T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Ağustos 2003

Bu rapor 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği hazırlanmıştır. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) 212 9045 (312) 212 8911 (312) 212 8800/1393 ve 1544 e-posta: risk@hazine.gov.tr

ÖNSÖZ Kamu mali yönetiminin en önemli unsurlarından birisi etkin borç yönetimidir. Borç yönetiminde etkinliğin ön koşulu ise akılcı ekonomi politikalarının eşgüdüm içinde yürütülmesidir. Bu nedenle, mali ve parasal disiplin konusunda ödün vermeksizin atılan adımlar ve yapısal reformlar alanındaki siyasi kararlılık borcun başarılı bir biçimde yönetilebilmesi ve olumlu sonuçların alınabilmesi açısından büyük önem arzetmektedir. Bu yaklaşım çerçevesinde hazırlanan ve uygulanmakta olan ekonomik program beklenen sonuçlarını vermeye başlamıştır. 2003 yılının ilk yarısında ekonomik aktivite canlılığını korumaya devam ederken, enflasyon oranları yıllık yüzde 20 lik hedefe doğru hızla yaklaşmaktadır. Kamu maliyesinde disiplinin sürdürülmesi ve faiz dışı fazla hedefinde herhangi bir sapmaya yol açılmayacak olması, Hazine nin finansman programını da başarıyla yürütmesini sağlamaktadır. Bu çerçevede, bu yılın ilk yarısında yüzde 96 olan iç borç çevirme oranının, ikinci yarıda ortalama olarak yüzde 80 e düşmesi öngörülmektedir. Ekonomide ve kamu dengesindeki bu olumlu tablo, kamu borç stokunun GSMH ya oranındaki düşüş ile de desteklenmektedir. 2001 yılında milli gelirin yüzde 92 sine çıkan kamu borç stoku düşmeye devam etmektedir. 2003 yılı sonunda kamu net borcunun milli gelire oranının yüzde 70 seviyesinin de altına ineceği tahmin edilmektedir. Orta vadede ise kamu net borç stokunun milli gelire oranının yüzde 60 seviyesine düşürülmesi hedeflenmektedir. i

İlkini Nisan 2003 tarihinde yayınladığımız ve gerek medya gerekse akademik çevrenin ilgisini çeken Kamu Borç Yönetimi Raporu nun ikincisi, 2003 yılının ikinci çeyreğinde Hazine nin kamu borç, alacak ve risk yönetimi alanındaki uygulama ve çalışmalarına ilişkin değerlendirmeleri içermektedir. Kamu Borç Yönetimi Raporu nun hazırlanmasında ilk rapora ilişkin görüş ve değerlendirmeler de dikkate alınmıştır. Hazine nin şeffaflık ve hesap verilebilirlik anlayışı çerçevesinde hazırladığı bu yeni raporun ekonomimizle ilgilenmekte olan tüm kamuoyuna yararlı olmasını temenni ederim. Ali BABACAN Devlet Bakanı ii

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... iii TABLOLARIN LİSTESİ... v GRAFİKLERİN LİSTESİ... vi 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ... 1 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER... 3 2.1 İÇ BORÇ... 3 2.2 DIŞ BORÇ... 5 2.2.1 PROGRAM FİNANSMANI... 5 2.2.2 PROJE FİNANSMANI... 7 2.3 BORÇLANMA LİMİTİ... 7 3 BORÇ SERVİSİ... 9 3.1 İÇ BORÇ SERVİSİ... 9 3.2 DIŞ BORÇ SERVİSİ... 9 4 BORÇ STOKU... 11 4.1 GAYRİSAFİ BORÇ STOKU... 11 4.1.1 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI... 11 4.1.1.1 Konsolide Bütçe İç Borç Stoku... 12 4.1.1.2 Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku... 13 4.2 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ... 15 4.2.1 İÇ BORÇ... 15 4.2.2 DIŞ BORÇ... 16 4.3 KAMU NET BORÇ STOKU... 18 5 BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU... 19 iii

5.1 İÇ BORÇ... 19 5.2 DIŞ BORÇ... 19 6 İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ... 22 6.1 İÇ PİYASA... 22 6.2 DIŞ PİYASA... 24 7 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER... 25 7.1 HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI... 25 7.2 SAĞLANAN GARANTİLER... 27 7.3 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER... 28 7.3.1 GERİ ÖDEMELER... 28 7.3.2 RİSK HESABI... 30 7.4 GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU... 31 8 ALACAK YÖNETİMİ... 33 8.1 HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI... 33 8.2 HAZİNE ALACAK STOKUNUN KAYNAK DAĞILIMI... 34 8.3 VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU... 36 8.4 VADESİ GELECEK ALACAK STOKU... 37 9 HİBELER... 39 10 BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ... 40 EKLER... 42 EK 1: IMF İLE STAND-BY DÜZENLEMESİNİN 5. GÖZDEN GEÇİRME ÇALIŞMALARI KAPSAMINDA KAYDEDİLEN GELİŞMELER... 42 EK 2: İÇ BORÇ STOKUNUN REEL FAİZ HESABI İLE BUNA İLİŞKİN VARSAYIM VE AÇIKLAMALAR... 45 EK 3: TÜRKİYE NİN KREDİ DEĞERLİLİĞİ... 48 EK 4: KAMU NET BORÇ STOKU HESABINA İLİŞKİN METODOLOJİ... 49 EK 5: BORCUN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ ANALİZİNE İLİŞKİN METODOLOJİ... 50 EK 6: TANIMLAR... 52 EK 7: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ... 55 iv

TABLOLARIN LİSTESİ Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri... 2 Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Hedef Karşılaştırması... 2 Tablo 3: Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı... 3 Tablo 4: 2003 Haziran Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları... 6 Tablo 5: 2003 Yılı İlk Yarısında Yapılan Tahvil İhraçlarının Ortalama Vade ve Faiz Oranı 7 Tablo 6: İç Borç Servisi... 9 Tablo 7: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri... 10 Tablo 8: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stoku... 11 Tablo 9: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu... 11 Tablo 10: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu... 13 Tablo 11: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi... 15 Tablo 12: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi... 16 Tablo 13: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi... 16 Tablo 14: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi... 17 Tablo 15: Toplam Kamu Net Borç Stoku... 18 Tablo 16: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı... 23 Tablo 17: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı... 23 Tablo 18: 31 Mart 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku... 25 Tablo 19: 2003 Yılı İlk 6 Ayında Sağlanan Garantili Krediler... 27 Tablo 20: 2003 Yılı İlk Üç Ayında Yapılan Garantili Kredi Borç Servisleri... 28 Tablo 21: Risk Hesabı Hareketleri... 30 Tablo 22: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara Faiz Dağılımı... 32 Tablo 23: Üstlenilen Ödemeler... 35 Tablo 24: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Hazine Alacak Stoku... 36 Tablo 25: 2003 Haziran İtibariyle Kaynaklara göre Vadesi Gelecek Alacak Stoku... 38 Tablo 26: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu... 39 Tablo 27: 2003 Yılı Haziran Ayı Sonu İtibariyle Alınan Hibeler... 39 Tablo 28: Borcun Sürdürülebilirliğine İlişkin Senaryolar... 40 Tablo 29: Parasal Büyüklüklere İlişkin Hedef ve Gerçekleşmeler... 42 Tablo 30: İç Borç Stokunun Yıllık Bileşik Reel Faizi... 47 Tablo 31: Türkiye nin Kredi Notları... 48 v

