T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU

Transkript

1 T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI KAMU BORÇ YÖNETİMİ RAPORU Kasım 2005

2 Kamu Borç Yönetimi Raporu 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun un 14. Maddesi gereği üçer aylık dönemler itibarıyla hazırlanmaktadır. Raporun bu sayısı Temmuz-Eylül 2005 dönemine ilişkin gelişme ve değerlendirmeleri içermekte olup, söz konusu dönemi takip eden gelişmelere yer verilmemiştir. Raporda yer alan bilgiler kaynak gösterilerek kullanılabilir. Bilgi için: (312) (312) (312) e-posta:

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i TABLOLAR... iv 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER BORÇLANMA LİMİTİ İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA İÇ BORÇ SERVİSİ İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI İKİNCİL PİYASALAR DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER PROGRAM FİNANSMANI Uluslararası Sermaye Piyasaları Uluslararası Kuruluşlar PROJE FİNANSMANI DIŞ BORÇ SERVİSİ İKİNCİL PİYASALAR İkincil Piyasalardaki Gelişmeler Türkiye nin Kredi Notlarındaki Gelişmeler BORÇ STOKU BORÇ STOKUNUN DEĞİŞİMİ İÇ BORÇ DIŞ BORÇ BORÇ STOKUNUN YAPISI i

4 3.2.1 İÇ BORÇ DIŞ BORÇ BORÇ SERVİSİ PROJEKSİYONU HİBELER KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER HAZİNE GARANTİLİ DIŞ BORÇ STOK YAPISI VERİLEN GERİ ÖDEME GARANTİLERİ KOŞULLU YÜKÜMLÜLÜKLER KAPSAMINDA YAPILAN ÖDEMELER HAZİNE GARANTİLİ KREDİLERİN GERİ ÖDEME PROJEKSİYONU ALACAK YÖNETİMİ HAZİNE ALACAK STOKUNUN YAPISI VADESİ GEÇMİŞ ALACAK STOKU VADESİ GELECEK ALACAK STOKU ALACAK TAHSİLATI RİSK YÖNETİMİ STOKUN VADEYE KALAN SÜRESİ İÇ BORÇ STOKUNUN VADEYE KALAN SÜRESİ DIŞ TAHVİL STOKUNUN VADEYE KALAN SÜRESİ SÜRE TL CİNSİ NAKİT İÇ BORÇ STOKUNUN SÜRESİ DIŞ TAHVİL STOKUNUN SÜRESİ İÇ BORÇ STOKUNUN REEL FAİZİ KAMU NET BORÇ STOKU HAZİNE GARANTİLİ STOKUN VADEYE KALAN SÜRESİ VE VADEYE KALAN ORTALAMA SÜRESİ, ii

5 8.5.1 HAZİNE GARANTİLİ STOKUN VADEYE KALAN SÜRESİ HAZİNE GARANTİLİ STOKUN VADEYE KALAN ORTALAMA SÜRESİ EKLER EK 1: TANIMLAR EK 2: YÖNTEM EK 3: KAMU FİNANSMANI VERİLERİ iii

6 TABLOLAR Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri... 8 Tablo 2: Bütçe Gerçekleşmeleri... 9 Tablo 3: Konsolide Bütçenin Finansmanı Tablo 4: 2005 Yılı Net Borçlanma Limiti Tablo 5: 2005 Yılında Net Borçlanma Tablo 6: İç Borçlanma Tablo 7: İç Borç Servisi Tablo 8: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı Tablo 9: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı Tablo 10: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Vadelerine Göre Dağılımı Tablo 11: Konsolide Bütçe Dış Borç Kullanımı Tablo 12: 2005 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları Tablo 13: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Sektörel Dağılımı Tablo 14: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Kreditörlere Göre Dağılımı Tablo 15: 2005 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Tablo 16: 2005 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemelerinin Döviz Kompozisyonu...31 Tablo 17: Benzer Kredi Notuna Sahip Ülkelerle Getiri/Spread Karşılaştırması Tablo 18: Türkiye nin Kredi Notunun Gelişimi Tablo 19: Konsolide Bütçe Borç Stoku Tablo 20: Temmuz-Eylül 2005 Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 21: Ocak-Eylül 2005 Konsolide Bütçe İç Borç Stoku Değişimi Tablo 22: Temmuz-Eylül 2005 Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 23: Ocak-Eylül 2005 Konsolide Bütçe Dış Borç Stoku Değişimi Tablo 24: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu (2004-Eylül 2005) Tablo 25: Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Tablo 26: 2005 Yılı Ocak-Eylül Döneminde Hazine Müsteşarlığı nca Alınan Hibeler Tablo 27: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 28: 2005 Yılı Ocak-Haziran Döneminde Hazine Garantisi Sağlanan Garantiler. 50 Tablo 29: Risk Hesabı Hareketleri iv

