Ekolojik Koridorlar Kapsamında Erzurum-Uzundere Güzergahı Vadi Peyzajı Tiplerinin Ortaya Konması

45 Ekolojik Koridorlar Kapsamında Erzurum-Uzundere Güzergahı Vadi Peyzajı Tiplerinin Ortaya Konması Esra ÖZHANCI1, M. Akif IRMAK1, Hasan YILMAZ1 1 Atatürk Ünirsitesi Mimarlık Tasarım Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, 25240, Erzurum ÖZET: Doğu Anadolu Bölgesi genel peyzaj karakterini büyük ölçüde karasal iklim faktörleri şekillendirmektedir. Ekstrem iklim şartlarına sahip olan bölgede bitki örtüsü, korunmuş vadilerde, dere yataklarında, kar sularının beslediği yamaçlarda kuzey bakarlı alanlarda kendine yaşam alanı bulabilmiştir. Bölgede her vadi kendine özgü peyzaj karakterleri ortaya koymaktadır. Bu vadilerin neredeyse tümünde yeşil doku, koridorlar şeklinde kendini göstermektedir. Yeşil koridorlar sadece ekolojik ağ / ekolojik yol olarak ekosistemin devamlılığına katkı sağlamakla kalmayıp, barındırdığı flora, fauna yaşam ortamları ile biyolojik çeşitliliği artırmakta, yörenin rekreasyonel potansiyeline katkı sağlamakta, barınma beslenmeye kaynak oluşturmakta, akarsuları yönlendirmekte, taşkınları erozyonu önlemektedir. Ayrıca bitkilerin mevsimsel renk değişimleri, topoğrafik yapı ile oluşturdukları uyum, biyoklimatik konfora sağladıkları katkı, tarımsal faaliyet ekonomik girdi sağlamak gibi birçok fonksiyonel, estetik, ekolojik ekonomik yararlar getirmektedir. Bu çalışmada Erzurum-Tortum-Uzundere güzergahı boyunca farklı karakter gösteren alanlar peyzaj karakteri bakımından sınıflandırılmış, vadi peyzajkarakter analizleri üzerinde durulmuştur. Anahtar Sözcükler: Peyzaj tipleri, ekolojik koridorlar, vadi peyzajı. Exposition of Valley Landscape Types on Erzurum-Uzundere Route in the aspect of Ecological Corridors ABSTRACT: Continental climate type shapes the orall landscape characteristics in East Anatolia region. Vegetation cor is accumulated in sheltering valley bases, north ward sides watered by melted snow in the region, where extreme climatic characteristics are prevalent. Each valley has unique landscape characteristics in the region. Green tissue shows itself as corridors in almost all of these valleys. Green corridors contribute to the continuity of ecosystem as ecological network / route; increases biodirsity by sheltering flora and fauna recreational potential; creates resources for sheltering and feeding; directs streams, protects floods and erosion. In addition, they provide functional, aesthetic, ecological and economic benefits such as seasonal colour changes of plants, their harmony with topographic structure, contribution to bioclimatic comfort, economic activities based on agriculture. In the study, areas with different landscape characteristics along Erzurum-TortumUzundere route were classified for their landscape characteristics by analysing landscape characteristics of valley. Keywords: landscape types, ecological corridors, valley landscape. GİRİŞ Avrupa Peyzaj Sözleşmesinde, Peyzaj; özellikleri, insan /ya doğal faktörlerin etkileşimi eylemi sonucunda insanlar tarafından algılandığı sekliyle oluşan bir alandır. Peyzaj ekolojisi temelli bir yaklaşımla bakıldığında ise Forman (1995), Peyzajı, kilometrelerce geniş alanlarda, benzer formlarla tekrarlanan alan kullanımları ya da yerel ekosistemlerin karışımı olan bir mozaik olarak tanımlar. Peyzaj içerisindeki bazı nitelikler, yani, jeolojik arazi formları, toprak tipleri, jetasyon tipleri, bölgesel doğal hayvan varlığı, doğal müdahale (süreçler) rejimleri, alan kullanımları insanların oluşturduğu desenler vb., bütün alan boyunca benzer tekrarlanma eğilimindedirler. Bundan dolayı peyzajı karakterize eden