Tablo 32: 2003 Yılı Konsolide Bütçe Hedef ve Gerçekleşmesi... 56 Tablo 33: Konsolide Bütçe Borç Stoku (1990-2003 Haziran)... 57 Tablo 34: Yıllar İtibariyle İç Borç Stoku (1990-2003 Haziran)... 58 Tablo 35: Borçluya Göre Dış Borç Stoku... 59 Tablo 36: 1990-2003(Ocak-Mart) Hazine Garantili Dış Borç Stoku... 60 Tablo 37: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler... 62 Tablo 38: Hazine Alacak Stoku... 63 Tablo 39: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku... 64 Tablo 40: Gerçekleşen Tahsilatlar... 65 GRAFİKLERİN LİSTESİ Grafik 1: Ocak-Haziran 2003 Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı... 4 Grafik 2: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi... 4 Grafik 3: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti... 5 Grafik 4: Ocak-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri... 9 Grafik 5:Nisan-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri... 10 Grafik 6: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun... 12 Grafik7: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun... 13 Grafik 8: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Kredi Stokunun... 14 Grafik 9: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Tahvil Stokunun... 14 Grafik 10: 2003 Yılı Öngörülen İç Borç Ödemeleri... 19 Grafik 11:2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu... 20 Grafik 12: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu... 21 Grafik 13: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler... 22 Grafik 14: Dolar Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı... 24 Grafik 15: Euro Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı... 24 Grafik 16: KİT lerin ve Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stok Dağılımı... 26 Grafik 17: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu... 26 Grafik 18: 1996-2003 Haziran Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi 27 vi

Grafik 19: Hazine Garantili Dış Borçlar İçin Yapılan Toplam Ödemeler İçerisinde Üstlenim Payları... 29 Grafik 20: Kurumlar Tarafından Gerçekleştirilen Ödemelerin Gelişimi... 30 Grafik 21: Risk Hesabından Gerçekleştirilen Ödemelerin Bütçe Yapısına Göre Dağılımı.. 31 Grafik 22: Kurum Bazında Hazine Garantili Dış Borç Servis Projeksiyonu... 32 Grafik 23: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Alacak Stokunun Kuruluş Bazında Dağılımı.. 33 Grafik 24: 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Hazine Alacak Stokunun Dağılımı... 34 Grafik 25: Alacak Stokunun 2003 Yılı Haziran Ayı İtibariyle Kaynak Dağılımı... 34 Grafik 26 2003 Ocak-Haziran Döneminde Gerçekleşen Tahsilatlar... 36 Grafik 27: Vadesi Geçmiş Alacakların Yıllar İtibariyle Gelişimi... 37 Grafik 28 Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonun Dağılımı... 39 Grafik 29: Sürdürülebilirlik Senaryoları... 40 vii

1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2003 yılı Ocak-Mart döneminde konsolide bütçe gelirleri 20,4 katrilyon TL, bütçe harcamaları 31,3 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde faiz dışı harcamalar 15,5 katrilyon TL olarak gerçekleşerek, 2003 yılı ilk çeyreğinde toplam bütçe harcamaları içinde yüzde 49,5 luk bir paya sahip olmuştur. Faiz dışı fazla 4,9 katrilyon TL, bütçe açığı 10,9 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Sözkonusu dönemde konsolide bütçe nakit açığı 12,7 katrilyon TL dir. Nakit dengesinde meydana gelen bu açık net borçlanma ile karşılanmıştır. 2003 yılı Nisan-Haziran dönemi bütçe gerçekleşmeleri incelendiğinde bütçe gelirlerinin 24,3 katrilyon TL, bütçe harcamalarının 38,2 katrilyon TL olduğu görülmektedir. Bu dönemde, faiz dışı harcamalar 19,1 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş ve 2003 yılı ikinci çeyreğindeki toplam bütçe harcamalarının yaklaşık yüzde 50 lik kısmını oluşturmuştur. Sözkonusu dönemde faiz dışı fazla 5,2 katrilyon TL, bütçe açığı 13,9 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. 2003 yılı Nisan-Haziran dönemi konsolide bütçe nakit açığı ise 2003 yılı birinci çeyreğine göre yaklaşık 2 katrilyon TL artarak 14,7 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Nisan-Haziran döneminde yapılan 16,6 katrilyon TL lik net borçlanmanın 14,7 katrilyon TL lik kısmı konsolide bütçe nakit açığının finansmanı için kullanılmıştır. Söz konusu net borçlanma tutarının 1,9 katrilyon TL lik kısmı ise, diğer emanetler, nakit değişmesi ve nakit benzeri kalemlerden oluşan diğer kaleminde yer almaktadır. 2003 yılı Nisan-Haziran dönemi gerçekleşmelerinde dikkati çeken bir husus da; konsolide bütçe finansmanındaki net dış borçlanma rakamındaki artıştır. Ocak-Mart döneminde dış borçlanmanın üzerinde dış borç ödemesi yapılmışken, Nisan-Haziran döneminde 4,8 katrilyon TL lik dış borç kullanımı ve 3 katrilyon TL lik dış borç ödemesi yapıldığından konsolide bütçe nakit açığı için yaklaşık 1,8 katrilyon TL lik net dış finansman sağlanmıştır. 1

Tablo 1: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri 2003 2003 2003 2003 2003 2003 OCAK-MART NİSAN MAYIS HAZİRAN NİSAN-HAZİRAN OCAK-HAZİRAN Bütçe Gelirleri 20.364 7.238 9.456 7.631 24.325 44.689 Bütçe Harcamaları 31.253 12.781 14.832 10.583 38.196 69.449 Faiz Dışı Harcamalar 15.467 5.384 6.860 6.886 19.130 34.596 Faiz Dışı Denge 4.899 1.854 2.596 745 5.195 10.094 Bütçe Dengesi -10.888-5.542-5.376-2.952-13.870-24.758 Nakit Dengesi -12.705-5.698-5.621-3.388-14.707-27.413 Finansman 12.705 5.698 5.621 3.388 14.707 27.413 Dış Borçlanma, Net -374 737-8 1.026 1.755 1.381 Kullanım 2.694 1.119 1.120 2.329 4.568 7.262 Devirli+Garantili Borç Geri Dönüşü 298 112 99 52 263 560 Ödenen -3.364-494 -1.228-1.355-3.077-6.441 İç Borçlanma, Net 13.426 7.879 4.627 2.382 14.888 28.314 Satış 32.847 25.558 13.277 10.731 49.566 82.413 Ödenen -19.421-17.679-8.650-8.349-34.678-54.099 Diğer -347-2.918 1.003-20 -1.935-2.282 * Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri; Cari Fiyatlarla ve Trilyon TL cinsindendir. 2003 yılı Ocak-Haziran döneminde konsolide bütçe gelirleri 44,7 katrilyon TL olarak gerçekleşmiş olup 2003 yılı konsolide bütçe gelir hedefi olan 100,8 katrilyon TL nin yüzde 44,3 lük kısmı ilk altı ayda sağlanmıştır. 2003 yılının ilk yarısında 37,1 katrilyon TL vergi geliri sağlanmıştır. Böylece 86 katrilyon TL olarak öngörülen 2003 yılı konsolide bütçe vergi gelirlerinin yüzde 43,2 sine ulaşılmıştır. Söz konusu dönemde, vergi dışı gelirler kaleminde ise 14,8 katrilyon TL lik hedefin yüzde 51,1 i sağlanmış bulunmaktadır. Diğer taraftan, 2003 yılının ilk yarısı itibariyle konsolide bütçe harcamaları 69,4 katrilyon TL seviyesinde gerçekleşmiş olup bu tutar program rakamının yüzde 47,6 sına karşılık gelmektedir. Aynı dönemde, transfer harcamaları kaleminde yer alan faiz harcamaları ise 34,9 katrilyon TL olarak, 2003 yılı konsolide bütçe faiz harcamaları hedefinin yüzde 53,3 ü oranında gerçekleşmiştir (Tablo 2). Tablo 2: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri ve Hedef Karşılaştırması Ocak- Yıllık Gerçekleşme/ Haziran Program Program (Trilyon TL) Gerçekleşme % GELİRLER (A+B) 44.689 100.782 44,3 A. Vergi Gelirleri 37.111 85.955 43,2 B. Vergi Dışı Gelirler 7.579 14.827 51,1 HARCAMALAR (A+B+C) 69.448 145.949 47,6 A. Cari 16.428 37.316 44,0 B. Yatırım 1.356 7.999 17,0 C. Transfer 51.664 100.634 51,3 (Faiz Harcamaları) 34.853 65.450 53,3 2

