ULUSLARARASI TİCARET TOERİSİ ANALİZLERİ: KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK TEORİSİ

ULUSLARARASI TİCARET TOERİSİ ANALİZLERİ: KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK TEORİSİ

ULUSLARARASI EKONOMİ Uluslararası Ticaret (Mal Akımları) -İhracat -İthalat -Göreceli fiyatlar -Üretim, Tüketim Uluslararası Parasal İlişkiler (Mali Akımlar) Sınır ötesi para, sermaye ve ödeme akımları Döviz piyasası Kur değişmesi Ödemeler bilançosu Denkleşme mekanizmaları Uluslararası Ticaret Teorisi Ülkeler hangi nedenle ticaret yaparlar Dış ticaretin yararları Dış ticaretin bileşimi Ticaret dengesini sağlayan göreceli fiyatların oluşumu Uluslararası Ticaret Politikası Hükümetin dış ticarete müdahalesi Amaçlar Araçlar 2

I.ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ NİN KAPSAMI Uluslararası Ticaret teorisinin başlıca amacı, ülkeler arasındaki mal ve hizmet alım satımlarının nedenlerini açıklamaktır. Uluslararası Ticaret teorisine ilişkin analizler, bazı aşırı basitleştirici varsayımlar altında ülkelerin birbiriyle yapmakta oldukları ticaretin temelini, yani dış ticaret kazançlarını, dış ticaretin bileşimini ve göreceli reel fiyat ilişkilerini açıklamaya yönelik bilimsel faaliyetlerdir. 3

Uluslararası Ticaret Teorisi nin yanıtlamak zorunda olduğu üç soru: 1. Ülkeler neden dış ticaret yaparlar, yani dış ticaretin kapalı ekonomiye göre ülkelere sağladığı yararlar nelerdir? 2. Bir ülke dış ticaretinin bileşimi nasıl açıklanabilir; yani bir ülkenin hangi malları ihraç, hangilerini ithal edeceği neye göre belirlenir? 3. Bir ülkenin ihraç fiyatları ile ithal fiyatları oranı, yani dış ticarette nisbi fiyatlar, ya da dış ticaret hadleri nasıl oluşmaktadır? 4

II. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU Adam Smith, Ulusların Zenginliği, 1776. David Ricardo, John Stuart Mill, Alfred Marshall, Eli Heckscher, Bertil Ohlin, J.M. Keynes, Jacob Viner, Paul Samuelson 5

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU MERKANTİLİZM (XVI-XVII. yy) Merkantilist dönemden önce dünyada yaygın bir dış ticaretten söz etmek güçtür. Bu durumun tek istisnası uzak doğu ile Avrupa arasında yaşanan ve Türkiye yi bir köprü durumuna getiren İPEK YOLU dur Merkantilist dönem feodalitenin yerine ulusal devletlerin kurulmakta olduğu bir dönemdir. Merkantilizme göre dış ticaret politikasının temel amacı hazinenin altın stokunu artırmaktır. Yoğun devlet müdahaleciliğine dayanan bir doktrindir. 6

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU MERKANTİLİZM (XVI-XVII. yy) İhracatın artırılmasına birinci derecede önem verirler. Nihai mal ithalinin kısıtlanmasını öngörür. Hammaddelerin ithali serbesttir. Merkantilistler altın girişlerini artırmak için ticaret filosunun gelişmesine de büyük ağırlık verir. 7

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU MERKANTİLİZM (XVI-XVII. yy) Merkantilist doktrine göre dünya serveti (altın veya gümüş stoku) sabittir. O nedenle dış ticaret yapan ülkelerin arasında daima bir çelişki vardır. Ticarettten bir taraf kârlı çıkarken diğer taraf aynı ölçüde zarara uğrar Sanayi devriminden sonra (kas gücünün yerine buhar gücünün kullanılması ile) Merkantilizmin yerine liberal görüşler geçmeye başladı. 8

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU KLASİK LİBERALİZM Adam Smith in Ulusların Zenginliği adlı kitabındaki görüşleri Klasik Liberalizm ya da Klasik İktisat Ekolünün temelini oluşturur. 9

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU KLASİK LİBERALİZM İN TEMEL GÖRÜŞLERİ Bütün bireyler ekonomik çıkarlarına göre hareket ederler. (homo economicus-ekonomik insan) Devlet kişilerin bireysel girişim haklarını kısıtlamaz. (laissez faire, laissez passer bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler) Bireyler kendi çıkarları peşinde koşmakla aynı zamanda toplumsal çıkarlara da hizmet etmiş olurlar. Ekonomik hayatta düzen sağlayan bir görünmez el (invisible hand) vardır. 10

I. ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİNİN DOĞUŞU KLASİK LİBERALİZM İN TEMEL GÖRÜŞLERİ Smith e göre, toplam dünya serveti sabit değildir. Dış ticaret, uluslararası uzmanlaşma ve işbölümü doğurarak dünya kaynaklarının verimliliğini artırır. İki ülke bu şekilde daha yüksek üretim ve tüketim düzeylerine ulaşarak yaşam standartlarını artırırlar. 11

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZİNDEKİ TEMEL VARSAYIMLAR İki ülke-iki mallı analiz modelidir. Uluslararası ticarette para kullanılmaz. (Mal malla değişir) Tam rekabet koşulları geçerlidir. Hükümet kesimine yer verilmez. (gümrük tarifesi, kotalar ve diğer kısıtlamalar yoktur.) Taşıma giderlerinin sıfır olduğu kabul edilir. Ekonomi tam istihdamdadır. 12

EMEK DEĞER TEORİSİ Bir malın maliyeti (talep koşullarının bulunmaması durumunda o malın fiyatı) üretimi için harcanan emek miktarı ile ölçülür. Üretiminde göreceli olarak fazla emek kullanılan malın maliyeti daha yüksektir. Klasiklerin sadece emeği dikkate almasının nedeni; doğal kaynakların tanrı vergisi olduğu, semayenin ise biriktirilmiş ve üretim aracı biçiminde somutlaştırılmış emekten meydana geldiğidir. 13

MUTLAK ÜSTÜNLÜK TEORİSİ (Theory of Absolute Advantages) Bir ülke karşı ülkeye göre hangi malları daha düşük maliyetle üretiyorsa o malların üretiminde uzmanlaşmalı ve bunları ihraç ederek pahalıya üretebildiklerini dış ülkeden ithal etmelidir. 14

Bir işçinin bir günde üretebildiği mallar A Malı B Malı Amerika 50 Birim 30 Birim Almanya 20 Birim 80 Birim 15

KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK TEORİSİ (Theory of Comparative Advantages) Önemli olan üretimde üstünlük derecesidir. Bir ülke, diğerine göre, hangi malların üretiminde daha yüksek oranda üstünlük sahibi ise o mallarda uzmanlaşmalıdır. 16

KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK TEORİSİ ÖRNEK Bir İşgünü ile üretilebilen mal miktarı Kumaş (metre) Şarap(litre) İngiltere 80 40 Portekiz 10 20 Her iki malda da İngiltere mutlak üstünlüğe sahiptir. İngiltere nin kumaş üretimindeki üstünlüğü 8 kat, şarap üretimindeki üstünlüğü 2 kattır. İngiltere kumaş, Portekiz şarap üretiminde uzmanlaşmaya gitmelidir. Karşılaştırmalı üstünlük teorisine göre, iki ülke arasında dış ticaretin iki ülke açısından kârlı olabilmesinin şartı, uluslararası fiyat oranının iki ülke iç fiyat oranlarının arasında olmasıdır. 17

KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜK TEORİSİ ÖRNEK Bir İşgünü ile üretilebilen mal miktarı Kumaş (metre) Şarap(litre) İngiltere 80 40 Portekiz 10 20 İç fiyatlar İngiltere de 1 m kumaş = ½ lt şarap Portekiz de 1 m kumaş = 2 lt şarap 18

İç fiyatlar İngiltere de 1 m kumaş = ½ lt şarap Portekiz de 1 m kumaş = 2 lt şarap Uluslar arası fiyat oranı 1mk=1ltş olsaydı İngiltere nin dış ticaret kazancı ihraç edilen kumaş birimi başına ½ birim şarap Portekiz in kazancı ihraç ettiği şarap başına ½ birim kumaş olacaktır. 19

RİCARDO MODELİNİN EKSİKLERİ Emek değer teorisine dayanması Ülkeler arasındaki işgücü verimindeki farklılığın nedenlerini açıklamaması İşgücü ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında tam hareketsiz olması Ricardo teorisi bir arz teorisidir. Sabit maliyetlere ve tam uzmanlaşmaya dayanması Statik bir model olması Üretimin aşamalara ayrılması 20

KARŞILAŞTIRMALI ÜSTÜNLÜKLERİN GEÇERLİK ALANI A) Yurtiçi talep ve ulusal üretim arasındaki farklılıklar B) Mal niteliklerindeki farklılıklar C) Fiyat farklılıkları 21

FIRSAT MALİYETİ Klasik teoriye yöneltilen eleştirilerden birisi Teorinin emek-değer teorisine dayanması Emeğin homojen bir üretim faktörü kabul edilmesi Gerçekte maliyet emek, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimciliği faktörlerini de kapsar. Neo-Klasik iktisatçılar emek maliyeti yerine tüm faktörleri kapsayan FIRSAT MALİYETİ kavramını koyarak karşılaştırmalı üstünlükler teorisinin bu eksiğini gidermişlerdir. 22

FIRSAT MALİYETİ TANIM: Bir malın fırsat maliyeti o malın üretimi için vazgeçilen bütün üretim faktörlerinin toplam maliyetine eşittir. Dış ticarette fırsat maliyetleri üretim imkanları veya dönüşüm eğrileri ile gösterilir. 23

Ulusal Paralarla iç fiyatlar Çelik Buğday Türkiye 10 TL 1 TL ABD 1 $ 1 $ Türkiye, 1 Birim Çelik: 10 birim buğday ABD, 1 Birim Çelik: 1 birim buğday 24

ÜRETİM İMKÂNLARI EĞRİSİ TANIM: Bir ülkenin veri teknoloji ve üretim faktörleri varsayımı altında üretebileceği azami mal ve hizmet miktarlarını ifade eder. Üretim İmkanları Eğrisi ile bir ülkenin iki farklı maldan üretebilecekleri alternatif bileşimleri göstermek mümkündür. 25

ÜRETİM İMKÂNLARI EĞRİSİ Fırsat maliyeti teorisinde kaynakların tam çalışma düzeyinde kullanıldığı varsayılır. Birden fazla üretim faktörünün üretime katıldığı kabul edilince ülkeler arasında teker teker faktör verimliliği yönünden karşılaştırma yapmak olanaksızlaşır. Bu güçlüğü yenmek için verimlilik yerine bu kavramın tersi olan üretim maliyeti ele alınarak bu sorun giderilir. Fırsat maliyetleri yaklaşımına göre üretim maliyeti, bir birim mal üretmek için gerekli olan kaynakların toplamına eşittir. 26

ÜRETİM HACMİ VE ÜRETİM MALİYETLERİ İLİŞKİSİ SABİT FIRSAT MALİYETLERİ (SABİT VERİMLER) Klasik Üretimin değişmesine karşın maliyetlerin sabit kalmasıdır. (Sabit verimler) Üretimde sabit maliyetler, bir endüstriden (kumaş) diğerine (buğday) aktarılan kaynakların her iki kesimde de aynı derecede verimli olmasıdır. Şu iki durumda ortaya çıkar Üretim faktörlerinin birbiri yerine tam ikame edilebilir olmaları yada iki malın üretiminde sabit oranda kullanılmaları Bir faktörün bütün birimlerinin homojen veya aynı kalitede olması Sabit fırsat maliyetlerinin doğal sonucu, üretimde TAM UZMANLAŞMA dır 27

ÜRETİM HACMİ VE ÜRETİM MALİYETLERİ İLİŞKİSİ ARTAN MALİYETLERİ (AZALAN VERİMLER) Üretim değiştikçe maliyetler artıyorsa üretimde artan maliyetler (azalan verimler) söz konusudur. Şu iki durumda ortaya çıkar Üretim faktörleri tüm malların üretiminde sabit oranda kullanılmamaktadır. Bir faktörün bütün birimlerinin homojen değildir. Artan maliyet varsayımının sonucu genellike, üretimde EKSİK UZMANLAŞMA dır. Üretimdeki uzmanlaşmanın eksik kalmasının nedeni üretimdeki artış dolayısıyla içerideki üretim maliyetlerinin (iç fiyatlar) giderek artması ve bir noktadan sonra dünya fiyatlarına eşitlenmesidir. 28

ÜRETİM HACMİ VE ÜRETİM MALİYETLERİ İLİŞKİSİ AZALAN MALİYETLERİ (ARTAN VERİMLER) Üretim artarken maliyetler azalıyorsa üretimde azalan maliyetler (artan verimler) denir. Azalan maliyetler durumunda aktarılan her kaynağın üretimde sağladığı artış bir öncekinden fazladır. Verimlilikteki bu artışlar iktisatta içsel ve dışsal tasarruflar ya da ölçek ekonomileri ile açıklana bilir. 29

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 1000 N 100 B TÜRKİYE NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ ABD NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ A M O 1000 Grafik 1:Sabit maliyet koşulları altında dönüşün Eğrisi Tarım Ürünü O 1000 Tarım Ürünü AB doğrusu Türkiye nin dönüşüm eğrisidir.türkiye tüm kaynaklarını tarımda çalıştırırsa 1000 birim tarım ürünü elde eder. Eğer tüm kaynaklarını sanayide çalıştırırsa 100 birim sanayi ürünü elde eder. A ile B arasındaki noktalar ülkenin her iki maldan birlikte üretebileceği miktarları gösterir 30

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 1000 N 100 B TÜRKİYE NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ ABD NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ A M O 1000 Grafik 1:Sabit maliyet koşulları altında dönüşün Eğrisi Tarım Ürünü O 1000 Tarım Ürünü Dönüşüm eğrisinin eğim, tarım ürününün sanayi ürünü cinsinden fiyatını gösterir. AB doğrusunun eğimi = OB/OA = 100/1000 = 1/10 (iç fiyat oranı) 1 birim daha fazla sanayi ürünü elde etmek için 10 birim tarım ürününden vazgeçmek gerekir. 31

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 1000 N 100 B TÜRKİYE NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ ABD NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ A M O 1000 Grafik 1:Sabit maliyet koşulları altında dönüşün Eğrisi Tarım Ürünü O 1000 Tarım Ürünü MN doğrusu ABD nin dönüşüm eğrisidir. MN doğrusunun eğimi = OM/ON = 1000/1000 = 1 (iç fiyat oranı) 1 birim daha fazla sanayi ürünü elde etmek için 1 birim tarım ürününden vazgeçmek gerekir. 32

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 1000 N 100 B TÜRKİYE NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ ABD NİN DÖNÜŞÜM EĞRİSİ A M O 1000 Grafik 1:Sabit maliyet koşulları altında dönüşün Eğrisi Tarım Ürünü O 1000 Tarım Ürünü Burada iki ülkenin dış ticarette kârlı çıkabilmeleri için uluslararası fiyatın (dış ticaret hadlerinin) bu ülkelerin iç fiyat (maliyet) oranları arasında olması gerkir. Türkiye nin Uluslararası ABD nin iç fiyat oranı fiyat oranı iç fiyat oranı 1/10 1/5 1 33