mekansal elemanların kümeleri tekrarlanmaktadır (Uzun 2003). Peyzaj Karakteri, bir peyzajda kalıcı bulunan farklı algılanabilir öğelerin oluşturduğu desen bunların insanlar tarafından nasıl algılandığını ifade eden terimdir. Peyzaj karakter alanları, kendine özgün, Sor. Yazar: Özhancı, E.,eozhanci@atauni.edu.tr eşsiz, olağanüstü özelliği olan alanlardır. Bu nedenle bulunduğu bölgenin coğrafik özelliğini yansıtmakta özel isim ile anılmaktadırlar (Swanwick 2002). İngiltere de peyzaj karakterini belirlemeye yönelik yapılan çalışmada, 8 bölge içinde 159 karakter alanı belirlenmiş her bir alanında alt ölçeklerde sınıflandırmaları yapılmıştır. Karakter alanları oluşturulurken Yükseklik, Arazi formu, Ekolojik karakteristikler, Arazi yeteneği, Yüzey jeolojisi, Tarım tipleri, Yerleşim deseni, Ağaçlık alan, Tarla yoğunluğu deseni, Görülebilir Arkeoloji, Sanayi tarihi, Tasarlanmış Park Alanlarına ait on iki adet ulusal ri tabanından yararlanılmıştır (Swanwick 2002). Akarsu vadi peyzajları morfolojik yapıya bağlı olarak çevrelerine oranla farklı iklimsel karakterlere sahiptirler (Şekil 1). Vadiler lokal hava akımlarının oluşmasına neden olurlar. Sabah erken saatlerde vadi tabanından yamaçlara doğru olan hava hareketi, gece geç saatlerde tersine dönerek vadi tabanına doğru hareketlenir, benzer şekilde aksam üzeri hava hareketi vadinin tabanı boyunca akarsu kaynağına doğru

46 hareketlenirken gece geç saatlerde bu hareket tersine dönerek akarsu ağzına doğru hareketlenmektedir (Şahin 1996). Arazi morfolojisinde temel formlardan olan vadiler çizgisel biçimde sürekliliği yaratan yarıntılar, yeryüzü şekillenmeleriyle karşılaştıklarında aşağıdaki konularda daha üstün özelliklere sahip oldukları gözlemlenir (Öztan 2004). Rüzgar su için doğal drenaj kaynaklarıdır. Özellikle taban arazide tarımsal üretim bitkisel yaşamı maksimize eden doğal koşullar açısından (nem, toprak yapısı, taban suyu varlığı vb.) daha uygun yaşam ortamlarıdır. Ulaşım altyapı kolaylığı sağlarlar. Teknik katkılarla su toplama, depolama akış kontrolünün yapılabildiği alanlardır. Düz alanlar yükseltilere oranla, fiziksel görsel açıdan daha fazla mekan özelliğine sahiptirler. Her türlü arazi kullanımı için en kolay ekonomik çözümü yaratırlar. Sahip oldukları doğal eleman çeşitliliği (su, değişik vista, su aynası, ses, hareketli topografya, zengin bitki toplulukları vb.) güçlü mekanolanakları nedeniyle çeşitli rekreasyonel kullanışlar için uygun ortamlardır. Şekil 1. Vadilerde hava hareketlerine bağlı sıcaklık nem dağılımı (Şahin 1996) İzbırak 1977 ye göre vadiler yeryüzündeki coğrafi şekillerin en tipik olanlarındandır. Yağmurun buharlaşmadan fazla olduğu nemli iklim bölgelerinin her yerinde vadiler geniş yer tutar. Bunun yanında diğer iklim tiplerinde de sıklıkla görülürler. Vadiler coğrafi olarak ana çizgileri ile devamlı inişleri bulunan uzun çukurluklardır. Vadilerin önemleri bu çukurların kapalı değil açık olmasıdır. Vadiler akarsuların oymasından aşındırmasından doğmuş şekillerdir. Vadiler fiziksel yapılarından dolayı, yakın çevresindeki iklimden farklı karakterde bir iklim yapısı gösterebilmektedirler. Vadi içinde oluşan bu mikro klimalar alışılageldik jetasyon örtüsünün dışında farklı bitki türlerinin yetişmesine bitkilerin farklı gelişmesine olanak sağlamaktadır(yılmaz 2009). Çalışmaya konu olan Erzurum-Tortum-Uzundere yol güzergahı yörede çok sayıda temel ekolojik fonksiyonu yerine getiren, zengin bir koridordur. Nitekim yeşil yollar yerine getirdikleri işlevlerine göre sınıflandırıldıklarında; Biyolojik çeşitlilikle ilgili olarak (yaşam ortamlarını korunması, yeniden oluşturulması, ortamlar arası bağlantının sağlanması, biyolojik