altınla ödeme sistemi, 1870 lerden itibaren resmiyet kazanmıştır. Altın standardı bir sabit kur sistemiydi. Ulusal paraların altına oranları sabitti dolayısıyla birbirlerine oranları da sabitti. 286 Altın standardında her ülkenin parası altına konvertibl (dönüştürülebilir) nitelikteydi. Altın külçe sikke dönüşümlerinde kısıtlama olmadığı gibi, altının uluslararası dolaşımı da serbestti. Bu koşullarda ÖB, eğer dış ticaret de serbestse, kendiliğinden denkleşmekteydi. 287 Altın standardında ÖB açık verirse: Kurlar yükselir, ülkeden altın çıkışı başlar. Para arzı daralır. (Miktar teorisi uyarınca) harcamalar azalır. İç fiyatlar düşer. İhracat artar, ithalat azalır. Altın girişi başlar ve ÖB denkleşir. 288 Altın standardında, piyasa döviz kuru altının taşıma maliyetlerinin belirlediği sınırlar içinde değişir. Altın ihraç ve ithal noktaları denilen bu sınırları aşamaz. Aştığında içe veya dışa altın akışı başlar. Esnek Kurlar (1918-1929) Birinci Dünya Savaşı nın başlaması ile altın standardı sona erdi. Ülkeler, savaş harcamalarını finanse etmek için altın karşılığı olmayan para basmaya yöneldiler. Altın standardı para politikasından Savaş sonrasında ise altın standardına vazgeçmek. 289 dönüş çabaları başarısız oldu. 290 10
Para Blokları ve Kambiyo Kontrolleri (1930-1939) 1930 ların Büyük Bunalımı, dünya ticaretinin daralmasına yol açtı. Bretton Woods Sistemi (1944-1973) Altın Kambiyo Sistemi olarak da bilinir. 1944 te, ABD de toplanan Bretton Woods kararları ile savaş sonrası dünya ekonomik düzeni şekillendirildi. İngiltere, Fransa gibi başlıca ülkeler dış ticaretlerini kendi sömürgeleri ile kurdukları para blokları çerçevesinde yoğunlaştırdılar. 291 BW kararları ile IMF ve Dünya Bankası kurulurken, uluslararası serbest ticarete yönelik GATT (1947) anlaşmasının da temeli atıldı. 292 BW kararları ile uluslararası para sistemi de düzenlendi. O dönemde dünya altın rezervlerinin %78 i ABD de bulunmaktaydı. Ayrıca ABD, dünya sanayi üretiminin yarısını gerçekleştirmekteydi. Dolayısıyla kararlar ABD hegemonyasını yansıttı. 293 BW Para Sistemi nin Özellikleri: Ayarlanabilir sabit kur sistemi ABD doları dünyada altına konvertibl 1 ons (31 gr.) altın = 35 $ Dolar, uluslararası tek ödeme aracı (1958 e kadar) Ülke paraları ± %1 lik bant içinde dolara sabitlenmiş (daha sonra ± %2.25) %10 ve üzeri devalüasyonlar IMF iznine tabi Merkez bankaları kur paritesini korumakla yükümlü. Açık varsa: 1. döviz rezervleri, 2. IMF kredileri, 3. ithalat kısıtlamaları, 4. son çare devalüasyon 294 BW para sistemi, ABD ödemeler bilançosu açıkları Avrupa ve Japon rekabeti ABD sermayesinin dışa akışı (dolar bolluğu) Vietnam Savaşı na bağlı büyük harcamalar Ülke paraları dalgalanmaya bırakıldı. Günümüzde, ulusal paralar altına resmen bağlı değildir (emir parası). En yaygın kullanılan kur sistemleri: Bağlı kur sistemleri Müdahaleli esnek kur sistemleri gibi nedenlerle 1971-73 arasında çöktü. 295 Ortak para birimi (euro) 296 11