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 200 F Türkiye ABD 100 B D T 1000 H M O K 1000 A Tarım Ürünü O L E C 1000 5000 F Tarım Ürünü Grafik 1:Sabit verim koşullar ve dış ticaret FA doğrusu FH doğrusu ile paraleldir ve uluslar arası fiyat oranını gösterir. Kapalı ekonomi durumunda Türkiye D noktasında, ABD E noktasında her iki maldan ürettiği kadar tüketmektedir. Uluslararası fiyat oranı 1/5 iken her ülkede dış ticarete açılacaktır. 34

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 200 F Türkiye ABD 100 B D T 1000 H M K A L E C F O 1000 Tarım Ürünü O 1000 5000 Tarım Ürünü Grafik 1:Sabit verim koşullar ve dış ticaret Türkiye sanayi üretimini bırakıp tarımda uzmanlaşarak üretimini A noktasına kaydırır. ABD ise tarım ürünü üretimini bırakıp sanayi ürünü üretiminde uzmanlaşarak üretimini H noktasına kaydırır. 35

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 200 F Türkiye ABD 100 B D T 1000 H M O K 1000 A Tarım Ürünü O L E C 1000 5000 F Tarım Ürünü Grafik 1:Sabit verim koşullar ve dış ticaret Türkiye FA doğrusu üzerindeki T noktasında tüketimde bulunabilecektir. KA kadar tarım ürünü, KT kadar sanayi ürünü ile değiştirilebilecektir. ABD ise FH doğrusu üzerindeki M noktasında tüketimde bulunabilecektir. LH kadar sanayi ürünü, LM kadar tarım ürünü ile değiştirebilecektir. 36

SABİT MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü Sanayi Ürünü 200 F Türkiye ABD 100 B D T 1000 H M K A L E C F O 1000 Tarım Ürünü O 1000 5000 Tarım Ürünü Grafik 1:Sabit verim koşullar ve dış ticaret Görüldüğü gibi her ülke de kapalı ekonomi durumuna göre her iki maldan daha fazla tüketme olanağına kavuşmuştur. Serbest dış ticaret her iki ülke açısından avantajlıdır. 37

ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü ΔA L ΔK ΔB M ΔK ΔC N R Çoğalan maliyet koşulları altında dönüşüm eğrisi orjine göre iç bükeydir. Ülke tarımda uzmanlaşırken üretilecek her yeni tarım ürünü için sanayi malından giderek artan miktarlarda vazgeçmek zorunda kalır. ΔK O Grafik 3: Çoğalan Malliyetler ve Dönüşüm Eğrisi Tarım Ürünü 38

ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü O ΔA L ΔK ΔB M ΔK ΔC Grafik 3: Çoğalan Malliyetler ve Dönüşüm Eğrisi N ΔK R Tarım Ürünü Örneğin L noktasında iken tarımsal üretimi 1 birim (ΔK=1) artırmak için sanayi malından ΔA miktarında vazgeçmek gerekir. ΔA/ΔK tarım ürününün sanayi malı cinsinden maliyetini (iki mal arasındaki yurt içi değim oranını) gösterir Bu oran ise üretim olanakları eğrisinin L noktasındaki eğimini (yani marjinal dönüşüm oranını) gösterir. 39

Sanayi Ürünü ΔA L ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET ΔK ΔB M ΔK ΔC N ΔK R İkinci bir birim tarım ürünü elde etmek için M noktasında sanayi malının üretimini ΔB kadar kısmak gerekir. İkinci birimin fırsat maliyeti ΔB/ΔK olur ki bu oran birinci birimden daha büyüktür. Fırsat maliyeti L noktasından R noktasına hareket ederken artar. O Grafik 3: Çoğalan Malliyetler ve Dönüşüm Eğrisi Tarım Ürünü 40

ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü F Fd C (Tüketim) Türkiye nin kapalı ekonomi durumundaki üretim ve tüketimi dönüşüm eğrisi üzerindeki D noktasıdır. D (Üretim)E Fd F Bu noktada iç fiyatlar (tarım ürünün sanayi ürünü cinsinden fiyatı) FF doğrusunun eğimine eşittir. O Tarım Ürünü Grafik 4: Çoğalan maliyetler ve dış ticaret kazançları 41

ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü F Fd C (Tüketim) Türkiye nin FdFd gibi bir dünya fiyatından dış ticarete açıldığını kabul edelim. D (Üretim)E FdFd doğrusunun eğiminin dik olması tarım ürünlerinin dünya fiyatının, yurtiçi fiyatından yüksek olduğunu gösterir. O Fd F Tarım Ürünü Bu durumda Türkiye de üreticiler tarımsal üretimi artıracak sanayi üretimini kısacaktır. Grafik 4: Çoğalan maliyetler ve dış ticaret kazançları 42

ÇOĞALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Sanayi Ürünü F Fd C (Tüketim) D (Üretim)E Fd F Üretim olanakları eğrisi üzerindeki sağa ve aşağıya doğru olan bu hareket, tarım ürününde yapılan her artıştan elde edilen gelir, sanayi üretiminin kısılması dolayısıyla uğranılan kayıptan büyük olduğu sürece devam eder. O Tarım Ürünü Grafik 4: Çoğalan maliyetler ve dış ticaret kazançları 43

AZALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Tekstil B F d Fd Azalan maliyet koşulları altında, üretim olanakları eğrisi orijine dış bükeydir. O F D C C F M F d Motor Grafik 5:Azalan Maliyet Koşulları Altında Dış Ticaret A Fd Tam Uzmanlaşma Dış ticarete açılınca ihraç malında tam uzmanlaşma ortaya çıkar. Azalan maliyet koşulları altında dış fiyatlar iç fiyatlara eşit olsa bile kârlı dış ticaret yapma olanağı vardır. 44

AZALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Tekstil B O F F d Fd D C C F M F d Motor Grafik 5:Azalan Maliyet Koşulları Altında Dış Ticaret A Fd Tam Uzmanlaşma Kapalı ekonomi durumunda üretim ve tüketim noktası D, iç fiyatlar FF dir. Ülkenin iki maldan birinde uzmanlaşması için D noktasında dengenin herhangi bir şekilde bozulması yeterlidir. Hükümetin geçici bir süreyle endüstriye sübvansiyon verdiğini, diğerlerini vergilendirmek gibi önlemler aldığını düşünelim. 45

AZALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Tekstil B O Fd F d C F C D F d F Fd M A Motor Grafik 5:Azalan Maliyet Koşulları Altında Dış Ticaret Bu durumda ülke motorda tam uzmanlaşmaya (A noktası) gider. Bu malın MA kısmını FdFd fiyatından (FF özdeşi) ihraç ederek, karşılığında MC miktar tekstil ürünü ithal eder ve C noktasına ulaşır. C noktası daha yüksek bir ülke refahına ulaşıldığını gösterir. Tam Uzmanlaşma 46

AZALAN MALİYETLER VE DIŞ TİCARET Tekstil B O Fd F d C F C D F d F Fd M A Motor Grafik 5:Azalan Maliyet Koşulları Altında Dış Ticaret Tersine eğer dokumacılık alanında uzmanlaşmaya gidilseydi (B noktası), üretilen malın BK kısmı dünya fiyatından (F df d = FF) ihraç ederek C noktası gibi daha yüksek bir ülke refahını temsil eden tüketimi gerçekleştirebilir. Tam Uzmanlaşma 47

ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ ANALİZLERİ: ARZ VE TALEP MODELLERİ HAZIRLAYAN:

HATIRLATMALAR Geçtiğimiz konularda uluslararası ticaret arz yönünden incelenmişti. Fakat karşılaştırmalı üstünlükler teorisi ülkelerarası fiyat farklılığına bağlıdır. Göreceli fiyatlar ise arz ve talep faktörleri tarafından birlikte belirlenir. Dış ticaret yapan ülkelerin talep koşullarına yer verilmedikçe, analizlerin şu gibi yönlerini belirlemek mümkün olmaz: Dönüşüm eğrisi üzerinde dış ticaret denge noktası Uluslar arası denge fiyat oranı (dış ticaret hadleri) Dış ticaret sonrası tüketim ve üretim noktaları 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 2

DIŞ TİCARET HADLERİ (TERMS OF TRADE) İhraç mallarının ithal malları ile değişim oranı olarak tanımlanır. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 3

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU Ricardo ya göre ülkelerin yurtiçi üretim maliyetleri oranı uluslar arası ticarette denge ticaret hadlerinin sınırlarını belirler. Ancak Ricardo modeline dayanarak dış ticaret hadlerinin hangi noktada oluşacağını belirleme imkanı yoktur. Çünkü bu arz yanında talep koşullarına da bağlıdır. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 4

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU Türkiye ve ABD yi ele alarak sabit verim koşulları altında buğday ve kağıdın iç maliyet oranlarının aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım: Türkiye, 1 buğday, ½ kağıt ABD, 1 buğday, 2 kağıt Bu iç maliyetler her iki ülke için karlı dış ticaretin sınırlarını oluşturur. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 5

I. ULUSLARARASI GÖRECELİ FİYATLARIN (DIŞ TİCARET HADLERİ) OLUŞUMU Kağıt ABD için ticaret kârlı değil ABD nin iç maliyet doğrusu İki taraf için kârlı ticaret alanı Türkiye için ticaret kârlı değil Türkiye nin iç maliyet doğrusu İki ülkenin iç maliyet doğruları arasında kalan alan iki taraf için de ticarette kârlı alandır. Dış ticaret hadleri, bir ülkenin yurt içi maliyetlerine ne kadar yaklaşırsa diğer ülkenin dış ticaret kazançları o derece artar. O Grafik 1: Arz Modeline Göre Kârlı Dış Ticaret Alanı Buğday 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 6

I.A. KARŞILIKLI TALEP KANUNU (Reciprocal demand law) Jhon Stuart Mill bu model ile ilk defa dış ticarette talep koşullarına yer vermiştir. Dış ticarette denge fiyatları, iki ülkeli modelde ülkelerden birinin, diğerinin malına olan talebinin şiddetine bağlıdır. Bir ülkenin karşılıklı talebi, kendi malından vereceği bir birim için diğerinin malından talep edeceği miktarla ölçülür. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 7

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Karşılıklı talep teorisi, Alfred Marshall tarafından geliştirilerek teklif eğrileri adı verilen grafikle gösterilmiştir. Ülkenin bir miktar ithal malı karşılığında önerdiği ihraç malı tutarına teklif adı verilir. Teklif eğrisi, ithal malı bir birim artırılırken, ülkenin kendi malından önereceği miktarı gösteren eğriye denir. Bir teklif aynı anda üç şeyi ifade eder: İhraç miktarı İthal miktarı Uluslar arası fiyat oranı 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 8

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Türkiye nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi Kağıt O Grafik 2: Türkiye nin Varsayılan Teklif Eğrisi T D (10k:5b) C (10k:10b) B (10k:15b) A (10k:20b) Buğday OT eğrisi üzerindeki fiyat doğrularının giderek dikleşmesi, ticaret hacmi genişledikçe Türkiye nin, ancak buğday fiyatının kağıt cinsinden yükselmesi sonucu ticareti kabul edeceğini gösterir. Çünkü artan ithal malı miktarının ülkeye sağladığı marjinal fayda azalmaktadır. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 9

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) ABD nin Varsayılan Teklif Eğrisinin Elde Edilişi Kağıt M (10k:5b) N (10k:10b) P (10k:15b) R (10k:20b) U Türkiye nin teklif eğrisine benzer bir şekilde elde edilen ABD nin teklif eğrisi görülmektedir. O Grafik 3: ABD nin Varsayılan Teklif Eğrisi Buğday 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 10

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinin Oluşumu Kağıt ABD nin iç fiyat oranı T P U OT:Türkiye nin teklif eğrisi OU:ABD nin teklif eğrisi OP: Türkiye ve ABD arasında dengeyi sağlayan ticaret haddidir. Türkiye nin iç fiyat oranı O Grafik 4: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri Buğday 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 11

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddinde İthalat ve İhracat Miktarları T Kağıt Dengeyi sağlayan ticaret haddinde M P U OL : Türkiye nin buğday ihracı MP : ABD nin buğday ithali OL=MP LP : Türkiye nin kağıt ithalatı OM : ABD nin kağıt ihracı LP=OM O L Grafik 4.1: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri Buğday 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 12

I.B. TEKLİF EĞRİLERİ (Offer Curves) Denge Dış Ticaret Haddi DIŞINDA İthalat ve İhracat Miktarları Kağıt N M R P T S OS, OP den buğday lehine daha yüksek bir ticaret haddidir. U OV: Türkiye nin Buğday İhracı OY: ABD nin Buğday İthali OV>OY VY buğday arz fazlası O Y L V Grafik 4.2: Teklif Eğrileri ve Denge Ticaret Hadleri Buğday ON: Türkiye nin Kağıt İthali OR: ABD nin Kağıt İhracı ON>OR NR kağıt talep fazlası 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 13

I.C. TEKLİF EĞRİSİ MODELİNİN YARARLARI (Offer Curves) Arz ve talep koşullarını Karşılaştırmalı üstünlük yapılarını Ticaret dengesini sağlayan uluslararası fiyat oranlarını Uluslararası denge ihracat ve ithalat oranlarını Her ülkenin dış ticaretten sağladığı toplam kazançları gösterir 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 14

I.D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) Teklif eğrileri bir ülkedeki arz ve talep koşullarının değişmesinden etkilenir. Bu değişim birbirine zıt iki durum oluşturur. Ticaret hadleri etkisi Ticaret hacmi etkisi 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 15

I.D. TEKLİF EĞRİLERİNDE KAYMALAR (Offer Curves) Kağıt R N P T P1 T1 S A Türkiye de halkın zevk ve tercihleri ithal malı kağıt yönünde değişmiştir. Türkiye bir miktar kağıt karşılığında daha fazla buğday vermeyi kabul eder. Buğday fiyatları düşer. Teklif Eğrisi OT1 şeklinde sağa kayar. O Y Grafik 5: Talepte Kayma ve Teklif Eğrileri Buğday Dış ticaret hacmindeki genişleme refah düzeyini olumlu etkilerken; dış ticaret hadlerindeki bozulma ise refah düzeyini olumsuz etkiler. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 16

I.E. ÖNEMSİZ OLMANIN ÖNEMİ (Küçük Ülke Avantajı) Motor O Lüksemburg ABD P Grafik 6: Önemsiz Olmanın Önemi ABD nin dış ticaret kazancı Lüksemburg un dış ticaret kazancı Tere Yağı Lüksemburg dünya ticaretinde önemsiz bir ülke olduğu için karşılıklı talebi dünya fiyatlarını etkilemez. Lüksemburg, malını ABD nin yüksek fiyatından ihraç eder ve ithalatını ise ABD nin düşük fiyatlarından yapar. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 17

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer s Indifference Curves) Y malı i1 i2 i3 Tüketici kayıtsızlık eğrileri, bir tüketiciye aynı faydayı sağlayan çeşitli mal bileşimlerini gösterir. O Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri X malı 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 18