çeşitliliğin korunması geliştirilmesi) Su kaynakları ile ilgili olarak(su havzaları, akarsu koridorları ıslak alanları içeren su kaynaklarının korunması, restorasyonu yönetimi) Rekreatif amaçlı(kırsal kentsel peyzaj boyunca uzanan çizgisel koridorlarda doğal kaynaklara dayalı rekreasyon olanaklarının geliştirilmesi) Tarihsel kültürel kaynakların korunması(peyzajla güçlü birliktelik oluşturmuş tarihsel, kültürel kaynakların korunması birbiriyle ilişkilendirilmesi) Kentsel gelişimin kontrolü( kentsel gelişimin tanımlanması yönlendirilmesinde yeşil yolların stratejik açıdan kullanımının geliştirilmesidir (Ahern 1995, Çulcuoğlu 1997, Aslan ark. 2007). Doğu Anadolu bölgesi dağlık hareketli yapısı ile farklılık arz etmektedir. Bölgenin temel morfolojik yapılarından birisi de vadilerdir. Bir nehrin ya da akarsuyun oluşturduğu vadiler, bölgede iklimi, bitkisel çeşitliliği, hayvan varlığını, tarımsal dokuyu kırsal yerleşimleri şekillendirmektedir. Çalışmanın amacı; Erzurum-Tortum-Uzundere vadisi örneğinden yola çıkarak bölgenin genel vadi peyzaj karakterinin analiz edilmesidir. MATERYAL YÖNTEM Araştırmanın materyalini bölgenin tipik bir vadisi özelliğini gösteren Erzurum-Tortum-Uzundere vadisi oluşturmaktadır (Şekil 2).Alanın toplam uzunluğu yaklaşık60 km dir. Çoğunlukla bir dar vadi içinde olup, yer yer güzergah genişlemektedir. Başlangıç ile bitiş noktası arasında yaklaşık 550 m yükseklik farkı vardır. Vadi başlangıcı olarak kabul edilen Tortum kent merkezinde 1650 m olan rakım değerleri, Tortum Gölünün bitiş noktasında 1100 m civarındadır.

47 Şekil 2. Araştırma alanının konumu Araştırmanın yöntemini söry, analiz değerlendirme oluşturmaktadır. Vadi güzergahı boyunca birbirinden farklı özellikler gösteren algılanabilir peyzaj tipleri belirlenmiştir. Yol boyunca özgün karakterler, doğal kültürel peyzaj öğeleri üzerinde durulmuştur. Vadinin barındırdığı peyzaj karakteri incelenerek, kendine özgü karakteristiklerin ortaya konması hedeflenmiştir Alanın doğal kültürel özelikleri Tortum vadisi, Dumlu dağlarının kuzey yamaçlarından başlayan Kuzey-Güney yönünde uzanan bir vadidir. Buna doğu batıdan birleşen vadiler de eklenmektedir. Tortum vadisinin, kökeni bölge dışında olan hava kütleleri ile yükseklik dağların uzanışı gibi doğal çevre faktörlerinin etkisi altındadır. Özellikle Tortum Uzundere, Erzurum un diğer ilçelerine nazaran yer yer ılıman ya mikroklimatik karasal iklime sahiptir. Çalışma alanının güney batısında karasal, kuzey doğusunda ise Doğu Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. Arazinin bakısı, o yerin özellikle sıcaklık yağış özelliklerini etkilemektedir. Ülkemizde gölgeli bakılar (kuzey, kuzeydoğu, doğu, kuzeybatı) genelde serin, güneşli bakılar ise (güneydoğu, güney, güneybatı, batı) daha sıcak olurlar. Bunun nedeni kuzey yarım küresinde güneşli bakıların güneşlenme süresi şiddetinin daha fazla oluşudur. Alanda bakı gruplarına göre doğu batı bakıları % 49, güney bakıları %31 oranında bir alan kaplamaktadır. 2005 yılı rilerine göre vadide en fazla alanı % 76 ile çayır mera alanları oluştururken, %1 ile fundalık alanlar en düşük orana sahiptir. Araştırma alanının % 4 ü ormanlık alandır. Tortum vadisinde yüksekliği 2000-2500 m olan araziler %34 civarında iken,3000 m nin üzerindeki arazilerin oranı %1 civarındadır(yıldız 2006) (Çizelge 1). Çizelge 1.Tortum vadisi yükseklik grupları Yükseklik Grupları 1500-> 1500-2000 2000-2500 2500-3000 3000-< Kaplama Alanı(ha) 23999,9 61534,6 66896,3 43453,3 1193,1 Kaplama Oranı(%) 12 31 34 22 1 Araştırma bölgesinde bulunan akarsular göllerin, tarihi devirler boyunca insan hayatı üzerine büyük etkileri olmuş gelişen teknik imkanlara