2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 İÇ BORÇ 2003 Nisan- Haziran döneminde 14,2 katrilyon TL tahvil ve 17,7 katrilyon TL bono olmak üzere, toplam 31,9 katrilyon TL tutarında nakit iç borçlanma gerçekleştirilmiştir. Söz konusu dönemde toplam 17,9 katrilyon TL tutarında mahsuben borçlanma gerçekleştirilmiştir. Bu işlemler içerisinde en büyük payı Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı (ÇTTH) için yapılan DİBS değişimleri oluşturmaktadır. 1 Nisan-Haziran döneminde yapılan nakit iç borçlanmalar içinde TL cinsinden borçlanmaların payı yılın ilk çeyreğine oranla 2,2 puan artmış, döviz cinsinden olanların payı aynı oranda düşmüştür (Tablo 3). Tablo 3: Nakit İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısına Göre Dağılımı Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Sabit faiz 91,7% 95,4% 93,6% Değişken faiz 8,3% 4,6% 6,4% Döviz 8,3% 6,1% 7,2% TL 91,7% 93,9% 92,8% Ocak-Haziran 2003 döneminde 61,4 katrilyon TL lık toplam nakit iç borçlanma gerçekleştirilmiştir 2. Bu borçlanmanın 51,5 katrilyon TL lık kısmı iskontolu TL DİBS ihalelerinden, 4 katrilyon TL lık kısmı doğrudan satışlardan, 3,5 katrilyon TL lık kısmı döviz cinsi DİBS ihalelerinden, 1,8 katrilyon TL lık kısmı değişken faizli DİBS ihalelerinden ve 560 trilyon TL tutarındaki kısmı ise TAP satışlarından oluşmaktadır. 1 4853 sayılı ÇTTH ın Tasfiyesi ve Bu Hesaptan Yapılacak Ödemelere Dair Kanun çerçevesinde, bu hesapta mevcut tasarrufların değerlendirilmesi amacıyla daha önce ihraç edilmiş olan DİBS lerin hak sahiplerine yapılacak ödeme koşulları ile uyumlu hale getirilmesi amacıyla, sözkonusu DİBS ler 29.04.2003 tarihinde erken itfaya tabi tutularak 15 katrilyon TL tutarında, TÜFE ye endeksli, 3 yıl vadeli DİBS ihracı gerçekleştirilmiştir. 2 Piyasa yapıcılığı çerçevesinde ihalelerde yapılan senet değişimleri dahildir. 3

Grafik 1: Ocak-Haziran 2003 Nakit İç Borçlanmanın Döviz Kompozisyonu ve Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı Döviz cinsinden 7.2% Döviz Cinsi DİBS İhaleleri 5.7% Değişken Faizli Tahvil İhaleleri 3.0% TAP 0.9% Direkt Satış 6.5% TL cinsinden 92.8% İskontolu TL DİBS İhaleleri 83.9% Ocak-Haziran 2003 döneminde yapılan nakit iç borçlanmanın faiz yapısına bakıldığında yüzde 93,6 sının sabit faizli, yüzde 6,4 ünün değişken faizli; borçlanılan para cinsine göre dağılımının ise yüzde 7,2 si döviz, yüzde 92,8 i TL cinsi şeklinde olduğu görülmektedir. İhraç yöntemleri dikkate alındığında ise en büyük oran yüzde 83,9 ile iskontolu TL DİBS ihalelerine aittir (Grafik 1). 2003 yılının Ocak-Mart döneminde 9,6 ay olarak gerçekleşen kümülatif ortalama vade, Mayıs ve Haziran aylarında yapılan TL cinsinden iskontolu tahvil ihalelerinin ve Haziran ayında yapılan 2 yıl vadeli döviz cinsinden tahvil ihalesinin etkisi ile Ocak- Haziran dönemi itibari ile ortalama 10,2 aya çıkmıştır (Grafik 2). Irak savaşının 9 Nisan da bitmesine rağmen bölgedeki belirsizliğin devam etmesi nedeniyle ihalelerde oluşan faizler Nisan ayının son haftalarında düşmeye başlamış ve yüksek faizlerin etkisi ile Nisan ayındaki ihalelerde vade de kısalmıştır. Grafik 2: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi 15 12 9 Ay 6 3 0 Oca Şub Mar Nis May Haz Aylık 9.5 9.4 9.9 8.6 10.8 12.7 Kümülatif 9.5 9.5 9.6 9.3 9.7 10.2 Not: Değişken faizli tahviller hariç ihale yöntemi ile borçlanmaları kapsamaktadır. 4

Diğer taraftan, ilk üç aylık dönemde olası Irak savaşı nedeniyle yükselme trendinde olan faizlerin etkisiyle yüzde 54,8 seviyesinde gerçekleşen kümülatif ağırlıklı ortalama borçlanma maliyeti, savaş dönemi sonrasında düşmüş ve Haziran 2003 sonu itibariyle yüzde 52,2 ye inmiştir. Grafik 3: Nakit İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti 70 60 Yıllık Bileşik % 50 40 30 20 10 0 Oca Şub Mar Nis May Haz Aylık 51.4 55.3 58.3 57.5 51.3 41.5 Kümülatif 51.4 53.1 54.8 55.5 54.5 52.2 Not: Değişken faizli tahviller hariç ihale yöntemi ile borçlanmaları kapsamaktadır. 2.2 DIŞ BORÇ 2.2.1 PROGRAM FİNANSMANI 2003 yılında uluslararası piyasalardan 4,5 milyar dolar tutarında tahvil ihracı yapılması öngörülmüştür. 2002 yılının Kasım ayındaki genel seçimler sonrasında, politik belirsizliğin ortadan kalkması piyasalarda Türk tahvillerine yönelik güvenin oluşması ve talebin artmasına neden olmuştur. Bu çerçevede, 2003 yılının başında gerçekleştirilen 3 ayrı tahvil ihracı ile 1,6 milyar dolar tutarında finansman temin edilmiştir. Irak savaşının beklenenden çok daha kısa sürmesi ve buna bağlı risklerin sınırlı kalması, yatırımcıların gelişmekte olan ülke tahvillerine tekrar yönelmesini sağlamıştır. Mayıs ayı ortasından itibaren gerçekleştirilen borçlanmalarla ile 2003 yılı ilk yarısında sağlanan finansman tutarı 4 milyar dolara çıkarılmıştır. Böylece, programlanan 4,5 milyar dolar tutarındaki 2003 yılı finansmanın büyük kısmı karşılanmış olup yılın geri kalan bölümü için dış borçlanma politikasına önemli bir esneklik kazandırılmıştır. 5

Tablo 4: 2003 Haziran Ayı İtibariyle Gerçekleştirilen Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Döviz Cinsi Miktar (milyon) Vade Kupon (%) Yatırımcıya Getirisi 14.01.2003 USD 750 10 yıl 11 UST + 712 bp 24.01.2003 EUR 500 5 yıl 9,875 Bund + 680 bp 04.02.2003 (1) USD 350 5 yıl 2 ay 10,5 UST + 726 bp 16.05.2003 (1) USD 750 10 yıl 11 UST + 718 bp 18.06.2003 EUR 750 7 yıl 7 ay 9,5 Bund + 642 bp 23.06.2003 (1) USD 750 6 yıl 9,875 UST + 662 bp 2003 Ocak-Haziran toplamı (ihraç tarihlerindeki kurlar itibariyle) 4,024 milyon ABD doları (1) Artırım. İlk üç aylık sürede, uluslararası piyasalardan tahvil ihracı yolu ile temin edilen finansman tutarının ortalama vadesi 7,2 yıl olarak gerçekleşmiştir. Euro cinsinden borçlanmalar için ortalama vade 5 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 9,9, dolar cinsinden borçlanmalar için ortalama vade 8,4 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 10,8 olarak gerçekleşmiştir. İkinci üç aylık dönemde ise temin edilen finansman tutarı 2,4 milyar dolar ve ortalama vade 7,3 yıl olmuştur. Döviz cinsi itibariyle değerlendirildiğinde, ortalama vade Euro cinsinden tahviller için 7,7 yıl, dolar cinsinden tahviller için 7,2 yıl, ortalama faiz oranları Euro cinsinden tahviller için yüzde 9,5, dolar cinsinden tahviller için yüzde 10,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu çerçevede, 2003 yılının ilk yarısında uluslararası piyasalarda yapılan tahvil ihraçlarının ortalama vadesi 7,3 yıl ve ortalama faiz oranı yüzde 10,3 olmuştur(tablo 5). 6