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer s Indifference Curves) Y malı T1 Kayıtsızlık eğrileri orijinden uzaklaştıkça daha yüksek faydayı temsil eder. i2>i1>i0 T2 T3 i2 i1 i0 Kayıtsızlık eğrisi üzerindeki bütün noktalar aynı fayda düzeyini belirtir. T1=T2=T3 O X malı Kayıtsızlık eğrileri birbirini kesmez. Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 19

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer s Indifference Curves) Y malı B ΔY S1 T1 T2 T3 i1 Kayıtsızlık eğrisinin eğimi marjinal ikame oranını (marginal rate of substituon) verir. D ΔX S2 i2 i3 MİO= ΔY/ΔX O A Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri C X malı 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 20

II. TOPLUMSAL KAYITSIZLIK EĞRİLERİ İLE ANALİZ 1. Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri (Consumer s Indifference Curves) Y malı B D ΔY S1 T1 T2 ΔX T3 S2 i1 i2 i3 Kayıtsızlık eğrileri orijine dış bükeydir. Çünkü azalan marjinal fayda kuralı geçerlidir. S1 noktasından S2 noktasına hareket edildikçe marjinal ikame oranı düşer. O A Grafik 7: Tüketici Kayıtsızlık Eğrileri C X malı 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 21

2. Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri Kağıt O k4 k3 k2 k1 b1 b2 b3 b4 Buğday Toplum sal kayıtsızlık eğrilerinin (k) gibi kağıt eksenine yakın gösterilmesi tolumda tercihlerin kağıt yönünde olduğunu; (b) gibi gösterilmesi ise buğday yönünde olduğunu ifade eder. Grafik 8: Toplumsal Kayıtsızlık Eğrileri 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 22

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Kapalı Ekonomide Denge Kağıt Bir ülkenin üretim olanakları eğrisi AA şeklindedir. (Eğimi marjinal dönüşüm oranını verir.) A O F M A Grafik 9: Kapalı Bir Ekonomide Denge D 2.1.2014 N i2 i1 i0 F Buğday M noktası üretim kapasitesinin dışındadır. N noktası ise daha düşük bir toplusal refahı ifade eder. Kayıtsızlık eğrileri i0,i1i2 şeklindedir. (Eğimi marjinal ikame oranını verir.) Üretim olanakları eğrisi ile i1 kayıtsızlık eğrisine teğet olarak çizilen FF doğrusunun eğimi iç fiyatları ifade eder. Denge üretim olanakları eğrisi, kayıtsızlık eğrisi ve iç fiyat oranı eğrisinin birleştiği D noktasında oluşur. Tüketici dengesi marjinal ikame oranı = iç fiyatlar Üretici dengesi marjinal dönüşüm oranı = iç fiyatlar ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 23

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge Kağıt F T C TÜRKİYE i2 Kapalı ekonomi varsayımı altında denge noktası Türkiye de D, ABD de ise D noktasıdır. O D i1 A F T Buğday Türkiye nin dönüşüm eğrisi buğday yönünde ABD nin dönüşüm eğrisi kumaş yönünde göreceli uzundur. Çünkü buğday emek yoğun, kumaş sermaye yoğun bir maldır. Kağıt T F i1 i2 ABD Türkiye nin iç fiyat oranı FF doğrusu, ABD nin iç fiyat oranı F F doğrusuna göre diktir. Çünkü Türkiye de buğday, ABD de kumaş göreceli olarak daha ucuzdur. O D F K T Buğday Ülkeler dış ticarete açıldığında iç fiyat oranları eşitlenir ve dünya fiyatını gösteren TT ve T T doğruları doğruları elde edilir ve birbirine paraleldir. Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge:Benzer Tercihler

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 2. Açık Ekonomide Denge Kağıt T TÜRKİYE Türkiye için açık ekonomide denge R F C i2 Tüketici Dengesi Üretici Dengesi C noktasında A noktasında L O İthalat M P D İhracat S i1 A F T Buğday Türkiye nin dış ticaret kazancı AMC üçgenin alanına eşittir. Buğday Kağıt Üretim OS OL Tüketim OP OR İhracat PS ---- İthalat ---- LR Kağıt F i1 i2 ABD T H N İhracat D G K I İthalat F V T O E Buğday Grafik 10: Açık Ekonomilerde Denge:Benzer Tercihler ABD için açık ekonomide denge Tüketici Dengesi Üretici Dengesi ABD nin dış ticaret kazancı KNI üçgenin alanına eşittir. K noktasında N noktasında Buğday Kağıt Üretim OV OH Tüketim OE OG İhracat ---- GH İthalat VE ----

III. EKONOMİDE GENEL DENGE 1. Dış Ticaret Kazançları Sanayi K T T C1 C2 i2 Dış Ticaret Kazançları ikiye ayrılır : 1) Üretim Kazançları i1 den i2 ye 2) Tüketim Kazançları i0 den i1 e K F i1 D i0 F D T T O L L S Tarım Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları Kapalı ekonomide denge D noktası iken bir ülke üretimde uzmanlaşma olmadan TT dünya fiyatından dış ticaret yaparsa, L L kadar tarım ürünü ihraç eder ve KK kadar sanayi ürünü ithal eder. İ1 gibi daha yüksek bir refah düzeyine ulaşır. (Tüketim Kazancı) Üretimde uzmanlaşmaya gidildiğinde ise üretici dengesi D noktasına, tüketici dengesi ise C2 gibi en yüksek düzeye ulaşır. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 26

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET T Kağıt CABD ABD Talep koşullarının farklı, arz koşullarının aynı olduğu bu durumda, üretim teknolojileri ve faktör donatımları ve üretim maliyetleri iki ülkede eşittir. Bu nedenle üretim olanakları eğrisi tek şekilde gösterilmiştir. N I2 İthalat EABD İhracat İhracat I1 D ETR İthalat Türkiye CTR i2 i1 Türkiye de gıda, ABD de kağıt talebi fazladır. Bu durum ülkelerin kayıtsızlık eğrilerinin yoğun olarak ihtiyaç duydukları mala daha yakın çizilmesi ile gösterilmiştir. O Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret N T Gıda Kapalı ekonomide denge noktaları Türkiye de ETR, ABD de ise EABD şeklindedir. 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 27

IV. TALEP FARKLILIKLARINA BAĞLI DIŞ TİCARET T N Kağıt CABD ABD I2 Türkiye de kağıt, ABD de ise gıda göreceli olarak ucuzdur. Bu nedenle dış ticarete açıldıktan sonra ucuz olan mallarda uzmanlaşmaya gidilir ve uzmanlaşma D noktasına kadar devam eder. O İthalat EABD İhracat İhracat I1 D ETR İthalat N Türkiye CTR T i2 i1 Gıda Türkiye yaptığı kağıt üretiminden bir bölümünü TT ticaret hadlerinden ihraç edip karşılığında gıda ithal eder. CTR noktasında tüketim yapar. Refah düzeyi i1 den i2 ye yükselmiştir. Grafik 12: Talep Farklılıklarına Bağlı Dış Ticaret 2.1.2014 ULUSLARARASI TİCARET TEORİSİ MODELLERİ 28

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FAKTÖR DONATIMI TEORİSİ

FAKTÖR DONATIMI TEORİSİ (Factor Endowment Theory) Karşılaştırmalı üstünlükler teorisi uluslararası emek verimliliğindeki farklılıkların nedeni üzerinde durmamaktadır. Bu açık, Eli Heckscher in, 1919 yılında yayınlanan faktör oranları teorisi makalesi Bertil Ohlin in 1933 yılında yayınlanan Bölgelerarası Ticaret ve Uluslar arası Ticaret adlı kitabı ile giderilmiştir. Faktör Donatımı Teorisi bu nedenle Heckscher-Ohlin Teorisi olarak da adlandırılmaktadır. 2