bağlı olarak, günümüzde bu önemleri daha da artmıştır. Gerçekten de, bugün gerek su gücünden enerji elde etmede, gerekse tarımda sulamaya yarayacak suları biriktirme kullanmada akarsu göllerden geniş ölçüde yararlanılmaya çalışılmaktadır. Buna karşılık yeraltı suyundan aynı şekilde yararlanılmamaktadır. Araştırma bölgesinde iyi gelişmiş bir akarsu yapısına mevcut olup, başlıca akarsu ağını Tortum Çayı kolları oluşturur. Tortum Meteoroloji İstasyonu nun 1954-2002 yılları arasındaki gözlem sonuçlarına göre, yıllık ortalama sıcaklık 8.2 C dir. Bu ortalama, kuşkusuz araştırma bölgesinin her yeri için geçerli olmayıp, rakıma bağlı olarak farklılık gösterir. Nitekim yıllık

ortalama sıcaklık, 2000m civarında 6 C, 2600 m de 3 C, 3000 m de ise l C ye düşerken, Tortum Gölü nün kuzeyinde, yüksekliğin 1000 m ye kadar düştüğü alçak kesimlerde ise, 1l C ye kadar yükselmektedir (Anonim 2002). Vadide yer alan yerleşim birimlerine ait nüfus bilgileri Çizelge 2 de rilmiştir. Çizelge 2. Vadi boyunca görülen yerleşim alanları nüfusları(anonim 2000). Yerleşim birimi T ORTUM (İlçe) Suyatağı Şenyurt (Belde) Tortumkale Derekapı Dikyar UZUNDERE (İlçe) Altınçanak Kirazlı Balıklı Gölbaşı Çağlayanlı Pehlivanlı (Belde) Nüfusu 7905 360 4677 332 399 715 4815 240 975 503 562 473 4415 48 Genel görünümü ile bir su toplama havzası olan Tortum Çayı Havzası nın yeryüzü şekilleri, jeolojik yapı akarsu erozyonu tarafından şekillendirilmiştir. Vadi tabanları ile dağların en yüksek bölümleri arasında önemli ölçüde yükselti farkları bulunmaktadır. Tortum Gölü nün kuzey batısında bulunan Kemerli Dağı (2770 m) nın killi kireçtaşından oluşan doğu yamaçları, Tortum Vadisine doğru eğimlidir. Tortum Çayı nın etkisiyle Kemerli Dağı nın yamacını teşkil eden arazinin temeli aşınmış bunun sonucunda büyük bir kalker kütlesi yerinden kopup vadiye doğru kaymıştır. Buheyelan ile Tortum Çayı Vadisi tamamen doldurulmuş olup, doğal setin uzunluğu 2,5km den fazla, genişliği 1 km yi yüksekliği ise 200 m yi aşmaktadır. Heyelanın tarihi kesin olarak bilinmemekte ancak kuaterner sonraları olarak tahmin edilmektedir (Yıldız 2006). Alanda 1500 ile 3000 m arasında değişen morfoloji manzara değerini yükselterek, alanın çekiciliğini artırmaktadır (Şekil 4). Vadide erozyonun bütün şiddeti ile devam etmesi, akarsular seller tarafından taşınma biriktirme olaylarının artmasına neden olmaktadır. Bölgede yapılan bir çalışmaya göre, 1 km2lik bir alandan, bir yıllık taşınan malzeme miktarı ortalama 2500 ton, Tortum Gölü nde bir yılda biriken malzeme miktarı yaklaşık 2,5 milyon ton kadardır. Bu nedenle Tortum Gölü nün güney kesiminde görülen delta oluşumu, her yıl göle doğru ilerlemekte taşınan malzemeler sonucu göl dolmaktadır (Atalay 1981) (Şekil 3). Şekil 4.Morfolojik yapı vadi boyunca doğal kaynak değerlerini zenginleştirmektedir. Vadi aynı zamanda sahip olduğu turistik rekreasyonel kaynak değerleri ile de bölgede ön plana çıkmaktadır. Vadi kent halkının rekreasyonel amaçlı, günübirlik gezilerinde yoğun olarak talep ettiği bir alandır. Tortum gölü, Tortum Şelalesi çevresi, Yedigöller çevresi, Öşvank kilisesi benzeri çok sayıda turistik rekreasyonel amaçlı kullanılan, doğal kültürel kaynağıyla önemli bir cazibe merkezidir. Şekil 3. Vadideki şiddetli erozyon en önemli çevre sorunlarındandır. BULGULAR TARTIŞMA Yaklaşık 60 km boyunca uzanan, derin vadi dik yamaçlardan oluşan, Tortum Çayı Tortum Gölü nün şekillendirdiği, iklimsel açıdan mikroklimatik alan özelliği gösteren kendine özgü nitelikleri barındıran çalışma alanında görülen özgün peyzaj tipleri; Tarımsal peyzaj, Kırsal yerleşimler, Doğal bitki örtüsü, Su kıyısı peyzajı, Yol peyzajı olarak belirlenmiştir.