12. BÖLÜM: İKTİSADİ ÇEVRİMLER Ekonomik istatistiklerde gözlenebilen düzenli İş çevrimi: trend büyüme yolu etrafında az çok düzenli olarak tekrarlanan daralma-genişleme kalıbıdır. değişimler 19. yüzyıldan bu yana iktisatçıların ilgisini çekmektedir. 20. yüzyılda iktisadi çevrimler, iktisadın altında ayrı bir araştırma disiplini halinde kurumlaşmıştır. 297 298 Resesyon (durgunluk): en az iki çeyrek boyunca ortalamanın altında (veya negatif) büyüme. Depresyon: süregiden negatif büyüme. Genel olarak, ekonomik çevrimlerin (konjonktür dalgalarının) birkaç türü var: Mevsimlik dalgalanmalar 8-10 yıllık iş çevrimleri Ekonomik dalgaların ne şekilde niteleneceği (resesyon var mı? depresyon mu değil mi?) konusunda herkesin kabul ettiği bir tanım yok. 299 50+ yıllık uzun dalgalar (Kondratieff dalgaları) Türkiye de yaklaşık 5 er yıllık iniş ve çıkışlara sahip ~ 10 yıllık çevrimler gözlenebiliyor. 300 Dünya ekonomisinde uzun dalgalar: 1. 1790-1840 (buhar enerjisi, tekstil, demir-çelik) 2. 1840-1890 (buhar enerjisi, demiryolları) 3. 1890-1940 (elektrik, makine, kimya) 4. 1940-1990 (nükleer enerji, otomasyon, otomotiv, elektronik) 5. 1990 sonrası (bilişim teknolojileri, ekonomik küreselleşme) 301 302 12
13. BÖLÜM: EKONOMİK BÜYÜME VE KALKINMA Büyüme: esasen niceliksel bir olgudur. Üretimin ve milli gelirin artmasını ifade eder. Buna karşılık kalkınma, niteliksel bir olgudur. Kalkınma (gelişme) kavramında içerilen yapısal değişme, genellikle, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş anlamına gelir. Üretim ve gelir artışlarının yanı sıra, ekonomik, sosyal, kültürel ve politik alanlarda yapısal değişimi ifade eder. 303 Genel olarak: büyüme kalkınma 304 Büyümenin ölçülmesi X : kişi başına reel GSYH n yılın ortalama büyüme hızı Türkiye : 1960 yılı SGP 2519 $ 2005 yılı SGP 7950 $ g = 0.039 (% 3.9) ABD : 1870 2000 arasında g = 0.018 305 306 70 kuralı : Ortalama g ile büyüyen bir ekonomide GSYH kaç yılda 2 katına çıkar? n = 70 / g * g % 5 ten büyükse 72 alınır. Türkiye : 2002 2007 arasında GSYH artış hızı ortalama % 6.8. 307 Dünya ortalaması olarak : 308 13
Üretim Olanakları Eğrisi: Büyümenin kaynakları: büyüme Veri teknoloji düzeyinde, bir ekonomide tüm kaynaklar kullanıldığında üretilebilecek mal bileşimlerini gösterir. 309 1. Kapasite kullanımında artış (konjonktür dalgalanmaları) 2. Verimlilik artışları 3. Yeni üretken kaynakların eklenmesi Gerçek ekonomik büyümeyi yalnızca 2. ve 3. maddelerin sağladığı kabul edilir. 310 UNDP 1996 İnsani Gelişme Raporu Kötü (veya kalitesiz) büyüme tipleri: 1. İşsiz büyüme (istihdam) 2. Acımasız büyüme (bölüşüm) Kalkınma açısından büyüme gerekli ama yeterli olmayan bir koşuldur. Kalkınma sürecinde: 3. Sessiz büyüme (demokrasi) Tarım, sanayi, hizmetler sektörlerinin 4. Köksüz büyüme (kültürel sorunlar) ekonomi içindeki göreli ağırlıkları değişir 5. Geleceksiz büyüme (doğal kaynaklar) Önce sanayi, sonra hizmetler sektörü öne + Yoksullaştıran büyüme (Bhagwati) 311 çıkar. 312 Sanayinin kendi içinde tüketim malı üretiminden ara ve yatırım malı üretimine geçiş yaşanır. Buna bağlı olarak, dış ticaretin kompozisyonu değişir. Birincil mal satıp mamul mal ithal eden ülke, sanayi ürünü satıp ara ve yatırım malı ithal etmeye başlar. Tüm bunlara sosyal ve kültürel dönüşümler eşlik eder (kentleşme, modernleşme vs.). 313 Azgelişmiş ülkelerin tipik özellikleri: Ekonomi içinde tarımın payı yüksek Sanayinin payı düşük Geçimlik üretim yaygın İşletme ölçeği küçük İhracat birincil mallarla sınırlı Gelir dağılımı adaletsiz Kente göç sorunu var Nüfus artış oranı fazla 314 14