TEORİDEN ÇIKARTILAN TEMEL SONUÇ Teorinin ana düşüncesi: Bir ülke hangi üretim faktörüne zengin olarak sahipse, üretimi o faktörü yoğun biçimde gerektiren mallarda karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir. 3

TEORİDEN ÇIKARTILAN TEMEL SONUÇ Teorinin dayandığı iki ana varsayım: Ülkeler faktör donatımları bakımından birbirinden farklıdır. Mallar faktör yoğunlukları ya da nisbi faktör yoğunlukları açısından farklılık gösterir. Yani bazı malların üretimi emeğe oranla daha fazla sermaye, ya da tersine, sermayeye oranla daha fazla emek gerektirirler. Diğer varsayımlar: Bir malın üretim fonksiyonu bütün ülkelerde aynıdır. Üretimde ölçeğe göre sabit verim koşulları geçerlidir Ülkelerin talep koşulları birbirinin benzeridir. 4

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI 1- Faktör Donatımı I- Fiziki Tanımlama Üretim faktörlerinin fiziki miktarları ya da faktör stoku ile tanımlanır. Arz yönü ile ele alır. Ülkelerin sermaye stoku / emek stoku oranları karşılaştırılır. C: Sermaye T: Türkiye L: Emek A: Almanya C A L A > C T L T HESAPLANMASI PRATİKTE ZORDUR. Farklı nitelikte ve değişik yıllarda yapılmış sermaye tesislerinin değerlendirilmesi güçtür. Farklı eğitim ve becerilere sahip emek türlerinin ortak bir paydaya ifade edilmesinin zordur. 5

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI 1- Faktör Donatımı II- Ekonomik Tanımlama Faktör fiyatları ile tanımlanır. Hem arz hem de talep yönü ele alınır. İki ülke arasındaki arasındaki rant / ücret oranları karşılaştırılır. PL : Emeğin bedeli, ücret PC : Sermayeyi kullanmanın bedeli, faiz-rant PC A PL A < PC T PL T Eşitsizlik, Almanya da sermayenin göreceli fiyatının Türkiye den daha düşük olması anlamına gelir. Türkiye emeğe, Almanya nın sermayeye zengin olarak sahip olması demektir. 6

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI 2- Faktör Yoğunluğu Sermay e F O F2 M1 M F2 F1 Motor D1 D F1 Grafik 1: İki Mal Üretimi Durumunda Faktör Yoğunlukları Tekstil F Emek Bir malın üretiminde kullanılan girdilerle elde edilen ürünler arasındaki teknik ilişkiye üretim fonksiyonu denir. Üretim fonksiyonu eş ürün eğrileri ile gösterilir. Bir faktörün belirli bir ölçüde öteki faktörün yerine kullanılabildiği motor ve tekstil eş ürün eğrileri şekildeki gibi orijine dış bükeydir. 7

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI 2- Faktör Yoğunluğu Sermay e F F2 M1 M F1 Motor Faktör fiyatları FF olması durumunda OM nin eğimi : Motordaki emek sermaye oranı OD nin eğimi : Tekstildeki emek sermaye oranı O F2 D1 D F1 Grafik 1: İki Mal Üretimi Durumunda Faktör Yoğunlukları Tekstil F Emek OM nin OD ye göre dik olması, FF veri faktör fiyatından motorun tekstile göre daha sermaye yoğundur. Faktör fiyatları FF den F1F1(=F2F2) seviyesine yükselmesi (Sermayenin ucuzlaması) sonucu sermaye-emek yoğunlukları, motor için OM1 ve tekstil için OD1 e yükselir. 8

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI 2- Faktör Yoğunluğu Sermay e F F2 M1 M F1 Motor D1 Her iki malın üretimi de daha sermaye yoğun duruma gelmiştir. Maliyet minimizasyonu gereğince ucuzlayan sermaye faktörü pahalılaşan emek faktörü yerine geçmiştir. O F2 D F1 Grafik 1: İki Mal Üretimi Durumunda Faktör Yoğunlukları Tekstil F Emek Heckscker-Ohlin Teorisinin temel sonucunun ortaya çıkabilmesi için gerekli koşullardan birisi de, faktör fiyatları değiştiğinde malların faktör yoğunluklarının tersine dönmemesi gerekir. 9

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI Faktör Yoğunluğunun Tersine Dönmesi Sermaye O Motor Tekstil F1 M1 K T1 F1 F2 T2 Grafik 2: Faktör Yoğunluğunun Tersine Dönmesi L Tekstil M2 F2 Motor Emek Faktör yoğunluklarının tersine dönmemesi için iki malın eş ürün eğrilerinin yalnız bir noktada kesişmesi gerekir. Şekilde K ve L gibi iki noktada kesişmektedir. 10

BAZI KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI Faktör Yoğunluğunun Tersine Dönmesi Sermaye F1 Motor Tekstil Grafikte faktör fiyatlarının F1F1 olması durumunda sermaye emek yoğunluğu motorda OM1, tekstilde OT1 doğruları ile gösterilir. M1 T1 K F1 F2 T2 L M2 Tekstil F2 Motor Faktör fiyatları F2F2 olacak şekilde değişmesi (emeğin ucuzlaması) durumunda motor emek yoğun, tekstil ise sermaye yoğun bir mal durumuna gelmektedir. O Grafik 2: Faktör Yoğunluğunun Tersine Dönmesi Emek 11

TEORİNİN ANALİTİK YOLDAN KANITLANMASI Motor A Hatırlatma: Teoride ülkelerin faktör donatımları farklı, üretim teknolojileri aynıdır. T i1 i2 AA : Almanya nın üretim olanakları eğrisidir ve motor üretimi sermaye yoğun olduğu için motor ekseni yönünde daha uzundur. O A FA Grafik 3:Heckscher-Ohlin Modelinin Teorik Kanıtlanması T FT Tekstil TT : Türkiye nin üretim olanakları eğrisidir ve tekstil üretimi emek yoğun olduğu için tekstil ekseni yönünde daha uzundur. 12

TEORİNİN ANALİTİK YOLDAN KANITLANMASI Motor A T DA Teori diğer önemli varsayımı da talep koşullarının ülkeler arasında benzer oluşudur. Bu nedenle kayıtsızlık eğrileri hem Almanya nın hem de Türkiye nin talep koşullarını gösterir. DT i1 i2 Dış ticarete başlamadan önce O A FA Grafik 3:Heckscher-Ohlin Modelinin Teorik Kanıtlanması T FT Tekstil Almanya nın denge noktası DA ve iç fiyat oranı FA dır. Türkiye nin denge noktası DT ve iç fiyat oranı FT dir. 13

TEORİNİN ANALİTİK YOLDAN KANITLANMASI Motor A DA Bu durum, Almanya da motorun Türkiye ye göre daha ucuz (tekstilin pahalı) olduğunu gösterir. T DT i1 i2 Bir başka deyişle, Türkiye de tekstilin Almanya ya göre daha ucuz (motorun pahalı) olduğunu gösterir. O A FA Grafik 3:Heckscher-Ohlin Modelinin Teorik Kanıtlanması T FT Tekstil Bu sonuca ulaşmada ülkeler arası talep koşullarının benzerliği varsayımı önemlidir. 14

