AYLIK BÜLTENLER SERİSİ EYLÜL, 2012 SAYI : 1 KONU: OKUL ÖNCESİ ÇOCUĞUNUN GELİŞİM ÖZELLİKLERİ Sevgili Veliler, 0-6 yaş arasını kapsayan erken çocukluk dönemi, çocuğun en hızlı geliştiği dönemdir. Beyin yapısı ve fonksiyonlarının gelişiminin üçte ikilik bölümü 0-4 yaş arasında tamamlanmaktadır. Erken çocukluk dönemindeki deneyimler beynin çalışma biçimi için belirleyicidir. Bu dönemde çocuğu gelişim özellikleriyle tanımak ve gelişmesi için gerekli ortamı hazırlamak, ona destek vermek önemlidir. Bunu gözönünde bulundurduğumuzda anne- babanın ve eğitimcilerin, çocuğun yaşına ait gelişim özellikleri hakkında bilgi sahibi olmalarının önemli olduğunu düşünmekteyiz. İnsan gelişiminin hiyerarşik bir sırası vardır ve her çocuk bu gelişimsel sırayı izler. Bir sonraki aşamaya geçebilmek için her aşamayı başarıyla tamamlamak gerekmektedir. Çocukların hepsi bu gelişimsel sırayı takip ederler, ancak bu aşamaları geçirme hızları ve gelişmenin yönü farklılıklar gösterebilmektedir. Çocuğun geçeceği gelişimsel aşamaları bilmek, çocuğun tanınmasına ve doğru yönlendirilmesine, çocuğun gelişimine ait normal dışı yönelimlerin ve özel ilgi ve yeteneklerinin erken tespit edilmesine olanak sağlayacaktır. Bu noktada ailelerin ve eğitimcilerin çocuğun eğitilmesinde yapacağı rehberlik, temelini gelişim özelliklerine dayandırmalıdır. 4-6 yaş grubu çocukların bu yıl içerisinde geçeceği bazı gelişim aşamalarını şu şekildeözetleyebiliriz: MOTOR BECERİLER VE FİZİKSEL GELİŞİM 4 yaşından itibaren çocuğunuzun hareketleri çok hızlanmıştır. 4 yaş öncesi sakinliğinin yerini, sürekli koşarak hareket etme almıştır. Koordinasyon ve dengesi artmıştır. Hareketli, neşeli, girişimci, öğrenmek için can atan özelliktedirler. Ayak parmağının ucunda durabilir, tek ayağı ile zıplayabilir ve takla atabilirler. Merdivenlere ve ağaçlara tırmanır, parmak ucunda durabilir, yürüyebilir ve koşabilirler. 1
Keskin el ve parmak hareketleri yapabilmek için kas kontrol ve konsantrasyonu gelişmiştir. Boncukları ipe dizebilir, küplerden kuleler yapabilirler. Çoğu, kalemi işaret parmağı ile diğer parmakları arasında yetişkinler gibi tutabilir. Örneğe bakarak bazı harf ve işaretleri çizebilir. Makas kullanmayı becerir ve çatal, kaşık kullanabilirler. Çocuğun Bedensel- Fiziksel Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Peçete dağıtmak, masa toplama, çiçek sulama gibi basit ev işlerinde çocğunuzdan yardım isteyebilirsiniz. Çeşitli şekil ve renkteki küçük boncuklardan birlikte bilezik, kolye yapabilirsiniz. Boyama, kesme, yapıştırma içeren el işleri yaptırabilir, gazete ve dergilerden çeşitli resimleri kesmesini isteyebilirsiniz. Küplerle, legolarla kuleler, evler inşa etme gibi oyunlar oynamasını sağlayabilirsiniz. Birlikte top oyunları ya da fiziksel egzersize dayalı oyunlar oynayabilirsiniz. ÖZBAKIM BECERİLERİ Bu yaş grubu çocukları günlük işlerde sorumluluk alır ve yerine getirmeye çalışır. Kendileriyle ilgili birçok işi kendi başlarına yapma konusunda heveslidirler. Yemeklerini kendi yiyip, ayakkabılarını bağlayabilir ve kendi kendine giyinip soyunabilir. Düğme ilikleyebilir ve çözebilirler,fermuar açıp kapatabilir. Dişlerini kendi fırçalayabilir, el ve yüzlerini yıkayabilir.oyuncaklarını toplayabilir ve ufak tefek ev işlerinde size yardımcı da olabilirler. Bezelye ayıklamak, kek karıştırmak gibi. Çocuğun Özbakım Becerilerini Desteklemek İçin Öneriler: Çocuğunuzun özbakım becerileri gelişimini desteklemek amacıyla ilk yapmanız gereken şey gayet açık: Teşvik etmek! Çocuğunuz yeni bir şey yapmaya çalıştığında mutlaka takdir etmeli ve uğraşmaya devam