7 Tablo 30: Hazine Alacak Stoku Tablo 31: Hazine Alacak Stokunun Kaynaklara Göre Dağılımı Tablo 32: Hazine Alacak Stokunun Dağılımı Tablo 33: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 34: Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 35: Vadesi Gelecek Alacak Stoku Tablo 36: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Kaynak Dağılımı Tablo 37: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Tablo 38: Gerçekleşen Tahsilatın Kurumsal Bazda Dağılımı Tablo 39: Gerçekleşen Tahsilatın Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 40: Kuruluşlar Tarafından Yapılan Ödemelerin Kaynaklarına Göre Dağılımı Tablo 41: Gerçekleşen Tahsilatın Ödeme Tipine Göre Dağılımı Tablo 42: Gerçekleşen Tahsilatın Hesaplara Göre Dağılımı Tablo 43: İç Borç Stokunun Vadeye Kalan Süresi Tablo 44: Dış Borç Tahvil Stokunun Ortalama Vadeye Kalan Süresi Tablo 45: Toplam İç Borç Stokunun Yıllık Bileşik Reel Faizi Tablo 46: Kamu Net Borç Stoku Tablo 47: Hazine Garantili Stokun Vadeye Kalan Süresinin Bütçe Tipine Göre Dağılımı Tablo 48: Hazine Garantili Stokun Vadeye Kalan Süresinin Alacaklılara Göre Dağılımı...72 Tablo 49: Hazine Garantili Stokun Vadeye Kalan Ortalama Süresinin Bütçe Tipine Göre Dağılımı Tablo 50: Hazine Garantili Stokun Vadeye Kalan Ortalama Süresi Alacaklılara Göre Dağılım Tablo 51: Kamu Net Borç Stoku Tablo 52: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz-Faiz Yapısı Tablo 53: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Alacaklılara Göre Dağılımı Tablo 54: Yıllar İtibarıyla İç Borç Stoku Tablo 55: Borçluya Göre Dış Borç Stoku Tablo 56: Alacaklıya Göre Dış Borç Stoku Tablo 57: Dış Borç Tahvil Stoku Tablo 58: Dış Borçların Döviz Kompozisyonu ve Kur Etkisi Tablo 59: Hazine Garantili Dış Borç Stoku Tablo 60: Hazine Garantileri Nedeniyle Üstlenilen Ödemeler v

8 Tablo 61: 2005 Eylül İtibariyle Hazine Alacak Stoku Tablo 62: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Tablo 63: Ocak-Eylül Döneminde Gerçekleşen Tahsilatlar Tablo 64: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri Tablo 65: Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri (GSMH ya Oran) Tablo 66: 2004 Yılı Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri GRAFİKLER Grafik 1: 2005 Yılı Ocak-Eylül Döneminde İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı Grafik 2: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi Grafik 3: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti Grafik 4: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları Grafik 5: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde Oluşan Faizler Grafik 6: Piyasa Yapıcı Bankaların İhale Alım Performansı Grafik 7: DİBS İkincil Piyasa Faiz Gerçekleşmeleri ve Toplam İşlem Hacimleri Grafik 8: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan TL Cinsi DİBS lerin Yüzde Dağılımı Grafik 9: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Döviz Cinsinden DİBS lerin Yüzde Dağılımı Grafik 10: Uluslararası Tahvil İhraçlarımız İçin Ödenen Risk Primleri Grafik 11: 2005 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 12: 2005 Yılı Ocak-Eylül Dönemi Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemelerinin Döviz Kompozisyonu...31 Grafik 13: Dolar Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 14: Euro Cinsi Tahvillerin İkincil Piyasa Performansı Grafik 15: Emerging Market Bond Index (EMBI+) İçinde Türkiye Tahvillerinin Performansı Grafik 16: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Grafik 17: Konsolide Bütçe Borç Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 18: Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu vi