HECKSCHER-OHLIN MODELİNDEN ÇIKARTILAN TEOREMLER 1- Faktör Donatımı Teorisi Her ülke zengin olarak sahip bulunduğu faktörü yoğun biçimde kullanan malların üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olur. 2- Faktör Fiyatları Eşitliği Teoremi Serbest ticaret, ülkeler arasındaki faktör fiyatlarını eşitler. Uluslararası faktör hareketliliği ile aynı etkiye sahiptir. 3- Stolper-Samuelson Teoremi Serbest ticaretin ülkenin bol olarak sahip olduğu faktörün reel gelirini yükseltir. Kıt faktörün gelirini ise düşürür. 4- Rybczynski Teoremi Tam çalışma koşulları altında, yalnız bir faktörün arzı artınca, bu faktörü yoğun olarak kullanan malın üretimi artar, arzı sabit kalan faktörü yoğun olarak kullanan malın üretimi azalır. 15

1- FAKTÖR FİYATLARI EŞİTLİĞİ TEOREMİ Teorem, serbest mal ticareti yoluyla ülkeler arası faktör fiyatları eşitliği nasıl sağlanır? sorusunu yanıtlamayı amaçlar. Klasiklere ait olan, üretim faktörlerinin ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında tam hareketsiz oluşu, varsayımı Heckscher-Ohlin modelinde de geçerlidir. Modele göre her ülke bol olarak sahip olduğu üretim faktörüne yoğun bir şekilde ihtiyaç duyan mallarda uzmanlaşmaya gider. Türkiye emek-yoğun olan tekstil, Almanya ise sermayeyoğun motor üretiminde uzmanlaşmaya gider. 16

1- FAKTÖR FİYATLARI EŞİTLİĞİ TEOREMİ Türkiye motor üretimini kısarak kaynaklarını tekstile aktarır. Motor üretiminin kısılmasından dolayı açığa çıkan iş gücü tekstil üretiminde kolayca çalışabilirken, sermaye faktörünün bu sektörde istihdam olanakları daha kısıtlıdır. Genişleyen tekstil üretimi sonucunda işgücü hızla yükselirken sermaye talebi daha az artar. Faktör fiyatları ücretler lehine (ücretler yükselir) faiz aleyhine (faizler düşer) değişir. 17

1- FAKTÖR FİYATLARI EŞİTLİĞİ TEOREMİ Almanya Tekstil üretimini kısarak kaynaklarını motor üretimine aktarır. Tekstil üretiminin kısılmasından dolayı bol miktarda emek açığa çıkar. Açığa çıkan sermaye motor üretiminde kolayca istihdam edilir. Sermayeye göre işgücü ucuzlar. 18

2- STOLPER-SAMUELSON GELİR DAĞILIMI TEOREMİ Teoremden önce, serbest ticaret ülkede yaşayanların tümünün yararına, korumacılık ise zararınadır görüşü hakimdir. Teoreme göre serbest ticaret ihracat endüstrilerinde yoğun kullanılan faktörün lehinedir. Korumacılık ise ithalata rakip endüstride yoğun olarak kullanılan faktörün lehinedir. 19

2- STOLPER-SAMUELSON GELİR DAĞILIMI TEOREMİ Sermaye zengini bir ülkeyi ele alalım. Sermaye-yoğun mallar ihraç eden, emek yoğun mallar ithal eden bu ülkede, ithal malları üzerine gümrük tarifesi konulsun. Emek-yoğun malların fiyatları, sermaye-yoğun malların iç fiyatlarına oranla artar. Dolayısıyla bu endüstride çalışan işçilerin reel ücretleri artar. Gümrük tarifesi konulan malın benzerlerinin yurtiçi üretimi artarken, ihraç malının üretimi daralır. Emeğin geliri olan ücret, sermayenin geliri olan faizden daha hızla artar. Ucuzlayan sermaye pahalılaşan emeğin yerine ikame edilir Üretimde her emek birimi daha fazla sermaye ile birleştirildiği için emeğin verimliliği ve dolayısıyla reel ücretlerde artış sağlanmış olur. 20

2- STOLPER-SAMUELSON GELİR DAĞILIMI TEOREMİ Modele göre, gümrük tarifeleri uluslar arası uzmanlaşmadan yararlanmayı ve ulusal geliri düşürür. Fakat ulusal gelir içinde ücretlerin payı artar, sermayenin düşer. Gümrük tarifeleri, yurtiçi üretici ve tüketiciler açısından ithalata rakip malları fiyatını, ihraç mallarının fiyatına oranla yükselttiği sürece teorem geçerlidir. Gümrük tarifeleri bu fiyat oranını düşürürse teorem geçerliliğini yitirir. (Metzler Paradoksu) 21

2- STOLPER-SAMUELSON GELİR DAĞILIMI TEOREMİ Metzler Paradoksu, gümrük tarifesi koyan ülkenin büyük ülke olması durumunda geçerlidir. Pazar payını kaybetmek istemeyen küçük ülke satış fiyatlarını düşürebilir. Böylece gümrük tarifesi koyan ülkenin ithalat fiyatlarının ve ithalata rakip mallarının fiyatlarının düşmesine neden olur. 22

3- RYBCZYNSKI TEOREMİ Motor F F1 M0 E0 M1 E1 F1 F O T0 T1 Tekstil Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları İki mallı ve iki faktörlü bir modelde, tam çalışma koşulları altında eğer tek bir faktörün arzı artırılacak olursa, onu yoğun olarak kullanan malda üretim genişler, diğer malda ise daralır. 23

3- RYBCZYNSKI TEOREMİ Motor F F1 M0 E0 M1 E1 F1 F O T0 T1 Tekstil Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları Türkiye emek-zengin bir ülkedir. Sermaye stoku sabitken, emek stokunun artsın. Artan emek tekstil sektöründe çalıştırılır. Üretim teknolojisi gereği bir miktar da sermayeye ihtiyaç duyulmaktadır. Sermaye ihtiyacı, sermaye yoğun motor endüstrisinden karşılanır. Tekstil üretimi genişlerken, motor üretimi daralmış olur. 24

3- RYBCZYNSKI TEOREMİ Motor M0 M1 F E0 F1 E1 Grafiğe göre başlangıçta üretim dengesi E0 dır. Emekteki artış sonucu üretim olanakları dışa doğru genişler ve yeni üretim dengesi E1 olur. Dış ticaret hadlerinin sabit kalması (FF=F1F1) varsayımı altında Emek faktöründeki artış (sermaye sabit) sonucu F1 F O T0 T1 Tekstil Grafik 11: Tüketim ve Üretim Kazançları Tekstil üretimi T0-T1 kadar artmış Motor üretimi M0-M1 kadar azalmış 25

TEORİNİN TEST EDİLMESİ : LEONTIEF PARADOKSU Heckscher-Ohlin modeli Sağlam bir mantık yapısına dayanır. Matematik ve geometrik yöntemlerin uygulanmasına elverişlidir. Dış ticareti, ülkelerin faktör donatımı ve üretim teknolojisi gibi en yalın özelliklerine bağlar. Teori aşağıdaki sorunlara açıklık getirir. Kalkınmanın dış ticarete etkileri Uluslar arası faktör akımlarının nedenleri Dış ticaretin gelir dağılımına etkileri Test edilebilir hipotezlerin kurulmasına imkan verir. 26

TEORİNİN TEST EDİLMESİ : LEONTIEF PARADOKSU Faktör donatımı teorisi uzun bir süre malları faktör bileşimlerine ayıracak bir teknik bilinmediği için test edilememiştir. Leontief, 1930 lu yıllarda girdi-çıktı (inputoutput) tablosu denilen tekniği geliştirmiş ve malları emek-sermaye bileşimlerine ayırmıştır. Leontief, Amerika nın tüm dış dünya ile olan ticaretini ele almış, ihracat ve ithalatta bir milyon dolar değerinde temsili mal balyaları oluşturmuştur. Mal balyaları, bileşimi ihracat ve ithalatta aynı olan mal bileşimlerini gösterir. 27