Tablo 5: 2003 Yılı İlk Yarısında Yapılan Tahvil İhraçlarının Ortalama Vade ve Faiz Oranı Ortalama Vade (Yıl) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Euro Cinsinden 5,0 7,7 6,6 ABD Doları Cinsinden 8,4 7,2 7,7 Toplam(Ağırlıklı Ortalama) 7,2 7,3 7,3 Ortalama Faiz Oranı (%) Euro Cinsinden 9,9 9,5 9,6 ABD Doları Cinsinden 10,8 10,4 10,6 Toplam(Ağırlıklı Ortalama) 10,5 10,1 10,3 2.2.2 PROJE FİNANSMANI 2003 yılının ilk çeyreğinde, yatırım programının hazır olmaması ve bütçe ödeneklerinin serbest kalmaması nedeniyle proje finansmanı için yeni kredi alınmamıştır. Yılın ikinci çeyreğinde proje finansmanı amacıyla 517 milyon dolar tutarında borçlanma gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde proje finansmanının toplam dış finansman içindeki payı yüzde 18 dir. Proje finansmanının sektörler itibariyle dağılımında sanayi ve altyapı sektörleri sırasıyla yüzde 44,4 ve yüzde 36,7 ile en yüksek paya sahip olmuştur. 2.3 BORÇLANMA LİMİTİ 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 5 inci maddesinde, mali yıl bütçe kanununda belirtilen başlangıç ödenekleri toplamı ile tahmin edilen gelirler arasındaki fark borçlanma limiti olarak belirlenmiştir. Bu kapsamda, 2003 Mali Yılı Bütçesi gelir, gider ve iptal edilen ödenek miktarları dikkate alındığında 2003 yılı borçlanma limiti 45,2 katrilyon TL olarak tespit edilmiştir. 2003 Haziran sonu itibariyle 28,3 katrilyon TL net iç borçlanma, 1,4 katrilyon TL net dış borçlanma olmak üzere toplam 29,7 katrilyon TL net borç kullanımı yapılmıştır. Yılın geri kalan bölümü için net borçlanma miktarı 15,5 katrilyon TL dir. Borçlanma ihtiyacı üzerinde doğrudan belirleyici olan faiz dışı fazla, yapılan borçlanmaların vade ve faiz yapısı gibi unsurların, 2003 yılının ikinci yarısına yönelik etkileri incelendiğinde, gerek 2003 yılı için öngörülen faiz dışı fazla, gerekse 2002 yılının 7

son dönemlerinden itibaren (Irak operasyonun gerçekleştirildiği dönem hariç) borçlanma koşullarında oluşan iyileşmelere bağlı olarak, yılın kalan döneminde yapılacak net borç kullanımının limit dahilinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. i. Faiz Dışı Fazla 2003 yılının ilk altı aylık döneminde nakit bazda 6,6 katrilyon TL lik bir faiz dışı fazla elde edilmiştir. Bütçe hedefi doğrultusunda yılın tamamında 20,3 katrilyon TL lik bir faiz dışı fazla sağlanması öngörülmekte olup, yılın ikinci yarısı için hedeflenen nakit bazlı faiz dışı fazla büyüklüğü 13,7 katrilyon TL dir. Bu çerçevede, 2003 yılının ikinci yarısındaki finansman ihtiyacının, yılın ilk altı aylık dönemine göre daha düşük olması öngörülmektedir. ii. Faiz Oranları 2002 yılındaki yüksek maliyetli borçlanmalardan gelen faiz yükü ağırlıklı olarak 2003 yılının ilk yarısında ödenmiştir. 2002 yılının son dönemlerinden itibaren faiz oranlarının düşmeye başlamasıyla, bu dönemde yapılan borçlanmalar nedeniyle 2003 yılının ikinci dönemine gelen faiz yükü de azalmıştır. Yılın kalan döneminde faiz oranlarının daha da gerileyeceği, buna bağlı olarak değişken faizli borçlardan gelen faiz yükünün de azalacağı öngörülmektedir. iii. Borçlanmanın Vadesi İç borçlanma vadelerinin uzaması, yıl içindeki borçlanmalardan 2003 yılının kalan dönemine gelen yükü hafifletmiştir. Yılın bundan sonraki döneminde yapılacak borçlanmaların faiz ödemeleri de büyük oranda 2004 yılında yapılacaktır. Bu çerçevede, 2003 yılının ikinci yarısındaki faiz ödemelerinin, ilk altı aylık dönemin altında gerçekleşmesi öngörülmekte olup, bu durum da ikinci altı aylık dönemdeki finansman ihtiyacının azalmasına katkı sağlamaktadır. iv. Nakit Rezervi Hazine 2003 yılının ilk altı aylık döneminde ihtiyacın bir miktar üzerinde borçlanmak suretiyle nakit bazda 1,3 katrilyon TL lik bir tutarı nakit rezervlerine eklemiştir. Yılın kalan dönemindeki borçlanmanın rahatlatılması amacıyla oluşturulan bu ek rezervin kullanılmasıyla da 2003 yılının ikinci yarısındaki finansman ihtiyacı azalacaktır. 8

3 BORÇ SERVİSİ 3.1 İÇ BORÇ SERVİSİ 2003 yılı Nisan-Haziran döneminde toplam 20,8 katrilyon TL anapara ve 13,5 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 34,3 katrilyon TL iç borç servisi gerçekleştirilmiştir (Grafik 4). Söz konusu dönemde gerçekleştirilen mahsuben ödemeler ise 13,9 katrilyon TL anapara ve 4 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 17,9 katrilyon TL dir. Ocak Haziran 2003 döneminde yapılan iç borç ödemelerinin yüzde 46,3 ü yılın ilk çeyreğinde, yüzde 53,7 si ikinci çeyrekte yapılmıştır. Sözkonusu ödemelerin yüzde 59,2 sini anapara, yüzde 40,8 ini faiz ödemeleri oluşturmaktadır. Tablo 6: İç Borç Servisi (Katrilyon TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Anapara 16,99 20,81 37,80 Faiz 12,54 13,49 26,04 Toplam 29,53 34,30 63,83 Not: Değişimler dahil anapara ödeme rakamları Tablo 1 de verilmektedir. Grafik 4: Ocak-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen İç Borç Geri Ödemeleri Faiz 40.8% Anapara 59.2% 3.2 DIŞ BORÇ SERVİSİ 2003 yılının ilk yarısında konsolide bütçe kapsamında 6,4 katrilyon TL (4,1 milyar dolar) anapara ve 3,2 katrilyon TL (2 milyar dolar) faiz olmak üzere toplam 9,6 katrilyon TL (6,1 milyar dolar) tutarında dış borç geri ödemesi gerçekleşmiştir. Bu 9

dönemde, kredilerden kaynaklanan ödeme tutarı 3,8 katrilyon TL, tahvillerden kaynaklanan ödeme tutarı ise 5,8 katrilyon TL dır. Ödemelerin 5,1 katrilyonluk kısmı Ocak-Mart döneminde, 4,5 katrilyonluk kısmı ise Nisan Haziran döneminde gerçekleşmiştir (Tablo 7). Tablo 7: Konsolide Bütçe Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri (Milyar TL) Ocak-Mart Nisan-Haziran Ocak-Haziran Krediler 1.758.612 2.049.272 3.807.884 Anapara 1.200.364 1.354.109 2.554.473 Faiz 558.248 695.163 1.253.411 Tahvil 3.384.275 2.465.256 5.849.531 Anapara 2.172.592 1.714.194 3.886.786 Faiz 1.211.683 751.062 1.962.745 TOPLAM 5.142.887 4.514.528 9.657.415 Nisan-Haziran döneminde yapılan ödemelerin yüzde 68 i anapara, yüzde 32 si ise faiz ödemelerinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan ödemelerin yüzde 45 i kredi, yüzde 55 i ise tahvil ödemeleridir (Grafik 5). Grafik 5:Nisan-Haziran 2003 Döneminde Gerçekleşen Dış Borç Geri Ödemeleri Faiz 32% Krediler 45% Anapara 68% Tahvil 55% 10