etmesi için uyarmalısınız. Ancak ne yapın edin, hemen yardım etmeye kalkışmayın! Yeni bir beceriyi kazanmak için yeterli zamana sahip olması gerekir. Hazır olmadığı bir şey için de zorlamamalısınız. Okul çantasını hazırlaması ya da ayakkabısının bağcıklarını bağlaması vakit alıyorsa, bunun için onu eleştirmeyin, ihtiyacı olan zamanı verin. Yeni becerileri konusunda ne kadar çok idman yaparsa o kadar hızlı ve başarılı olacaktır. Son olarak, çocuğunuzun yaptığı işleri peşinden bir de siz düzeltmeyin. Örneğin, arkasından devamlı yatağı siz de düzeltirseniz, bunu fark edecektir ve böylece ona işini doğru yapamadığı mesajını vermiş olursunuz. Doğru yapmanın kendisinden çok, doğru yapabilmek için çaba sarf etmesi önemlidir. 2
BİLİŞSEL GELİŞİM Bu yaş grubu çocukları eğitim etkinliklerinden zevk alırlar. En az 4 ana rengi (mavi, sarı, kırmızı, yeşil) doğru söyleyebilirler. İnsan resmini, en az 6 öğeyi içerecek şekilde çizebilirler. Nesneleri geometrik özelliklerine (kare, daire, üçgen gibi) göre ayırabilirler. En büyükten en küçüğe doğru nesneleri sıralayabilirler. Nesneleri çeşitli özelliklerine göre karşılaştırabilir, basit soyut kavramları anlayabilirler. Problem çözme becerileri artmıştır (İstediğini elde edebilmek için oyunun kurallarının değiştirilmesi gibi..) Sözel ifade gücü oldukça gelişmiştir. Karmaşık cümleler kurabilirler, anlatımları hızlanmıştır. Basit öyküleri hatırlayabilir ve anlatabilirler. Günlük zaman aralıklarının (rutinlerin) sırasını anlarlar. Örneğin, öğle yemeğinden önce, sonra gibi. 1 den 20 ye kadar birer ritmik sayabilirler ve neden-sonuç ilişkilerine ilgi duyarlar. Bu yaş grubu çocuklarının çoğu, harfleri ve özellikle de kendi isimlerini yazmayı başarırlar. Ayrıca harflere ait sesleri de kavramaya başlarlar. Dikkat süreleri kısa olmakla beraber, sınırlandırılmış bir zaman dilimi içerisinde dikkatlerini yapılan aktiviteye verebilirler. Çocuğun Zihinsel Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Birlikte şarkılar söyleyip, ona kitap okuyabilirsiniz. Hatırlama becerisini geliştirmek için okuduğunuz hikaye ile ilgili sorular sorabilirsiniz. Evde kullanılan eşyalarla oyun oynayabilirsiniz. Örneğin, Tabak ne işe yarar? Su ısıtıcıyı nerde kullanırız?, Elektrik süpürgesiyle ne yaparız? gibi. Sınıflandırma becerisini arttırmak için oyunlar oynayabilirsiniz. Örneğin, plastik torbanın içine daire, üçgen, kare gibi şekilleri olan nesneler koyun. Çocuğun bir tane seçip ne olduğunu bulmasını isteyin. Aynı şekilde olanları bir grup yapmasını isteyin. Zaman kavramını geliştirmek için sohbet edin. Örneğin, bir gün içinde neler yaptığını sorabilirsiniz. Sabah kalkar kalkmaz ne yapıyoruz?, Öğlen ne yapıyoruz? gibi, günün bölümlerini kullanarak konuşabilirsiniz. Problemlere farklı bakış açılarından yaklaşılabileceğini öğretmek için destek olunabilir. Örneğin, yolda yürürken su birikintisine basmadan geçmesi için ne yapabileceğini sorabilirsiniz. Yaratıcı, hayali oyunlarını teşvik edebilirsiniz. Hayali oyun oynamak; çocukların insanlar, hayvanlar ve durumlar hakkında bildiklerini temsil etmede kullandıkları bir yöntemdir. Kendilerini farklı rollerde hayal ederler. Dansçı, doktor,süper kahramanlar gibi. Böylece farklı kimliklere bürünerek, o kimlikleri deneyimlerler. Bu oyunlar, çocuğun iç dünyasını zenginleştir. 3