9 Grafik 19: Konsolide Bütçe İç Borç Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 20: Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Döviz Kompozisyonu Grafik 21: Konsolide Bütçe Dış Borç Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 22: 2005 Ekim 2006 Eylül Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemeleri Grafik 23: 2005 Ekim 2006 Eylül Dönemi Kesinleşmiş İç Borç Ödemelerinin TL/Döviz Yapısı Grafik 24: 2005 Ekim-2006 Eylül Döneminde Öngörülen Konsolide Bütçe Dış Borç Geri Ödemeleri Grafik 25: Konsolide Bütçe Toplam Dış Borç Ödeme Projeksiyonu Grafik 26: 2005 Yılı Haziran Sonu İtibarıyla Hazine Garantili Dış Borç Stokunun Kurumsal Dağılımı Grafik 27: 2005 Yılı Haziran Sonu İtibarıyla KİT lerin Garantili Borç Stokunun Kurumsal Dağılımı Grafik 28: 2005 Yılı Haziran Sonu İtibarıyla Yerel Yönetimlerin Garantili Borç Stokunun Kurumsal Dağılımı Grafik 29: 2005 Yılı Haziran Sonu İtibarıyla Garantili Dış Borç Stokunun Döviz ve Faiz Kompozisyonu Grafik 30: Risk Hesabı Tahsilatlarının Üstlenimlere Oranı Grafik 31: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Anapara - Faiz Dağılımı...54 Grafik 32: Garantili Kredi Geri Ödeme Projeksiyonlarının Bütçe Sınıflarına Göre Dağılımı Grafik 33: Eylül 2005 İtibarıyla Alacak Stokunun Kurumsal ve Kaynaklarına Göre Dağılımı Grafik 34: Alacak Stokunun Kuruluşlara Göre Dağılımı Grafik 35: Eylül 2005 İtibarıyla Vadesi Geçmiş Alacak Stokunun Grafik 36: Vadesi Geçmiş Alacak Stoku Grafik 37: Eylül 2005 İtibariyle Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Grafik 38: Vadesi Gelecek Alacak Stokunun Faiz Kompozisyonu Grafik 39: Gerçekleşen Tahsilatın Kurumsal Bazda Dağılımı Grafik 40: TL Cinsi Nakit İç Borç Stokunun Süresi Grafik 41: Dış Tahvil Stokunun Süresi vii

10 1 BÜTÇE GELİŞMELERİ 2005 yılının üçüncü çeyreğinde konsolide bütçe gelirleri 34 milyar YTL harcamaları ise 38,4 milyar YTL olarak gerçekleşmiş, konsolide bütçe 4,3 milyar YTL açık vermiştir. Yıllık bütçe gelir hedefinin yüzde 26,9 u bu dönemde elde edilmiş toplam ödeneğin yüzde 24,6 sı da harcanmıştır. Söz konusu dönemde elde edilen 7,5 milyar YTL lik faiz dışı fazla, yıllık faiz dışı fazla hedefinin yüzde 27,5 ini oluşturmaktadır yılının ilk dokuz ayında konsolide bütçe gelirleri 95,5 milyar YTL, bütçe harcamaları 103,7 milyar YTL, faiz dışı harcamalar ise 68,5 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir. Böylece, 2005 yılının Ocak-Eylül döneminde konsolide bütçe 8,2 milyar YTL açık verirken, faiz dışı bütçe fazlası 27 milyar YTL olmuştur. Tablo 1: Bütçe Gerçekleşmeleri Milyon YTL Gerçekleşme / Program (%) Milyon YTL Gerçekleşme / Program (%) Temmuz-Eylül 2005 Temmuz-Eylül 2005 Ocak-Eylül 2005 Ocak-Eylül 2005 KONSOLİDE BÜTÇE GELİRLERİ , ,52 Vergi Gelirleri , ,99 Dolaysız , ,98 Dolaylı , ,32 Diğer , ,11 Vergi Dışı Gelirler , ,00 Sermaye Gelirleri 66 19, ,79 Alınan Bağışlar ve Yardımlar Katma Bütçe Öz Gelirleri , ,22 KONSOLİDE BÜTÇE HARCAMALARI , ,65 KONSOLİDE BÜTÇE FAİZ DIŞI HARCAMALARI , ,04 Personel Giderleri , ,99 Sosyal Güvenlik Kurumları Devlet Primi , ,07 Mal ve Hizmet Alımları , ,21 Faiz Harcamaları , ,43 İç Borç Faizi , ,77 Dış Borç Faizi , ,60 İskontolu ve Kısa Vadeli İşlemlere Ait Faiz 75 9, ,62 Cari Transferler , ,16 KİT Görev Zararları , ,90 Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Transfer , ,05 Tarımsal Destekleme Ödemeleri , ,28 Diğer , ,05 Sermaye Giderleri , ,71 Sermaye Transferleri , ,75 Borç Verme , ,48 Yedek Ödenekler 0 0,00 0 0,00 BÜTÇE DENGESİ , ,12 FAİZ DIŞI DENGE , ,05 Kaynak: Kamu Hesapları Bülteni, Maliye Bakanlığı 8