4 BORÇ STOKU 4.1 GAYRİSAFİ BORÇ STOKU 4.1.1 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKUNUN YAPISI 2003 yılı Mart sonu itibariyle 260,3 katrilyon TL olan konsolide bütçe borç stoku belirgin bir değişiklik göstermeyerek Haziran ayı sonunda 260,6 katrilyon TL olmuştur. dolar cinsinden bakıldığında ise, 152,4 milyar dolar olan konsolide bütçe borç stokunun yüzde 20,3 oranında artarak, Haziran ayında 183,3 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu durum aynı dönem içinde TL nın dolar karşısında yüzde 17 oranında değer kazanmış olmasından kaynaklanmaktadır (Tablo 8). Konsolide bütçe borç stokunun alt kalemleri incelendiğinde, Haziran sonu itibariyle iç borç stokunun toplam içindeki payının Mart ayına göre 5 puan artarak yüzde 67 ye çıktığı, dış borç stokunun toplam içindeki payının ise aynı oranda azalarak yüzde 33 e düştüğü dikkati çekmektedir. Tablo 8: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stoku Katrilyon TL Milyar Dolar % TOPLAM 260,6 183,3 100% İÇ BORÇ STOKU 175,3 123,3 67,3% DIŞ BORÇ STOKU 85,3 60,0 32,7% TAHVİLLER 36,5 25,7 14,0% KREDİLER 48,8 34,3 18,7% *Geçici, 30.06.2003 TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları=1.421.717 TL) esas alınarak hesaplanmıştır. Tablo 9: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar Dolar) * TL Cinsi ABD $ Cinsi/End. EURO Cinsi/End. SDR JPY DİĞER TOPLAM TOPLAM 90,4 47,0 19,8 21,6 3,8 0,7 183,3 İÇ BORÇ STOKU 90,4 22,4 4,0 6,6 - - 123,3 DIŞ BORÇ STOKU - 24,6 15,8 15,0 3,8 0,7 60,0 *Geçici, 30.06.2003 TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları=1.421.717 TL) esas alınarak hesaplanmıştır. 11

Konsolide bütçe borç stokunun yüzde 49 unu TL cinsinden borçlar, kalan kısmını ise ağırlıklı dolar olmak üzere döviz cinsinden borçlar oluşturmaktadır (Tablo 9). Konsolide bütçe borç stoku faiz kompozisyonu açısından incelendiğinde, Haziran sonu itibariyle stokun yüzde 51 ini değişken faizli ve yüzde 49 unu sabit faizli borçların oluşturduğu gözlenmektedir (Grafik 6). Grafik 6: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu EURO Cinsi/End. 10,5% SDR 11,8% JPY 2,1% Diğer 0,7% DEĞİŞKEN FAİZLİ 51% SABİT FAİZLİ 49% ABD $ Cinsi/End. 25,7% TL Cinsi 49,3% 4.1.1.1 Konsolide Bütçe İç Borç Stoku İç Borç stoku 2003 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 7,8 oranında artarak Haziran sonu itibariyle 175,3 katrilyon TL (123,3 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. Haziran sonu itibariyle stokun döviz ve faiz kompozisyonuna bakıldığında, yüzde 73,3 lük kısmının TL cinsinden; yüzde 26,7 lik kısmının döviz cinsinden oluştuğu ve toplam stok içinde değişken faizli DİBS lerin payının yüzde 57, sabit faizli DİBS lerin payının ise yüzde 43 olduğu görülmektedir (Grafik7). 2003 Haziran sonunda toplam iç borç stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı 27,9 ay olarak gerçekleşmiştir. Bu durum, 2002 yıl sonuna göre 4,1 ay, 2003 yılı Mart sonuna göre 1 aylık bir azalmaya işaret etmektedir. Söz konusu azalma vadesi göreli olarak uzun olan nakit dışı senetlerin toplam stok içindeki payındaki gerilemeden kaynaklanmıştır. Öte yandan, nakit senet stokunun ortalama vadeye kalan gün sayısı ise 2003 yılının ilk altı ayında 12,8 aydan 13,3 aya yükselmiştir. 12

Grafik7: 2003 Haziran Sonu İtibariyle Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu EURO ABD $ Cinsi/End. Cinsi/End. 3,2% 18,2% SDR 5,3% DEĞİŞKEN FAİZ 57% SABİT FAİZ 43% TL Cinsi 73,3% 4.1.1.2 Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku 2003 yılı Haziran ayı itibariyle dış borç stoku, 2002 yıl sonuna oranla yüzde 6, 2003 yılı Mart ayı sonuna göre yüzde 5 artış göstererek 60 Milyar dolara ulaşmıştır. Stokun döviz kompozisyonu incelendiğinde, Euro ve dolar cinsinden yükümlülüklerin Mart sonuna göre bir değişim göstermeyerek, yüzde 67 lik payla toplam stokun büyük çoğunluğunu oluşturduğu görülmektedir. Dış borç stoku içinde dolar ve Euro cinsinden yükümlülüklerden sonra en büyük paya 15 milyar dolar tutarındaki IMF den sağlanan SDR cinsi krediler sahiptir. Konsolide bütçe dış borç stokunun yüzde 59 unu krediler ve yüzde 41 ini ise tahviller oluşturmaktadır (Tablo 10). Tablo 10: 2003 Haziran Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (Milyar Dolar) * ABD Doları Euro SDR JPY DİĞER TOPLAM TOPLAM 24,6 15,8 15,0 3,8 0,7 60,0 TAHVİLLER 12,8 11,5-1,2 0,2 25,7 KREDİLER 11,8 4,3 15,0 2,6 0,5 34,3 *Geçici, 30.06.2003 TCMB Döviz Alış Kuru (1 ABD doları=1.421.717 TL) esas alınarak hesaplanmıştır. Haziran ayı konsolide bütçe dış borç stokunun kredilerden oluşan kısmı, faiz kompozisyonu açısından incelendiğinde toplam stok içinde değişken faizli kredilerin payının yüzde 68 ve sabit faizli kredilerin payının yüzde 32 olduğu gözlenmektedir. Kredi stokunun yüzde 78 ini dolar ve SDR cinsi yükümlülükler oluşturmaktadır (Grafik 8). 13

Grafik 8: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Kredi Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu JPY 8% Diğer 3% USD 34% DEĞİŞKEN FAİZLİ 68% SABİT FAİZLİ 32% SDR 44% Euro 11% Grafik 9: Haziran 2003 Konsolide Bütçe Dış Tahvil Stokunun Döviz Kompozisyonu Euro 45% JPY 5% Diğer 1% USD 49% 2003 Haziran ayında konsolide bütçe dış borç tahvil stoku 2003 yılı Mart sonuna göre 2 milyar dolar artarak, Haziran sonu itibariyle 25,7 milyar dolara ulaşmıştır. Döviz kompozisyonu açısından incelendiğinde, Euro ve dolar cinsinden ihraç edilen tahvillerin toplam portföyün yüzde 95 ini oluşturduğu gözlenmektedir. Diğer yandan, tahvil stokunda JPY cinsinden yükümlülüklerin payının 2002 yıl sonuna göre yüzde 33, 2003 Mart sonuna göre yüzde 20 oranında azalarak 1,2 milyar dolara düştüğü dikkat çekmektedir (Grafik 9). 2003 yılının ilk yarısında oluşan kur hareketlerinin 2002 yıl sonu konsolide bütçe dış borç stokuna etkisi incelendiğinde, 2003 yılı ilk üç ayı sonunda 490 milyon dolar ve ilk altı ayı sonunda 1,9 milyar dolar tutarındaki artışın söz konusu kur hareketlerinden kaynaklandığı görülmüştür. 14