Tarımsal peyzaj Tortum vadisi boyunca erozyon su hareketleri sonucunda oluşmuş küçük alüviyal düzlükler, vadi tabanlarında kendini göstermekte bu alanlar tarımsal peyzaja zemin oluşturmaktadırlar. Dar vadi yapısı tarım alanlarını sınırlandırmış, bu da örtü altı yetiştiriciliğini ön plana çıkarmıştır(şekil 5). Erozyona maruz, dik vadiler kendine özgü görünümler oluşturmaktadır. Nitekim Yıldız (2006) ya göre alanda erozyon etkili yaygındır. Toprakların % 67 sinde çok şiddetli erozyon olduğu görülmektedir. Türkiye de her yıl yaklaşık 500 milyon ton toprak değişik yollardan erozyonla taşınmaktadır (Öztaş ark. 2002). Kavak ağacı bölgenin karakteristik ağacıdır. Yuvarlak formlarla oluşturduğu zıtlıklar, ilginç görüntüler ortaya çıkarır (Şekil 5). Şekil 5. Vadinin en tipik peyzajlarından tarımsal peyzaj karakteri kendini farklı şekillerde göstermektedir. 49 Genel tarımsal ürünler mey ağırlıklı olduğundan (Çizelge3),kış için kurutulmuş meyler geleneksel kültürün değişmez unsurudur(şekil 6). Şekil 6.Geleneksel tarımsal ürünler bölgenin ekonomisine katkı sağlar. Kırsal Yerleşimler Yerleşimler nehir kıyılarında tarımsal toprakların rimli olduğu sulanabilir alanlarda yoğunluk kazanmıştır. Vadi boyunca konumlanan köy yerleşimleri, arazi kıtlığı nedeniyle alan kullanımını oldukça rimli şekillendirmiştir (Şekil 7). Birbirine yakın konumlanan evler, dar sokaklar yollar daha çok mey ağaçlarının egemen olduğu yeşil doku içerisinde gizlenmiş konut dokusu geleneksel yerleşim modelini oluşturmaktadır. Özellikle taşkın sellerden korunmuş, iklimi iyi kontrol eden, az orandaki rimli tarım arazilerini korumak için yamaçlara yerleştirilen köy evleri tipi kırsal peyzaj öğelerinin oluşturmaktadır. Taş ahşabın ağırlıkta olduğu yerleşim yerleri yeşil doku ile her dönem/ mevsim ilginç peyzaj tiplerini meydana getirir. Özellikle bahar aylarında hakim bitki konumundaki mey ağaçlarının çiçeklenmesi peyzaja renk katar. Alanın mikroklimatik bir konumda olması kırsal yaşam kalitesini etkilemektedir. Kendine özgü yapı karakteri alan kullanımları ile bu vadi diğer vadilerden ayrılmaktadır. Çizelge 3. Tortum İlçesinde yıllar itibariyle mey ren ağaç sayıları (Anonim 2002b) Meyler 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Armut 18.500 17.100 17.150 17.180 17.200 17.300 Ayva 3.050 1.917 2.000 2.020 2.050 2.080 Elma 35.900 33.000 33.300 33.360 33.440 33.800 Muşmula 200 223 300 320 340 380 Erik 17.600 14.000 14.100 14.120 14.150 14.200 İğde 200 200 210 220 230 250 Kiraz 5.500 2.500 2.530 2.540 2.580 2.680 Kızılcık 10.150 10.500 10.710 10.780 10.800 10.900 Şeftali 2.725 1.300 1.350 1.380 1.420 1.500 Vişne 20.830 18.000 18.080 18.110 18.200 18.300 Ceviz 19.700 8.000 8.200 8.350 8.420 8.500 Dut 12.200 9.000 9.030 9.060 9.100 9.200

50 Tortum Çayı Havzası nda, sadece karayolu ulaşımından faydalanılmaktadır. Araştırma bölgesi, Doğu Anadolu yu, Karadeniz kıyılarına (TrabzonHopa) Kafkasya ya (Batum-Tiflis) bağlayan tarihi yollar üzerinde bulunmaktadır. Günümüzde de Erzurum-Artvin karayolu ile Erzurum-Oltu karayolu, araştırma bölgesinden geçmektedir. Araştırma bölgesinde yolu olmayan köy bulunmamaktadır. Ancak köy yollarının standardı oldukça düşük olup, genellikle stabilize ya toprak tesviyeli ham yollar durumundadır (Yıldız 2006)..Şekil 7. Vadi boyunca oluşmuş yerleşim deseni Dere içi köylerde mey ağaçlarının hüküm sürdüğü peyzaj ön planda iken, yüksek dağ köylerinde hakim bitki kavaklardır (Şekil 8). Şekil 9. Vadi boyunca yol güzergahının her km si ziyaretçilere eşsiz görüntüler sunmaktadır. Vadi boyunca ayrılan tali yollarda sert bir topografya hakimdir özgün bir görüntü çizmektedir (Şekil 10) Şekil 8.Kavak ağaçlarının hüküm sürdüğü yüksek dağ köyleri Yol Peyzajları Yol peyzajları bölgede genelde, vadi tabanı boyunca su çizgisine paralel kendini göstermektedir. Yolun su ile kesiştiği alanlarda köprüler, dağlardan gelen suların nehirle birleştiği alanlarda menfezlere sıkça rastlanmaktadır. Yollarda zaman zaman genişlemelerle oluşan cepler, bakı terasları oluşturur. Erozyon önlemede önemli yer tutan yastık formlu Aethionema sp. bu yollar boyu görülebilen bitkilerdendir (Şekil9). Şekil 10. Yol güzergahında dev kayalıklar ilginç karakterler içermektedir.