11 2005 yılının ilk üç çeyreğinde, yıllık faiz dışı fazla hedefinin yüzde 99,1 i gerçekleşmiştir. Konsolide bütçe gelirleri ve harcamaları için gerçekleşme/program oranları sırasıyla yüzde 75,5 ve yüzde 66,7 düzeyinde olmuştur (Tablo 1) yılı Ocak-Eylül döneminde toplam faiz harcamaları bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 22,0 oranında azalmıştır. Söz konusu oran ilk dokuz ay için yüzde 62,4 olarak gerçekleşmiştir yılının Ocak-Eylül döneminde konsolide bütçe gelirleri 2004 yılının aynı dönemindeki gerçekleşmelere göre reel olarak yüzde 10,5 oranında artmış, konsolide bütçe harcamaları ise aynı dönemde reel olarak yüzde 5,1 oranında azalmıştır. Bunun sonucunda, 2004 yılının ilk dokuz ayında 24,1 milyar YTL olan faiz dışı bütçe fazlası 2005 yılının aynı döneminde reel olarak yüzde 3,6 oranında artarak 27 milyar YTL olmuştur (Tablo 2). Tablo 2: Bütçe Gerçekleşmeleri (Değişimler, Milyon YTL) Ocak-Eylül 2004 Ocak-Eylül 2005 Nominal Değişim (%) Reel Değişim * (%) GELİRLER ,74 10,48 Vergi Gelirleri ,99 10,72 Dolaysız Vergiler ,45 9,29 Dolaylı Vergiler ,68 11,36 Vergi Dışı Gelirler ,63 9,46 HARCAMALAR ,84-5,11 FAİZ DIŞI HARCAMALAR ,99 13,48 FAİZ HARCAMALARI ,00-28,03 FAİZ DIŞI DENGE ,23 3,55 (*) Tüketici Fiyatları Endeksi ile deflate edilmiştir (2003=100). Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks / Ort Ocak-Eylül TÜFE Endeks = 8,38% 9

12 Program Tanımlı Faiz Dışı Denge yılının Ocak - Eylül döneminde program tanımlı faiz dışı fazla 21,1 milyar YTL olup geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 0,7 oranında artış göstermiştir. Milyon YTL Ocak-Eylül 2004 Ocak-Eylül Konsolide Bütçe Gelirleri (Kamu Hesapları Bülteni) a. Faiz Gelirleri (-) b. Merkez Bankası Karı & Yeniden Değerleme (-) 0 0 c. Özelleştirme (-) 0 0 d. Kamu Bankalarından Temettü Gelirleri (-) e. Darphane Para Basım Geliri (-) f. KKS Borç Verme - Geri Ödeme (-) Program Tanımlı Konsolide Bütçe Gelirleri (1-a-b-c-d-e-f) Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (Kamu Hesapları Bülteni) g. Risk Hesabı (-) h. Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Yapılan Nakit Transfer Farkı (+) 9 63 i. KKS Borç Verme - Geri Ödeme (+) Program Tanımlı Konsolide Bütçe Faiz Dışı Harcamaları (3-g+h+i) Faiz Dışı Denge (Kamu Hesapları Bülteni) (1-3) Program Tanımlı Faiz Dışı Denge (2-4) NOT: (f) ve (i) de yer alan Konsolide Kamu Sektörü ne borç verme-geri ödeme kalemi 2004 yılında ayarlama kalemi olarak uygulanmamakta olup tabloda karşılaştırma yapabilmek amacıyla gösterilmiştir. Konsolide bütçe finansman ihtiyacı 2005 yılının Eylül ayı sonunda geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 55,5 oranında azalmıştır yılının Ocak-Eylül döneminde 24,1 milyar YTL olan finansman ihtiyacı 2005 yılının ilk dokuz ayında 10,7 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir (Tablo 3). 1 Program tanımlı faiz dışı denge hakkında ilave bilgi için Şubat 2004 tarihli Kamu Borç Yönetim Raporu na bakınız. 10