DİL GELİŞİMİ Bu yaş çocuklarının konuşmasının net, düzgün ve akıcı olması beklenir. Konuşması dilbilgisi kurallarına uyar ve tümüyle anlaşılabilir. Az sayıda ses hatasıyla konuşur. En az 5 kelimeden oluşan karmaşık cümleler kurabilir. Konuşması artık çok fazla çocuksu ifadeler taşımaz. Kelime hazneleri oldukça artmıştır. Konuşmasında zıt anlamlı sözcükleri, olumsuz sözcük yapılarını, bağlaçları kullanabilir. Yakın geçmişteki olayları birbiri ile ilişkilendirerek anlatabilirler. Kurgusu olan kısa hikayeler anlatabilir. 15-20 dk. süresince kısa bir hikayeyi,okunan bir kitabı dikkatle dinleyebilir. Çocuk şiirlerini ve şarkılarını ezberleyebilir. En az 4 ardışık yönergeyi yerine getirebilir. Bu yaştaki çocuk şakalardan ve fıkralardan zevk alır, argo ve uygunsuz sözlerden hoşlanır. Sürekli olarak Neden? Ne zaman? Niçin? sorularını kullınır, ısrarla sözcüklerin anlamlarını sorar. Günlük olayları, rüyalarını, hayallerini paylaşabilir. Çocuğun Dil Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Kitap okuyabilir, şarkı ve tekerleme söyleyebilirsiniz. Bunlar, kelime dağarcığının artmasına yardımcı olacaktır. Yeni kelimelerin anlamlarını açıklayıp uygun ortamda kullanabilirsiniz. Yaptıklarınızla ve gideceğiniz yerle ilgili konuşabilirsiniz. Aile albümlerine, fotoğraflarına bakarak neler gördüğünüzü birbirinize anlatabilirsiniz. Daha önce dinlediği hikayenin resimlerine bakarak hikayeyi tekrar anlatmasını teşvik edebilirsiniz. Bir şeyi nasıl yaptığını size anlatmasını isteyebilirsiniz. Televizyon seyrederken gördüklerinizle ilgili çocuğunuzla konuşabilirsiniz. Verdiğiniz yönergeleri yerine getirmesini sağlamanız da işe yarayacaktır. Örneğin, Odana git, oyuncak ayını getir gibi. DUYGUSAL VE SOSYAL GELİŞİM Bu yaş grubu çocuğu artık kendi dışındaki dünyanın kuralları olduğunu, başkalarının hak ve istekleri olduğunu görmeye, isteklerinin anında yerine getirilmemesini anlayışla karşılamaya başlar ve sonuçta beklemeyi öğrenir. Duygularını jest ve mimiklerle ifade edip, başkalarının duygu durumlarına uygun tepkiler verebilirler. 4
Zamanla bağımsız davranışlar gösterirler. Kendi seçimlerini yapmak isterler. Kendi kendine yetebildiklerini ve ne kadar becerikli olduklarını kanıtlamak isterler. Yürürken anne veya bakıcılarının önüne geçerler, kendi kıyafetlerini, yemeklerini seçmek isterler. Paylaşma duygusunda artış görünür. Çocuklar istedikleri oyuncakları çekerek veya çığlık atarak istemek yerine, paylaşmaya teşvik edildiklerinde ve diğerlerinin de eşit hakkı olduğu öğretildiğinde, oyuncağı kibarca isteyebilirler ya da verebilirler. Çatışmaların çözümü için anlaşma/işbirliği yoluna gitmeye başlarlar. Ancak henüz duygusal olarak başka çocuklarla rekabet etmeye hazır değillerdir. Çocuğunuzun hayal dünyası oldukça aktif olmaya bu dönemde de devam edecektir. Gerçek ile hayali olanı ayırt etme yeteneği önemli ölçüde artar ancak yine de gerçek ve hayali olan arasındaki farkı zaman zaman karıştırabilir ve ifade edemezler. Gerçek hayatı taklide dayanan oyunları daha karmaşıklaşır. Yeni şeyler denemekten ve risk almaktan hoşlanırlar. Genellikle yüksek sesler, karanlık, hayvanlar ve bazı insanlardan korkarlar. Bu yaşta çocuklar, duyguları ve çevrelerindekilerin duygusal ihtiyaçlarını anlamaya başlarlar. Kendine güvenleri artar. İnsanların gözlerine bakar ve dinlemelerini isterler. Cinselliğin daha çok farkında olmaya başlarlar. Kendi cinsiyetini bilir, bebeklerin nereden geldiğini merak edip sorabilirler. Kız ve erkek çocuk arasında davranış farklılıkları gözlenir. Kızlar ve erkekler arasındaki farklılıklar hakkında sorular sormaya başlayabilir, cinsel bölgelerini inceleyebilir ve diğer çocukların özel bölgeleri hakkında merakını ifade edebilirler. Anne babalarını kıskanma eğiliminde olabilirler. Anaokuluyla birlikte yeni beklentiler ve kurallarla tanışırlar. Yaşıtlarıyla oyun oynamaktan ve