51 Su kıyısı peyzajı Çalışma alanı içerisinde bulunan Tortum Gölü, Tortum Şelalesi, Yedigöller Tortum Çayı vadiyi şekillendiren su kaynaklarıdır. Kırsal yerleşimler, tarımsal alanlar, genel ulaşım sistemi, bitkisel çeşitlilik bu kaynaklar etrafında şekillenmiştir (Şekil 11). Şekil 11.Tortum gölü dağ silsileleri ile beraber vadinin peyzaj karakterinde önemli rol üstlenmektedir. Yüksek çıplak kayalıklarla çevrili Tortum gölü, ilginç manzaralar oluşturur (Şekil 12) Bu su kaynakları, aynı zamanda vadinin turizm rekreasyon açısından temel doğal kaynak değerleridir (Şekil 14). Şekil 12.Tortum Gölü çevresi bölgede eşine az rastlanır kırsal peyzaj öğelerini barındırır. Erzurum ovasından alana girerken çayır mera alanları dikkati çeker. Yer yer kara söğütlerin dahil olduğu bu alanlarda, su yüzeyleri ırmaklar şeklinde ortaya çıkmaktadır (Şekil 13). Şekil 14. Yedigöller(aşağıda) Tortum Şelalesi(yukarıda) vadinin en önemli rekreasyonel mesire alanlarıdır. Şekil 13. Su vadilerin vazgeçilmez öğesi olarak doğal kültürel yaşama hizmet etmektedir. Doğal Bitki Örtüsü Araştırma alanının Tortum ilçesi çevresinde daha çok İran-Turan kökenli bitkilere rastlanırken, Tortum Gölü çevresinde Avrupa-Sibirya yer yer Akdeniz

52 florabölgesine ait bitki türlerine rastlanmaktadır. Avrupa-Sibirya İran-Turan floristikbölgelerinin kesişim bölgesinde yer alan çalışma alanı, doğal bitki örtüsü açısındanzengin bir yapıya sahip olmasına karşındiğer gen kuşaklarından daha aztanımlanabilmiştir (Aksoy 1981). Vadi yamaçlarında erozyon önleyici kurakçıl bitkiler yer tutarken, suyun beslediği vadi tabanında kültür bitkileri göze çarpmaktadır (Şekil 15). Genel olarak 1700 ile 2250 m ler arasında, sırasıyla Pinussylstris L.,Juniperuscomminus L. SubspnanaSyme, Juniperusoxycedrus L. subsp. oxycedrus., Quercusmacrantherasubsp. SyprensisC.Koch. M, Carpinusbetulus L.,OstryacarpinifoliaScop. orman topluluklarını oluşturan başlıca odunsu bitkilerdir. Genel olarak1100 ile1800 m ler arasında yayılış gösteren odunsu bitkiler ise, Prunus domestica L.,Prunusavium L., Prunus cerasus L., Persicavulgaris Miller, Rosasp, Paliurusspina-christiMiler, RhamnuspallasiiFisch.& Mey, CotinuscoggyriaScop., Juniperuscommunis L.,Juniperusfoetidissima Wild, Juniperusoxycedrus L. subsp. Oxycedrus Euonymuslatifolius L. Miller subsp. latifolius dur. Çalışma alanı alpin yer örtücü bitki türleri bakımından da zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Alanda yoğun olarak görülen alpin bitkiler; Festucavaria, AsteralpinusL.,TrifoliumambigumBieb., Gentianarna L., Veronicalinarioides, Pedicularescomosa, PrimulaauriculataDrababrunifolia dır (Atalay 1983) (Şekil 16). Şekil 15.Yamaçlar vadi tabanı boyunca bitkisel materyalin her mevsim oluşturduğu kontrast peyzaj karakteri CarpinusbetulusL.,OstryacarpinifoliaScop.Juniperuscomminus L. SubspnanaSyme Ulmusminor Millersubsp. Minor CotinuscoggygriaScop L. Taş duvar üzerinderubuscaesicus