13 Tablo 3: Konsolide Bütçenin Finansmanı (Milyon YTL) Ocak-Eylül 2004 Ocak-Eylül 2005 BÜTÇE DENGESİ BÜTÇE EMANETLERİ DİĞER EMANETLER AVANSLAR NAKİT DENGESİ FİNANSMAN BORÇLANMA (Net) DIŞ BORÇLANMA (Net) Kullanım Ödenen İÇ BORÇLANMA (Net) Satış Ödenen Devlet Tahvili (Net) Satış Ödenen Hazine Bonosu (Net) Satış Ödenen DEVİRLİ VE GARANTİLİ BORÇ GERİ DÖNÜŞLERİ ÖZELLEŞTİRME GELİRİ TMSF TARAFINDAN HAZİNEYE YAPILAN GERİ ÖDEMELER BORÇ VERME KASA/BANKA VE DİĞER İŞLEMLER Geçen yılın aynı döneminde olduğu gibi 2005 yılı Ocak-Eylül döneminde de iç borçlanma ana finansman kaynağı olmuştur. Bu dönemde Hazine Müsteşarlığı dış borçlanmada ve hazine bonosu cinsinden iç borçlanmada net ödeyici konumdadır yılının ilk dokuz ayında özelleştirme geliri, devirli ve garantili borç geri dönüşleri ile TMSF anapara geri ödemelerinden oluşan borçlanma dışı kaynaklardan 2,9 milyar YTL tutarında finansman sağlanmıştır yılında olduğu gibi, 2005 yılının Ocak-Eylül döneminde de bütçe finansmanında kullanılan temel araç yurt içi piyasada ihraç olunan devlet tahvilleri olmuştur. Özelleştirme geliri veya TMSF den sağlanan gelirlerin, 2005 yılının ilk dokuz ayında finansmana katkısı sırasıyla yüzde 16,6 ve yüzde 6 oranında olmuştur. Bu gelişmelerin sonucunda, bir önceki yılın ayın dönemi ile kıyaslandığında Kasa/Banka da önemli bir artış meydana gelmiştir (Tablo 3). 11

14 2 BORÇ YÖNETİMİNE İLİŞKİN GELİŞMELER 2.1 BORÇLANMA LİMİTİ Net borçlanma limiti mali yıl bütçe kanununda belirtilen başlangıç ödenekleri toplamı ile tahmin edilen gelirler arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre, 2005 yılı için net borçlanma limiti 29,6 milyar YTL olarak belirlenmiştir (Tablo 4) 2. Tablo 4: 2005 Yılı Net Borçlanma Limiti (Milyar YTL) Bütçe Gelir Tahmini 124,3 Bütçe Başlangıç Ödenekleri 153,9 Borçlanma Limiti 29, yılının Ocak-Eylül döneminde, 19,8 milyar YTL si net iç borçlanma, -1,9 milyar YTL si net dış borçlanma olmak üzere toplam net 17,8 milyar YTL borçlanma yapılmıştır. Eylül sonu itibarıyla yıllık borçlanma limitinin yüzde 60,3 ü kullanılmıştır (Tablo 5). Tablo 5: 2005 Yılında Net Borçlanma (Milyar YTL) Net Borçlanma 17,8 Net İç Borçlanma 19,8 Kullanım 114,9 Ödeme 95,1 Net Dış Borçlanma -1,9 Kullanım 9,1 Ödeme 11,0 2.2 İÇ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER İÇ BORÇLANMA 2004 yılının aynı döneminde toplam 41,8 milyar YTL olarak gerçekleşen iç borçlanma, 2005 yılı Temmuz Eylül döneminde 40,6 milyar YTL si ihale yoluyla, 0,7 milyar YTL si ise doğrudan satış yöntemiyle olmak üzere toplam 41,2 milyar YTL sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, madde 5 ve 5277 sayılı 2005 Mali Yılı Bütçe Kanunu, madde 3. 12

15 olarak gerçekleşmiştir. Bu tutarın 0,5 milyar YTL si, ihale sonrası değişim işlemleriyle ihraç edilen senetlerden kaynaklanmıştır. Bu çerçevede, 2005 yılı ilk dokuz aylık döneminde iç borçlanma yoluyla 114,9 milyar YTL lik finansman sağlanmıştır. Söz konusu tutarın yüzde 99 luk kısmı ihale ve doğrudan satış yöntemleriyle gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde, ihale sonrası değişim yoluyla 1,4 milyar YTL tutarında iç borçlanma yapılmıştır yılının aynı dönemine göre gerçekleştirilen toplam iç borçlanma 2005 yılının ilk dokuz ayında 2 milyar YTL civarında azalmıştır (Tablo 6). Tablo 6: İç Borçlanma (Milyon YTL) (*) Temmuz-Eylül Ocak-Eylül İÇ BORÇLANMA (**) , , , , ,0 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,9 ÇTTH 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Değişim İhaleleri+İhale sonrası değişim 5.239,6 758,6 532, , ,1 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 4.220,8 0,0 0, ,8 0,0 İkrazen Özel Tertip 2.340,9 0,0 0,0 0,0 0,0 Özel Tertip 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Bilgi için: İkrazen Özel Tertip Hariç İç Borçlanma , , , , ,0 (*) Geçici, (**) Kur farkları hariç. Muhasebe kayıtlarındaki dönemsel farklılıklardan dolayı, Tablo-3 te yer alan finansman verilerinden farklılık gösterebilmektedir. Yıllık bazda net borçlanma verilerinde herhangi bir fark bulunmamaktadır İÇ BORÇ SERVİSİ 2005 yılı Temmuz Eylül döneminde toplam 43,7 milyar YTL tutarında iç borç servisi gerçekleştirilmiştir. Bu tutarın 33,4 milyar YTL lik kısmı anapara, 10,3 milyar YTL lik kısmı ise faiz ödemelerinden oluşmaktadır. Gerçekleştirilen iç borç servisinin yüzde 89,3 lük kısmı (39 milyar YTL) ihale, TAP, halka arz, doğrudan satış yöntemleriyle piyasalardan yapılmış borçlanmaların geri ödemelerinden; yüzde 6,9 luk kısmı (3 milyar YTL) ikrazen özel tertip ve özel tertip DİBS ödemelerinden, yüzde 2,7 lik kısmı (1,2 milyar YTL) Çalışanları Tasarrufa Teşvik Hesabı na (ÇTTH) taksit ödemeleri nedeniyle yapılan erken itfalardan ve yüzde 1,2 lik kısmı (0,5 milyar YTL) ise değişim işlemlerinde geri alınan senetlere ilişkin olarak yapılan ödemelerden kaynaklanmaktadır (Tablo 7). 13