TEORİNİN TEST EDİLMESİ : LEONTIEF PARADOKSU Yapılan çalışma sonucunda Amerika emek-yoğun mallar ihraç edip, sermaye-yoğun mallar ithal eden bir ülke olarak çıkmıştır. Beklenenin aksine çıkan bu duruma Leontief Paradoksu denilmiştir. Leontief, çelişkinin nedenini şöyle açıklar: Amerikan toplumunun üstün girişimcilik, yöneticilik, eğitim gibi özellikleri nedeniyle, Amerikan işçileri dünyanın diğer ülkelerindeki işçilere göre üstün niteliktedir. Aynı sermaye araçları ile çalışmış olsalar bile verimlilikleri yüksektir. Bir Amerikan işçisi, üç yabancı işçiye bedeldir..bu nedenle Amerika nın emek stokunu bulmak için mevcut stoku üç ile çarpmak gerekir. 28

TEORİNİN TEST EDİLMESİ : LEONTIEF PARADOKSU Leontief in çalışmasına eleştriler: Çalışmanın savaşın hemen sonrasındaki yıl için yapılmış olması Hesaplamalarda kullanılan sermaye katsayılarının güvenilir olmadığı Sadece emek ve sermaye faktörleri dikkate alınmış, doğal kaynaklar gözardı edilmiştir. 29

YENİ TEOREMLER 1. Nitelikli işgücü teoremi 2. Teknoloji açığı teoremi 3. Ürün dönemleri teoremi 4. Tercihlerde benzerlik teoremi 5. Ölçek ekonomileri teoremi 6. Monopolcü rekabet teoremi 30

1. NİTELİKLİ İŞGÜCÜ TEOREMİ Belirli türdeki mesleki veya nitelikli işgücü bakımından zengin ülkeler, üretimi büyük ölçüde bu faktörlere bağlı olan mallarda uzmanlaşırlar. Öte yandan niteliksiz emeğe bol olarak sahip bulunan ülkeler ise, yoğun biçimde niteliksiz emeği içeren malların üretiminde üstünlüğe sahiptir. 31

2. TEKNOLOJİ AÇIĞI TEOREMİ Sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü yeni mal ve üretim süreçlerine dayalıdır. Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafından geliştirilir. Yenilikler, patent ve fikri mülkiyet hakları yasaları ile korunur. Yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur. 32

Bu hipoteze göre, yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçıları olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla, ya da zamanla serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin ellerine geçtikten sonra, o ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat eden ülkelerden daha ucuza üretirler. Böylece adı geçen mal, daha az gelişmiş durumdaki bu ülkeler tarafından ihraç olunmaya başlar. Malı ilk icat edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler. 33

3. Ürün dönemleri teoremi Bu hipotez, teknoloji açığı hipotezinin genelleştirilmiş ve geliştirilmiş şeklidir. Buna göre, teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi ileri sanayileşmiş ülkelerde oluşur. Bu durum yüksek derecede eğitilmiş işgücünün ve AR GE ye yapılan yüksek yatırımın bir sonucudur. 34

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman Bu hipoteze göre 1. aşamada yeni malın üretimi ufak çaptadır ve iç piyasaya yöneliktir. 35

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman 2. aşamada ürün hemen hemen tam olarak olgunlaşmıştır. Satışlar önce iç piyasaya yöneliktir sonra ihracata başlanır. 36

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman 3. aşamada üretim teknolojisi standartlaşır. Yenilikçi firma içte ve dışta teknoloji lisansı vermeyi karlı bulmaya başlar. Standart üretimin maliyetini düşürmek için üretim öteki ülkelere kaydırılır. Bu aşamada yenilikçi ülke hala bir miktar mal üretir. 37

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman 4. aşamada malın lisansını alan düşük maliyetli yeni üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri ile yenilikçi ülkenin ihracat hızı kesilir. 38

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman Yenilikçi ülkenin iç piyasası yerli üretim yerine ithalatla karşılanmaya başlanınca 5. aşamaya geçilmiş olur. Artık teknoloji dünya ülkelerinde tümüyle yayılmış ve üretimi sınırlandıran lisanslar sona ermiştir. Yerli endüstri iç ve dış piyasaları kaybettikçe yurtiçi üretim hızla düşer. 39

3. Ürün dönemleri teoremi Miktar Aşama I Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V İhracat İthalat Tüketim Üretim Yenilikçi Ülke İthalat İhracat Üretim Tüketim Taklitçi Ülke O Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Zaman Nihayet yenilikçi ülke kendi iç piyasasında da tamamen devre dışı bırakılınca ürün dönemleri tamamlanmış olur. 40

4. TERCİHLERDE BENZERLİK TEOREMİ Bu teorem homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır. Bu malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır. Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de göreceli gelir düzeyleridir. 41

5. ÖLÇEK EKONOMİLERİ TEOREMİ Ölçek ekonomileri için içsel ve dışsal tasarrufların olması ülkelerin bu tür endüstrilerde uzmanlaşmaları için daha güçlü bir teşvik sağlar. Ülke, iç piyasada tüketicilerin satın alacakları çok sayıdaki maldan az miktarda üretmek yerine, ölçek ekonomilerine sahip birkaç endüstri üzerinde uzmanlaşmaya gider ve ihtiyacı olan diğer malları dışarıdan ithal eder. Böylece ölçek ekonomileri maliyetleri düşürerek, üretim ve zevkler yönünden birbirine benzer ülkeler arasında bile karlı dış ticaret yapma imkanı sağlar. 42

6. MONOPOLLÜ REKABET TEOREMİ Günümüzde ticaret homojen değil farklılaştırılmış malların alım satımını kapsar. Oysa faktör donatımı teorisi malların homojen olduğunu kabul eder. Homojenlik varsayımı tam rekabet varsayımının bir sonucudur. Bu durumda ülkenin aynı malı hem ihraç hem de ithal etmesi mümkün değildir. Ancak gerçek hayatta özellikle sanayi mallarının büyük çoğunluğu homojen değildir. 43

Dünya ticareti geleneksel anlamda endüstriler arası ticaret biçiminde düşünülmesine rağmen, günümüzde asıl endüstri içi ticaret ağırlık taşımaktadır. Endüstri içi ticaret iki yönlü ticaret olarak da bilinir. Monopollü rekabet teoremi, sanayi malları üzerindeki iki yönlü ticaret olayını ölçek ekonomileri ile açıklar. 44

Buna göre sanayi kesiminde firmalar çoğunlukla ölçeğe göre artan verim koşullarına çalışırlar. Bunun doğal sonucu monopollü rekabet piyasalarının ortaya çıkmasıdır. Sanayi kesiminde az çok birbirinden farklılaştırılmış mallar üreten çok sayıda firma bulunması bunun göstergesidir. Ölçek ekonomilerinden yararlanma düşüncesi her firma veya üretim tesisini çok sayıda farklı tür veya tipte mal üretmek yerine yalnız bir ya da birkaç tür üzerinde üretim yapmaya zorlar. 45

Üretim az sayıdaki tür veya stil üzerinde toplanınca uzmanlaşmaya gidilir, daha etkin makineler kullanılır ve ölçek ekonomilerinden yararlanılır. Böylece ülke söz konusu türün ihracatçısı durumuna gelirken diğer tipleri de dışarıdan ithal eder. 46

H-O teoremi uluslar arası ticareti karşılaştırmalı üstünlüklere, ya da faktör donatımındaki farklılıklara dayandırır. Oysa Monopolcü Rekabet hipotezinde, endüstri içi ticaret mal faklılaştırması ve ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır. Buna göre, ülkeler arasındaki faktör donatımları ne derece farklı ise, karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı endüstriler arası ticaret de o derece büyük olur. 47