4.2 KONSOLİDE BÜTÇE BORÇ STOKU DEĞİŞİMİ 4.2.1 İÇ BORÇ a) 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stok Değişimi: 2003 yılı Mart ayında konsolide bütçe iç borç stoku 162,6 katrilyon TL olarak gerçekleşirken, 2003 yılı Haziran ayında bu rakam 175,3 katrilyon TL olmuştur. 2003 yılı ikinci çeyreğinde iç borç stoku 12,7 katrilyon TL tutarında artmıştır. Bu dönemde konsolide bütçede yer alan net iç borçlanma tutarı ise 14,9 katrilyon TL dir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 2,2 katrilyon TL tutarındaki fark ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. Kur farkından kaynaklanan söz konusu azalma ağırlıklı olarak 2003 yılı Mayıs ve Haziran aylarında döviz kurlarında meydana gelen gerilemeye bağlıdır. Tablo 11: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Mart İç Borç Stoku 162.558 2003 Haziran İç Borç Stoku 175.270 İç Borç Stok Değişimi 12.712 Bütçe Net İç Finansman (+) 14.888 Kur Farkı (+)** -2.176 * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. ** Kur Farkı kalemi prim/iskonto değişimlerini de kapsamaktadır. b) 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi: 2003 yılı Haziran sonu konsolide bütçe iç borç stoku 2002 yılına göre 25,4 katrilyon TL artmıştır. 2003 yılı ilk yarısında konsolide bütçe finansmanında yer alan net iç borçlanma tutarı da 28,3 katrilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe net iç finansman rakamı ile iç borç stokundaki artış arasındaki yaklaşık 2,9 katrilyon TL tutarındaki farkın 1,7 katrilyon TL si kur farkından, 1,2 katrilyon TL si ise 2003 yılı Ocak ayında TMSF tarafından Hazine ye yapılan kağıt iadesi sonucu nakit dışı mahsuben net borçlanmada meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. 15

Tablo 12: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı İç Borç Stoku 149.869 2003 Haziran İç Borç Stoku 175.270 İç Borç Stok Değişimi 25.401 Bütçe Net İç Finansman (+) 28.314 Nakit Dışı Mahsuben Net Borçlanma (+) -1.207 TMSF kağıt iadesi -1.207 Kur Farkı (+)** -1.706 * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. ** Kur Farkı kalemi prim/iskonto değişimlerini de kapsamaktadır. 4.2.2 DIŞ BORÇ a. 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2003 yılı Mart ayında muhasebe dövizi 3 üzerinden hesaplanan konsolide bütçe dış borç stoku 98 katrilyon TL olarak gerçekleşirken, 2003 yılı Haziran ayında aynı şekilde hesaplanan konsolide bütçe dış borç stoku ise 85,7 katrilyon TL olmuştur. Nisan- Haziran 2003 döneminde dış borç stoku 12,3 katrilyon TL azalmıştır. Bu dönemde, net dış finansman rakamı 4 ise 1,5 katrilyon TL olmuştur. Dış borç stokundaki azalış ile net dış finansman rakamı arasındaki yaklaşık 13,8 katrilyon TL tutarındaki farkın 708 trilyon TL si genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kullanımından, 14,5 katrilyon TL si ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. Tablo 13: 2003 Yılı Nisan-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2003 Mart Dış Borç Stoku 98.042 2003 Haziran Dış Borç Stoku 85.708 Dış Borç Stok Değişimi -12.334 Net Dış Finansman (+) 1.492 Dış Proje Kredileri (+) 708 Kur Farkı (+) -14.534 * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. 3 Muhasebe dövizi, kreditörle yapılan anlaşmada yer alan döviz cinsidir. 4 Net dış finansman rakamı, konsolide bütçe dış finansman, net kalemi altında yer alan kullanım ve ödenen kalemlerinin farkına eşittir. 16

b. 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi 2003 yılı Haziran sonu konsolide bütçe dış borç stoku 2002 yılına göre 7,5 katrilyon TL azalmıştır. Bu dönemde net dış finansman rakamı ise 822 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir. Dış borç stokundaki azalış ile net dış finansman rakamı arasındaki yaklaşık 8,4 katrilyon TL tutarındaki farkın 1 katrilyon TL si genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kullanımından, 9,4 katrilyon TL si ise kur farkında meydana gelen azalmadan kaynaklanmaktadır. 2003 yılının ilk yarısında konsolide bütçe dış borç stoku değişiminde dikkati çeken bir husus ise genel ve katma bütçe dışı kuruluşlara kullandırılan net dış proje kredileri kalemindeki azalıştır. 2002 yılında söz konusu kalemden 3,6 katrilyon TL lik finansman sağlanmışken, 2003 yılı Ocak-Haziran döneminde bu tutar 1 katrilyon TL ile sınırlı kalmıştır. Tablo 14: 2003 Yılı Ocak-Haziran Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi (Trilyon TL) * 2002 yılı Dış Borç Stoku 93.249 2003 Haziran Dış Borç Stoku 85.708 Dış Borç Stok Değişimi -7.541 Net Dış Finansman (+) 822 Dış Proje Kredileri (+) 1.037 Kur Farkı (+) -9.400 * Geçici verilerle hesaplanmış olup, gösterge niteliğindedir. 17

4.3 KAMU NET BORÇ STOKU 5 2003 Mart sonu itibariyle kamu net borç stoku 2002 yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 8,5 oranında artarak 235,7 katrilyon TL seviyesine çıkmıştır. Ancak, yılın ilk üç ayında TÜFE artış oranının yüzde 8,2 olduğu göz önüne alındığında, söz konusu dönemde kamu net borç stokundaki reel artış yüzde 0,3 olarak hesaplanmıştır. 2003 yılı Mart sonu itibariyle 235,7 katrilyon TL olan kamu net borç stokunun, yüzde 41 i dış borç yüzde 59 u net iç borç stokundan kaynaklanmaktadır. Tablo 15: Toplam Kamu Net Borç Stoku (Trilyon TL) 2000 2001 2002 (*) 2003 Q1(*) A. Konsolide Bütçe ve Merkez Bankası 66.049 154.026 212.373 231.744 Merkez Bankası Net Varlıkları (-) -11.004-22.854-25.375-25.549 Konsolide Bütçe 77.054 176.880 237.748 257.293 Dış Borç Stoku 26.557 55.826 92.920 97.729 Net İç Borç Stoku 50.497 121.053 144.828 159.564 B. Diğer Kamu Sektörü 5.834 7.871 4.767 3.893 Dış Borç Stoku 5.555 10.860 11.489 11.715 Net İç Borç Stoku 279-2.989-6.722-7.822 C. Kamu Net Borcu 71.883 161.896 217.140 235.637 Dış Borç 24.514 69.010 90.749 95.959 Net İç Borç 47.370 92.886 126.392 139.678 *Geçici Kamu net borç stoku alt kalemleri incelendiğinde, konsolide bütçe ve diğer kamu sektörü net borç stokunun toplam içinde sırasıyla yüzde 98 ve yüzde 2 oranında paya sahip oldukları görülmektedir. 5 Kamu Net Borç Stoku hesabına ilişkin metodoloji çalışması EK-4 te özetlenmiştir. 18