16 Tablo 7: İç Borç Servisi (Milyon YTL) Ocak-Eylül Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül İÇ BORÇ ANAPARA ÖDEMESİ , , , , ,6 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,3 ÇTTH 2.907,5 897,3 885,8 856, ,4 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 3.791,4 151,9 666,2 526, ,8 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 2.991,0 0,0 0,0 0,0 0,0 İkrazen Özel Tertip (*) 1.905, ,0 293, , ,2 Özel Tertip 1.158,4 309, ,9 0, ,9 Bilgi için: Senet İadeleri Hariç İç Borç Anapara Ödemesi (**) , , , , ,3 İÇ BORÇ FAİZ ÖDEMESİ (***) , , , , ,3 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,0 ÇTTH 477,5 262,7 294,2 303,7 860,6 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 680,3 7,1 17,4 7,5 32,1 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 1.229,8 0,0 0,0 0,0 0,0 İkrazen Özel Tertip 1.403,0 861,4 637,4 291, ,4 Özel Tertip 6.592, , , , ,2 TOPLAM İÇ BORÇ SERVİSİ , , , , ,8 İhale,TAP,Halka Arz, Doğrudan Satış , , , , ,2 ÇTTH 3.385, , , , ,0 Değişim İhaleleri+ihale sonrası değişim 4.471,7 159,0 683,7 534, ,8 Kamu Bankaları Yeniden Yapılandırma 4.220,8 0,0 0,0 0,0 0,0 İkrazen Özel Tertip 3.308, ,4 930, , ,6 Özel Tertip 7.750, , , , ,1 Geçici (*) TMSF tarafından, 2004 yılı Ocak ayında 100 milyon YTL tutarında ve 2005 yılı Mayıs ayında 293,2 milyon YTL tutarında yapılan senet iadeleri ile T.C. Ziraat Bankası tarafından 2004 yılı Haziran ayında 1,85 milyar YTL tutarında yapılan senet iadesi dahildir. Söz konusu tutarlar bütçe rakamlarında yer almamaktadır. (**) Anapara ödemeleri, muhasebe kayıtlarındaki dönemsel farklılıklardan dolayı, Tablo-3 te yer alan verilerden farklılık gösterebilmektedir. (***) Genel gider ve iskonto gideri hariç Yılın ilk dokuz ayında yapılan toplam iç borç servis tutarı 125,6 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, iç borç anapara ödemeleri 2004 yılının aynı dönemine göre 415,4 milyon YTL artış ile 95,4 milyar YTL ye yükselirken, iç borç faiz ödemeleri 10,1 milyar YTL azalış ile 30,3 milyar YTL seviyesine gerilemiştir yılı Ocak-Eylül döneminde gerçekleştirilen toplam iç borç servisinin yüzde 75,9 u anapara, yüzde 24,1 i ise faiz ödemelerinden oluşmaktadır (Tablo 7) İÇ BORÇLANMANIN TL/DÖVİZ, FAİZ VE VADE YAPISI 2005 yılı üçüncü çeyreğinde piyasalardan ihale ve doğrudan satış yöntemleriyle ihraç edilen iç borçlanma senetleri içinde, sabit faizli borçlanmaların payı yüzde 63,1, değişken faizli borçlanmaların payı ise yüzde 36,9 olmuştur. Temmuz-Eylül 2005 döneminde iç borçlanmanın yüzde 20,2 si döviz, yüzde 79,8 i ise YTL cinsindendir. 14