masal dinlemekten çok keyif alırlarlar.bencillikleri azalmıştır. Grup içinde aktif rol almaktan hoşlanırlar. Arkadaşlarıyla düzenli olarak iletişim kurarlarlar. Hatta bir en iyi arkadaş seçmiş olabilirler. Genellikle - fakat her zaman değil- seçilen çocuk aynı cinsiyetten olacaktır. Çocuğunuzun arkadaşları, onun davranışı üzerinde gerçek bir etkiye sahip olmaya başlayacaktır. Doğru, yanlış gibi kavramları öğrenirler. Kolayca utanırlar. Yanlış davranınca suçluluk hissederler. Suçlanma ve eleştiriyi kabul etmeleri zordur. Ama diye başlayan uzun cümleler kurar ve cezalara tepki gösterirler. Kas gücü ve motor becerilerini test etmekten hoşlanırlar. Öfke ve kıskançlık duygularını fiziksel yollarla ifade edebilirler. Çocuğun Sosyal-Duygusal Gelişimini Desteklemek İçin Öneriler: Çocukların duygularını ifade etmelerine, diğerlerinin düşüncelerini dinlemelerine, sorunu bulmalarına ve birlikte çözüm bulmalarına fırsat vererek çocuğunuza yardımcı olabilirsiniz. Arkadaşlarıyla yaratıcı oyunları oynamalarını sağlayabilirsiniz. Siz de oyunlarına katılabilirsiniz. 5
Çocuğun paylaşmayı öğrenmesine destek olun. Örneğin, herkesin kendi sahip oldukları eşyaları olduğunu öğretin. O kitap arkadaşının, bu kalem senin gibi. Paylaşma konusunda örnek olun. Paylaşmakta zorlandığını hissettiğinizde paylaşmanın zor olduğunu fark ettiğinizi gösterin. Ödünç verme ve ödünç almayı öğretin. Paylaşma davranışı gördüğünüzde takdir edin. Okuldaki aktivitelere katılımını destekleyin, takdir edin. Yaşıtlarıyla oynayacağı, enerjisini boşaltabileceği fırsatlar yaratabilirsiniz. İyi davranışlarını sık sık takdir edebilirsiniz,böylece bu davranışlar kalıcı olacaktır. Günlük yaşadıklarını, duygu ve düşünceleri hakkında sohbet edebilirsiniz. Vücuduyla ilgili, bebeklerin nasıl olduğu ile ilgili sorularına anlayacağı, basit ve dürüst yanıtlar verin. OKULA UYUM Okula başlama, çocuk için önemli bir basamaktır. Uygun bir hazırlık yapıldığında, önceden yuva deneyimi olmayan çocuklar bile anasınıfına kolay uyum sağlarlar. Ancak bazı çocuklarda, aileden ayrılamama gibi durumlar yaşanmaktadır. Bu durum, aşırı endişe, gerginlik, karın ağrısı, kusma, iştahsızlık, yorgunluk, uykusuzluk gibi tablolara neden olabilir. Bununla karşılaştığınızda, çocuğunuzla konuşarak sıkıntısının nedenini anlamaya çalışın. Eğer, çözülmesi gereken somut bir problem yoksa, okula gitmesi konusunda kararlı olun. Ertelemek sadece olayı daha da zorlaştıracaktır. Nasıl yardım edebilirsiniz?: Okula başlamayı büyüme sürecinin bir parçası olarak değerlendirin ve büyümesini destekleyin. Çocuğunuza karşı dürüst olun, okulla ilgili sorularına gerçekçi cevaplar verin. Çocuğunuzun gösterdiği olumlu gelişmeleri takdir edin. Okula uyumunu veya başarısını başkalarıyla kıyaslamayın. Okul saatleri dışında birlikte zaman geçirin, onu dinlemeye zaman ayırın. Her çocuk birbirinden farklıdır ve kendine özgü bir gelişim profiline sahiptir. Çok çeşitli etmenler bu gelişiminde rol oynayabilir. Burada yer alan bilgiler belli bir zamanda ve yaşta olması gereken gelişimleri göstermez, çocuğun içinde bulunduğu yaş dönemine ait genel özelliklerdir. 6
KAYNAKÇA www.acev.org www.yapacogem.com- Çocuk Gelişim ve Psikolojik Danışmanlık Merkezi www.cocukgelisim.com Çocuğunuz Büyürken Dizisi.Çev: Erdün, O. Ö. Beyaz Balina Yayınları, İstanbul, 2004. www.psikoloji.gen.tr www.çocukpsikolojisi.net, www.aile.org www.okulrehberlik.com Milli Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim Programı-Gelişim Özellikleri Özel Üsküdar SEV İlköğretim Okulu Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Servisi 7