5 BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU 5.1 İÇ BORÇ Haziran sonu itibariyle kesinleşen 2003 Temmuz-Aralık dönemi ödemeleri, 39,3 katrilyon TL anapara, 18,4 katrilyon TL faiz olmak üzere toplam 57,7 katrilyon TL dir. Kur, enflasyon, faiz oranı gerçekleşmeleri ile yapılacak yeni borçlanmalara bağlı olarak Haziran-Aralık 2003 döneminde yapılacak olan iç borç servisi de değişiklik gösterecektir. Grafik 10: 2003 Yılı Öngörülen İç Borç Ödemeleri Katrilyon TL 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Gerçekleşme Projeksiyon Ocak Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Not: 30 Haziran 2003 itibariyle. 5.2 DIŞ BORÇ 2003 yılı konsolide bütçe dış borç geri ödemeleri Ocak-Haziran döneminde ödenen 9,6 katrilyon TL (6,1 milyar dolar) ve Temmuz Aralık döneminde ödenmesi planlanan 8,2 katrilyon TL (5,4 milyar dolar) olmak üzere toplam 17,8 katrilyon TL (11,5 milyar dolar) olarak öngörülmektedir. Bu ödemelerin 11,6 katrilyon TL si anapara geri ödemeleri, 6,2 katrilyon TL si ise faiz ödemeleri olup, 7,5 katrilyon TL si kredi geri ödemeleri, 10,3 katrilyon TL si ise tahvil geri ödemeleridir (Grafik 11). Ödeme planı Haziran 2003 sonu itibariyle hazırlanmış olup, yıl içinde yapılan yeni borçlanmalar ile kur ve faiz oranlarındaki gelişmeler çerçevesinde değişiklik gösterecektir. 19

Grafik 11:2003 Yılı Konsolide Bütçe Dış Borç Ödeme Projeksiyonu trilyon TL 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 500 - Gerçekleşme Projeksiyon Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Anapara Faiz trilyon TL 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 500 - Gerçekleşme Projeksiyon Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Krediler Tahvil 30 Haziran 2003 tarihi itibariyle mevcut stok üzerinden konsolide bütçe dış borç servis projeksiyonuna bakıldığında, 2003-2008 döneminde 51,5 milyar dolar anapara ve 16 milyar dolar faiz olmak üzere toplam 67,5 milyar dolar ödeme yapılması öngörülmektedir 6. Ödemelerin yüzde 76 sı anapara ödemeleri, yüzde 24 ü ise faiz ödemelerinden kaynaklanmaktadır. Öte yandan, geri ödemelerin yüzde 59 unu tahviller, yüzde 41 ini ise krediler oluşturmaktadır. 2003-2008 dönemindeki konsolide bütçe dış borç ödemelerinin yüzde 62 sinin 2005 yılı sonuna kadar yapılacağı öngörülmektedir. Sözkonusu ödeme planı Haziran 2003 sonu itibariyle 6 2009 yılı ve daha sonrası için 19,6 milyar ABD doları anapara ve 7 milyar ABD doları faiz olmak üzere toplam 26,6 milyar ABD doları konsolide bütçe dış borç geri ödemesi öngörülmektedir. 20

hazırlanmış olup, gelecek yıllarda yapılacak yeni borçlanmalar ile kur ve faiz oranlarındaki gelişmeler çerçevesinde değişiklik gösterecektir (Grafik12). Grafik 12: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu milyar ABD doları 20 15 10 5 12 14 16 11 8 6 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Anapara Faiz 30/06/2003 itibariyle 21

6 İKİNCİL PİYASA GELİŞMELERİ 6.1 İÇ PİYASA 2003 yılının ilk aylarında durağan seyreden ölçüt DİBS lerin ikincil piyasa faizleri, 19 Mart 2003 te başlayan Irak savaşı öncesinde yükselmeye başlamıştır. Yılın ilk aylarında yüzde 50 düzeylerinde olan ikincil piyasa faizleri savaş döneminde yüzde 70 lere yaklaşmış; savaşın kısa süreceğinin anlaşılması haberleri ile iniş trendine girmiştir. Bölgedeki belirsizliğin devam etmesi nedeniyle Nisan ayının ikinci haftasında geçici bir yükselme gösteren ikincil piyasa faizleri daha sonra düşme trendine girmiştir. Mart ayının ikinci yarısı ve Nisan ayı başında faizlerdeki hareketliliğin artması ile düşen ikinci piyasa işlem hacmi, faizlerin iniş trendine girmesi ile yükselmiştir. Merkez Bankası yılın ilk faiz indirimini 25 Nisan tarihinde yapmıştır. Uygulanmakta olan ekonomik programdaki gelişmelerin gelecek dönem enflasyonu açısından olumlu yansımaları, maliyet unsurlarındaki azalış ve gıda dışı tüketici ve özel imalat sanayii fiyatları enflasyonlarındaki olumlu gelişmeler sonucunda Merkez Bankası faiz oranlarını 4 Haziran 2003 tarihinde ikinci kez düşürmüştür. Grafik 13: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler 100 2,500 95 90 85 Savaş dönemi TCMB faiz indirimi TCMB faiz indirimi 2,000 80 Bileşik Faiz % 75 70 65 60 1,500 1,000 Trilyon TL 55 50 500 45 40-02/01/2003 30/01/2003 05/03/2003 02/04/2003 01/05/2003 30/05/2003 27/06/2003 2'ncil Piyasa Nom. İşl.Hacmi 2'ncil Piyasada Ölçüt Senetlerin Ort.Faizi İhalede Oluşan Faiz * 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. 22

İkincil piyasa işlem hacmi incelendiğinde, 2003 yılının ikinci üç aylık döneminde İMKB Tahvil Bono Piyasası kesin alım-satım pazarında 45,2 katrilyon TL (29,9 milyar dolar); repo-ters repo pazarında 209,8 katrilyon TL (139 milyar dolar) olmak üzere toplam 255 katrilyon TL (169 milyar dolar) tutarında işlem olduğu görülmektedir. DİBS lerin ikincil piyasa işlemlerinin üyelere göre dağılımına bakıldığında; 2003 Ocak-Mayıs dönemi toplam işlemlerinde ticari bankaların payı yüzde 56,7, aracı kurumların payı ise yüzde 23,7 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 16). Tablo 16: İMKB Tahvil Bono Piyasasında Yapılan İşlemlerin ve Tescil İşlemlerinin Üyelere Göre Dağılımı 2002 2003 Ocak-Mayıs Yatırım Bankaları 1,3% 1,7% Ticari Bankalar 59,6% 56,7% Aracı Kurumlar 21,1% 23,7% T.C.M.B. 18,0% 17,9% İMKB T.ve S.B. A.Ş. 0,02% 0,02% * İMKB verileri. Tescil işlemlerine ilişkin verilerde geçmişe dönük düzeltmeler olabilmektedir. Piyasa tarafından tutulan DİBS lerin dağılımına bakıldığında, 2002 yıl sonuna göre Haziran 2003 sonu itibariyle, bankacılık kesimi payının 6,9 puan düşerken, banka dışı kesimin payının 4,6 puan, menkul kıymet fonları payının ise 2,3 puan arttığı görülmektedir (Tablo 17). Diğer taraftan, yılın ilk çeyreğinde 2,4 puan artan gerçek kişilerce tutulan DİBS lerin payı, ikinci çeyrekte 1,9 puan artarak yüzde 32 ye yükselmiştir. Tablo 17: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı * 2002 1 M art 2003 1 Haziran 2003 1 Bankacılık Kesimi 55,3% 52,2% 48,4% Banka Dış ı Kesim 2 38,9% 41,4% 43,5% G erçek K iş i 27,7% 30,1% 32,0% Tüzel K iş i 8,5% 9,6% 9,0% Y urtdış ı Yerleş ikler 3 2,8% 1,7% 2,4% Menkul Kıymet Yatır ım Fonları 4 5,8% 6,4% 8,0% * Piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. 1) Geçici. 2) Banka dışı kesim; yurtiçinde yerleşik gerçek kişiler, aracı kurumlar, sigorta şirketleri ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ile Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı dışındaki diğer tüzel kişileri kapsamakta olup, DİBS bilgileri bankalar, İMKB Tahvil Bono Piyasası'nda en fazla işlem yapan 40 aracı kurum ve Takasbank'tan alınan cari piyasa değerlerini içermektedir. 3) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 4) Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmektedir. 23