17 Öte yandan, 2005 yılı ilk dokuz ayında finansman amaçlı olarak yüzde 65,8 oranında sabit faizli, yüzde 34,2 oranında değişken faizli borçlanma gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde yapılan iç borçlanma tutarının yüzde 14,6 sı döviz, yüzde 85,4 ü ise YTL cinsindendir (Tablo 8). Tablo 8: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Döviz ve Faiz Yapısı (%) 2004 Yıllık 2005 Ocak-Mart 2005 Nisan-Haziran 2005 Temmuz-Eylül 2005 Ocak-Eylül Toplam Borçlanma 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Sabit Faizli 84,0 71,8 62,8 63,1 65,8 Değişken Faizli 16,0 28,2 37,2 36,9 34,2 Toplam Borçlanma 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 TL Cinsi 90,3 94,1 82,9 79,8 85,4 Sabit Faizli 78,7 69,8 62,8 54,3 62,0 Değişken Faizli 11,6 24,3 20,1 25,5 23,4 Döviz Cinsi 9,7 5,9 17,1 20,2 14,6 Sabit Faizli 5,3 2,0 0,0 8,8 3,8 Değişken Faizli 4,4 3,9 17,1 11,4 10, yılı Temmuz Eylül döneminde piyasalardan gerçekleştirilen iç borçlanma tutarının yüzde 54,3 ü iskontolu YTL cinsi Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) ihaleleriyle sağlanmıştır. Aynı dönemde, değişken faizli YTL cinsi tahvillerin iç borçlanmadaki payı yüzde 25,5, değişken faizli döviz cinsi tahvillerin payı yüzde 11,4 ve döviz cinsi iskontolu senetlerin payı ise yüzde 7,2 seviyesinde gerçekleşmiştir yılı üçüncü çeyreğinde sabit kuponlu YTL cinsi borçlanma gerçekleştirilmemiştir yılı Ocak-Eylül döneminde yapılan iç borçlanmanın ihraç yöntemlerine göre dağılımına bakıldığında, en büyük payın yüzde 58,3 lük pay ile geçmiş yıllardaki gibi iskontolu YTL cinsi senetlerde olduğu görülmektedir. Yılın ilk dokuz ayında, toplam iç borçlanmanın yüzde 23,4 ü değişken faizli YTL cinsi, yüzde 10,8 i değişken faizli döviz cinsi ve yüzde 3,6 sı ise sabit kuponlu YTL cinsi senet ihraçları ile gerçekleşmiştir (Grafik 1). 15

18 Grafik 1: 2005 Yılı Ocak-Eylül Döneminde İç Borçlanmanın İhraç Yöntemlerine Göre Dağılımı (*) Sabit Kuponlu TL DİBS İhalesi %3,6 Değişken Faizli YTL Cinsi DİBS İhalesi %23,4 Döviz Cinsinden Sabit Faizli DİBS İhalesi %3,8 Döviz Cinsinden Değişken Faizli DİBS İhalesi %10,8 İskontolu YTL DİBS İhalesi %58,3 (*) İhale sonrası değişim işlemleri ve senet değişim ihaleleri hariç 2004 yılı sonunda 14,7 ay seviyesinde olan nakit iç borçlanmanın kümülatif ortalama vadesi, 2005 yılı Eylül ayı itibarıyla belirgin bir şekilde uzayarak 26,8 ay seviyesine yükselmiştir (Grafik 2). Söz konusu artışta, 2005 yılı başından itibaren önceki dönemlere kıyasla daha uzun vadeli olarak ihraç edilen iskontolu senetler ile 5 yıl vadeli değişken ve sabit kuponlu senet ihraçlarına başlanması etkili olmuştur. Ayrıca, 2005 yılının ilk dokuz aylık döneminde ihraç edilen döviz cinsi iç borçlanma senetlerinin ortalama vadelerinin de geçmiş dönemlerde ihraç edilen senetlere göre daha uzun olması nakit iç borçlanmanın kümülatif ortalama vadesinin uzamasına katkıda bulunmuştur. Grafik 2: Piyasalardan Yapılan İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Vadesi (9 Ay ort: 26,8 ay) Ay (yıllık ort: 14,7 ay) 6 Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara ,8 13,4 16,0 13,1 9,4 14,5 13,1 14,0 14,8 18,6 12,1 20, ,0 33,8 32,2 22,0 23,1 32,5 15,1 33,1 36,5 16