53 Delphiniumxcultorum(Hazeran)Dactylorhizafuchsii Paparrhoeas L. Şekil 16.Vadigüzergahı boyunca çok doğal otsu odunsu bitki türü tipik peyzaj karakterleri oluşturmaktadır. Ormanlık alan içerisinde dere yamaçları su kenarlarında yayılışı yoğun olan odunsu bitkiler ise; Hippophear hamnoides L., Populus nigra L. subsp. nig.,populus tremula L., Salix triandra L. subsp. bornmulleri L., Salix babylonica, Tamarix smyrnensis Bunge Berberis vulgaris L. tir. SONUÇ Biyolojik çeşitliliğin değerlendirilmesi, mikro düzeyde bir taraftan biyolojik çeşitliliğin yapısı isleyişi konusunda bilgi sağlarken, diğer taraftan da biyolojik çeşitliliğin insan refahının yükseltilmesi sürecinde oynadıkları karmaşık rolün ortaya çıkartılmasında önemli katkı sağlar. Makro düzeyde değerlendirme ise, biyolojik çeşitliliğin insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan değişiminin, insanın doğal çevrenin bütünlüğünü nasıl etkilediğini izlememize olanak sağlayarak, insan refahı sürdürülebilirlik konusunda göstergeler oluşturmamızı kolaylaştırır (Freeman 2003). Yapılan araştırmalar şu ana kadar tanımlanan türlerden 27 bin türün çeşitli nedenlerle kaybolduğunu bu türlerin bir daha yerine gelmeyeceğini ortaya koymaktadır (Tekeli ark, 2006). Vadiler kendilerine özgü yapılarından dolayı, tür çeşitliliği barındıran iklimsel, kültürel yapısal açıdan etrafındaki diğer alanlardan farklılıklar gösterir. Nitekim Tortum Vadisi; Erzurum çevresi dikkate alındığında bitkisel çeşitlilik, iklim, tarımsal yapı benzeri birçok alanda farklılıklar barındırmaktadır. Vadinin klimatolojik yapısından dolayı sınırlı tarım alanlarında meycilik ön plana çıkmaktadır. Bunda iklim değerlerinin, özellikle yıllık ortalama sıcaklığın etkisi fazladır. Vadilerin en büyük problemlerinden biri erozyondur. Eğimin neden olduğu bu problem çalışma alnı olan Tortum Vadisi boyunca da kendini göstermekte, %64 lük şiddetli erozyon oranı ile ülke içerisinde üst sıralarda yer almaktadır. Görsel peyzaj açısından homojen düz peyzajlardansa hareketli peyzajlar daha fazla dikkat çekmektedir. Doğanın hareketli peyzajlarından olan vadiler bu anlamda görsel kalitesi yüksek alanlardır. Nitekim Irmak Yılmaz (2010) in Erzurum çevresinde en fazla ilgi çeken alanları tespit ettiği çalışmasında, 8 bölge içinde en yüksek puanları alan Tortum vadisi olmuştur. Ayrıca Irmak Yılmaz (2008), Tortum vadisinde 25 familyaya ait 54 odunsu bitki tespit etmiş, bu rakamlarla vadi, Erzurum çevresinde bir güzergahta en fazla çeşit barındıran alan olarak öne çıkmaktadır. Bu bağlamda; Turizm, alternatif turizm ekoturizm geliştirilmesi, Güzergah boyunca tanıtım levhaları turizmin geliştirilmesine yönelik broşür, cd vb. ile alanın tanıtılması, Yaşam alanlarına yönelik turlar düzenlenmesi, Mevcut yaşam kültürlerinin korunması, Geleneksel tarımın korunması, agroforestry organik ürün tanıtımının yapılması,

54 Yöre insanının doğal kültürel kaynak değerlerinin farkındalığına yönelik eğitim programlarının yapılması, Ekolojik koridor üzerindeki baskıların (erozyon, yanlış alan kullanımı, çevre kirliliği vb.) önüne geçilmesine yönelik önlemlerin alınması ile vadinin zengin doğal kültürel kaynakları, bugün gelecekte daha sağlıklı rimli değerlendirilecektir. KAYNAKLAR Ahern, J. 1991. Greenway and Ecology, Page 75-90, Proceedings from Selected Educational Sessions of the 1991 asla Annual Meeting, Asla Council of Open Committees, Organized by the ASLA Landscape/Land Use Planning Committee, Konsan City, Missouri. Aksoy, A. 1981. Tortum Vadisi Vejetasyonunun Bitki Sosyolojisi Yönünden