6.2 DIŞ PİYASA Uluslararası piyasalarda dolar ve Euro cinsinden ihraç edilmiş tahvillerin, ikincil piyasalardaki performansını gösteren getiri grafiklerinin 2003 yılı Ocak ayından itibaren gelişimi incelendiğinde, Mart ayında gündeme gelen Irak operasyonu ve beraberindeki olumsuz gelişmelerin etkisi görülmektedir (Grafik 14-15). Nisan ayı ortalarında Irak operasyonunun sona ermesiyle birlikte tahvillerin ikincil piyasa getiri oranları düşmeye başlamış ve Mayıs ayından itibaren açıklanan makroekonomik göstergeler piyasalarda olumlu etki yaratarak tahvillerin performansındaki bu trendin devam etmesine neden olmuştur. Grafik 14: Dolar Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı 18 16 14 Irak Operasyonunun Etkisi $ 11.375 2006 $ 12.375 2009 $ 11.875 2030 (%) 12 10 8 6 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Grafik 15: Euro Cinsi Tahvillerin Getiri Performansı 18 16 14 Irak Operasyonunun Etkisi 7.75 2005 9.75 2007 9.25 2010 (%) 12 10 8 6 Ocak Ş ubat Mart Nisan Mayıs Haziran 24

7 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER 7.1 HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI 7 Hazine garantili dış borç stoku, 2003 yılı ilk çeyreğinde 2002 yıl sonuna göre yüzde 3 oranında azalarak, yaklaşık 6 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Hazine garantili borç stokunun borçlulara göre dağılımı incelendiğinde önceki dönemlerde olduğu gibi en büyük payı KİT ler ve yerel yönetimlerin taşımaya devam ettiği gözlenmektedir. TOPLAM Tablo 18: 31 Mart 2003 İtibariyle Hazine Garantili Dış Borç Stoku * Trilyon TL (**) Milyon $ % 10,276 5,987 100% KİTLER 5,888 3,430 57% YEREL YÖNETİMLER 2,405 1,401 BÜTÇE DIŞI FONLAR 1,089 634 23% 11% * Geçici KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI 894 521 9% **30/03/2003 TCMB döviz satış kuru esas alınarak hesaplanmıştır. (1$=1.716.452 TL) KİT lere sağlanan Hazine garantili kredilerden oluşan borç stokunun yüzde 70 ini Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ile Türk Hava Yolları na (THY) ait borçlar oluşturmaktadır. Hazine garantili dış borç stokunun diğer büyük kalemi olan yerel yönetimlerin borç stokundaki en büyük payı ise 658 milyon dolar ile büyükşehir belediyeleri ve 512 milyon dolar ile belediye iktisadi teşebbüsleri almaktadır (Grafik 16). 7 Garantili dış borç stoku kurumlardan gelen bildirimler çerçevesinde hazırlandığından veriler doğrudan yükümlülüklere göre 3 ay gecikmeli olarak güncellenmektedir. 25

1,400 1,200 Grafik 16: KİT lerin ve Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stok Dağılımı %34 %36 700 600 500 %47 %37 Milyon $ 1,000 800 600 %14 Milyon $ 400 300 400 %5 %6 200 %4 %5 %3 %3 200 100 - TEİAŞ TÜPRAŞ BOTAŞ THY EÜAŞ 0 BELEDİ YE İ KTİ SADİ BÜ YÜ KŞEHİ R BELEDİ YELERİ İ L BELEDİ YELERİ İL Ö Z EL İ DARESİ İLÇE BELEDİ YELERİ YEREL YÖ NETİ M Bİ RLİ KLERİ TEŞEBBÜ SLERİ (*) Geçici Hazine garantili borç stokunun döviz kompozisyonu incelendiğinde stokun büyük bir kısmını dolar cinsinden yükümlülüklerin oluşturduğu görülmektedir. Nitekim, 2003 Mart ayı sonu itibariyle garantili dış borç stokunun yüzde 68 i dolar cinsi, yüzde 20 si ise Euro cinsi borçlardan oluşmaktadır (Grafik 17). Aynı dönemdeki stokun 3,9 milyar dolarlık kısmı değişken faizli kredilerden, 2 milyar dolarlık kısmı ise sabit faizli kredilerden oluşmaktadır. Grafik 17: Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu * DİĞER 1% CHF 1% EUR 20% GBP 2% Karma 2% Sabit 33% USD 67% JPY 9% Değişken 65% (*) Geçici 26

7.2 SAĞLANAN GARANTİLER 1996-2003 Haziran ayı arasında sağlanan kredilerin gelişimini gösteren Grafik 18 den de görüldüğü üzere, Hazine garantisi ile sağlanan dış kaynaklı krediler 2000 yılından itibaren düşüş eğilimi göstermiştir. 1999 yılında 3,2 milyar dolar olan Hazine tarafından sağlanan garantili kredi miktarı, 2002 yılında 319 milyon dolar seviyesine düşmüştür. 2002 yılının son üç aylık dönemi ile 2003 yılının ilk üç aylık döneminde Hazine garantili dış kredi sağlanmamıştır. Grafik 18: 1996-2003 Haziran Ayı Sonu İtibariyle Sağlanan Garantili Kredilerin Gelişimi 3.500 3.000 3.247 2.500 Milyon $ 2.000 1.500 1.000 500 0 1.507 1.535 1.156 1996 1997 1998 1999 938 2000 558 319 2001 2002 218 2003 Haziran 2003 yılında sağlanan ilk Hazine garantili dış kredi, 2 Nisan 2003 tarihli anlaşma ile Avrupa Yatırım Bankası ndan sağlanan 200 milyon Euro luk kredi olmuştur (Tablo 19). Tablo 19: 2003 Yılı İlk 6 Ayında Sağlanan Garantili Krediler BORÇLUNUN ADI ANLAŞMA DÖVİZİ ANLAŞMA MİKTARI FAİZ MARJI FAİZ TİPİ T. Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. ve T.Vakıflar Bankası T.A.Ş. EUR 200.000.000 2,33 6 Aylık EUR Libor 27

7.3 KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER 7.3.1 GERİ ÖDEMELER 2003 yılı ilk 3 ayında Hazine garantili krediler kapsamında 156 milyon doları KİT lerin, 93 milyon doları yerel yönetimlerin, 27 milyon doları bütçe dışı fonların ve 50 milyon doları kalkınma ve yatırım bankalarının borçlarından olmak üzere toplam 326 milyon dolar geri ödeme gerçekleştirilmiştir. Söz konusu ödemelerin yüzde 48 i KİT lerin, yüzde 28 i ise yerel yönetimlerin borç servislerinden kaynaklanmaktadır. TOPLAM Tablo 20: 2003 Yılı İlk Üç Ayında Yapılan Garantili Kredi Borç Servisleri * (Bin Dolar) Toplam Borç Ödemesi Hazinece Gerçekleştirilen Ödemeler Kuruluşun Kreditöre Ödemesi 326.069 105.970 220.100 KİTLER 156.327 18.654 137.674 YEREL YÖNETİMLER 92.749 87.316 5.433 BÜTÇE DIŞI FONLAR 27.191-27.191 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI 49.802-49.802 * Geçici Bütçe tiplerine göre Hazine üstlenimlerinin toplam geri ödemeler içerisindeki paylarının son beş yılda izlediği eğilim incelendiğinde, yerel yönetimlerin payının toplam üstlenimlerin yüzde 30 u düzeyinde olduğu, buna karşılık KİT lerin payının ise yüzde 25 seviyesinde seyrettiği görülmektedir (Grafik 19). Hazinece gerçekleştirilen üstlenimlerin toplam ödemelere olan oranının 1998-2002 yılları arasında gösterdiği eğilime bakıldığında, bu oranın son 5 yıl boyunca yüzde 50 nin üzerinde olduğu görülmektedir. 2001 yılında yüzde 59 a ulaşan bu oran 2002 yıl sonunda yüzde 55 e gerilemiştir. 28