Araştırılması. Atatürk Ünirsitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Botanik Bölümü, Doçentlik Tezi, s: 42, Erzurum. Anonim, 2002. Erzurum Meteoroloji İl Müdürlüğü Müdürlüğü Verileri, Erzurum. Anonim, 2002b. Tortum İlçe Tarım Müdürlüğü Verileri. Tortum. Aslan, M., Barış, E., Erdoğan, E., Dilar, Z. 2007. Yeşil Yol Planlaması. Gökyüzüne En Yakın Alpin Bitkiler Bildiriler Kitabı, Erzurum. Atalay, İ. 1981. Geomorphology of The Lake Tortum and Its Immediate Surroundings, Review İ.Ü. Coğrafya Ens., s: 49-65, İstanbul. Atalay, İ. 1983. Türkiye Vejetasyon Coğrafyasına Giriş. Ege Ünirsitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 19, s: 173, İzmir. Çulcuoğlu, G. 1997. Ankara Kenti Yeşil Kuşak Çalışmalarının Yabancı Ülke Örnekleri Açısından İrdelenmesi Yeşil Kuşak Sistemi İçin Öneriler. Doktora Tezi. Ankara Ünirsitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü. Ankara. Forman, R.T.T. 1995. Land Mosaics: TheEcology of LandscapesandRegions, Cambridge Unirsity Pres. Freeman, A.M.II 2003. The Measurement of Environmental and Resource Values; Theroy and Methods, Resources for the Future, Washington D.C. Irmak, M., Yılmaz H. 2008.Determination of the usability of woody plant species in TortumCreekWatershed for functional and aesthetical uses in the respect of landscape architecture. Biological Dirsityand Conservation, Volume 1, Number 1. Irmak, M., Yılmaz H. 2010. Farklı Peyzaj Karakter Alanlarına Göre Doğal Kültürel Kaynak Değerlerinin Görsel Analizi: Erzurum Örneği, 28 (2):45-55. İzbırak, R. 1977. Sistematik Jeomorfoloji, Ankara Ünirsitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara. Öztan, Y. 2004. Kent Planlamasında Açık Yeşil Alan Sistemi Açısından Vadiler Akarsular; Ülkemizdeki Uygulamalar; İmrahor Vadisi (Ankara) İçin Bir Öneri. TMMOB Peyzaj Mimarları Odası, Peyzaj Mimarlığı I Kongresi Bildiriler Kitabı, 232-243, Ankara Öztaş, T., Özbek, A.K., Turan, M. 2002.The cost of soil lost from fields due to removal on harsted sugar beet: A case study in Turkey. Soil Use and Management 18: 236-237. Swanwick, C. 2002.Landscape Character Assessment, Guidance for England and Scotland (Edinburgh: Countryside Agency & Scottish Natural Heritage). Şahin, Ş. 1996. Dikmen vadisi peyzaj potansiyelinin saptanması değerlendirilmesi üzerine bir araştırma, Ankara Ünirsitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara. Tekeli, İ., Güler, Ç., Yerli, V.S., Algan, N., Vaizoglu,A.S., Kaya, D.A., Öztürk, B., Mutlu, B., Demirayak, F. 2006. Dünya da Türkiye de Biyolojik Çesitliligi Koruma. Türkiye Bilimler Akademisi Raporlar, (13). Uzun, O. 2003. Düzce Asarsuyu Havzası Peyzaj Değerlendirmesi Yönetim Modelinin Geliştirilmesi. Ankara Ünirsitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi. Ankara. Yıldız, N.D. 2006. Tortum Çayı Havzasının Uygun Alan Kullanımlarının Cbs İle Belirlenmesi. Atatürk Ünirsitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Erzurum. Yılmaz, O. 1991. Tortum Çayı Havzası nın Beşeri Ekonomik Coğrafyası. Atatürk Ünirsitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum. Yılmaz, T. 2009. Vadilerde Fiziki Yapıya Bağlı Bitkilendirme Olanakları, Ankara Büyükesat Vadisi Örneği, Ankara Ünirsitesi Çevrebilimleri Dergisi, Sayı: 1 Cilt: 1 Ankara.