19 Piyasalardan yapılan borçlanmanın büyük kısmını oluşturan iskontolu YTL cinsi senetlerin ortalama ihraç maliyeti 2004 yılı sonunda yüzde 24,7 seviyesinde iken 2005 in ilk dokuz ayında ortalama olarak yüzde 17 seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu durum, 2005 yılı Eylül ayında 2004 yılı sonuna göre 7,7 puanlık bir azalışa tekabül etmektedir (Grafik 3). Grafik 3: İskontolu TL İç Borçlanmanın Ağırlıklı Ortalama Maliyeti (Yıllık ort: 24,7) Bileşik faiz (%) (9 Ay ort: 17,0) 10 Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl Eki Kas Ara ,5 24,0 24,4 23,2 28,8 27,5 26,3 24,9 25,4 22,8 22,9 23, ,4 17,6 17,0 17,2 17,3 15,6 16,0 16,1 14, İKİNCİL PİYASALAR 2005 yılı üçüncü çeyreğinde DİBS faizlerine ilişkin gelişmeler incelendiğinde; Temmuz ayında en çok işlem gören DİBS lerin ortalama bileşik faiz oranının ay başındaki yüzde 16 lı seviyelerinden Eylül ayı sonuna doğru yüzde 15 in altına gerilediği görülmektedir. Avrupa Birliği ile ilişkilere ilişkin beklentiler, söz konusu dönemde ikincil piyasa faizlerini etkileyen en önemli unsur olmuştur. Bu dönemde, T.C. Merkez Bankası, kısa vadeli faiz oranlarında herhangi bir değişiklik yapmamıştır (Grafik 4). 17

20 Grafik 4: İkinci El DİBS Piyasalarında Oluşan Faiz Oranları (*) 21,0 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 14, İkincil Piyasa Faizi TCMB Gecelik Faiz (*) İkincil piyasalarda en çok işlem gören senetlerin faiz oranıdır. Diğer taraftan, 2004 yılı genelinde ortalama 1,5 milyar YTL civarında olan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Pazarındaki net bazda günlük ortalama işlem hacmi, 2005 yılı Temmuz ayında 1,4 milyar YTL, Ağustos ayında 1,5 milyar YTL ve Eylül ayında 1,8 milyar YTL olarak gerçekleşmiştir. Bu kapsamda, 2005 yılı ilk dokuz ayında İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım Pazarı günlük ortalama net işlem hacmi 1,9 milyar YTL olmuştur (Grafik 5). Grafik 5: İMKB Tahvil-Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Günlük Verileri ve Hazine İhalelerinde (*) Oluşan Faizler Bileşik Faiz % Milyon YTL İMKB TBP Net İşlem Hacmi İkincil Piyasa Faizi İhalede Oluşan Faiz (*) 3 ay vadeli referans bono ihraçları hariç, sabit faizli TL cinsinden senet ihalelerini içermektedir. 18

21 Eylül 2002 tarihinden itibaren uygulanmakta olan Piyasa Yapıcılığı Sistemi çerçevesinde, DİBS piyasasında etkinlik artmıştır 3. Piyasa Yapıcı bankaların sisteme geçiş öncesi ihalelerdeki alımları yüzde 70 ler seviyesinde iken; Piyasa Yapıcılığı döneminde söz konusu bankaların ihale alımları yüzde lar seviyesine çıkmıştır (Grafik 6). Piyasa Yapıcı bankaların ihale alımlarındaki payının kümülatif ortalaması 2005 yılı üçüncü çeyreğinde, yüzde 91,8, 2005 yılı ilk dokuz ayında ise yüzde 89,6 olarak gerçekleşmiştir. Bunun yanında, piyasa yapıcılığı uygulaması Devlet İç Borçlanma Senetlerinin ikincil piyasalardaki işlem hacimlerini de artırmıştır (Grafik 7). Grafik 6: Piyasa Yapıcı Bankaların İhale Alım Performansı % 80 Piyasa Yapıcılığı Sistemine Geçiş Öncesi Dönem 86,4 86,7 81,1 87,6 81,4 80,0 91,5 89,5 85,5 79,8 87,0 97,3 91,4 90,8 94,5 93,9 92,8 93,9 91,4 88,5 88,4 92,2 90,2 88,5 86,4 87,4 84,4 89,6 82,0 84,5 96,7 85,7 93,8 86,9 96,2 93, ,5 74,1 72,6 76, O 02 69,6 67,9 69,1 66,2 71,5 Ş M N M H T A E E K A O Ş M N M H T A E E K A O Ş M N M H T A E E K A O Ş M N M H T A E Not: Üç aylık referans bono ihaleleri dahil olup Rekabetçi Olmayan Teklif (ROT) ve İhale Sonrası Teklif (İST) yoluyla yapılan satışlar hariçtir. Grafik 7: DİBS İkincil Piyasa Faiz Gerçekleşmeleri ve Toplam İşlem Hacimleri Milyon YTL % Eylül 02 Ekim 02 Ekim 02 Kasım 02 Aralık 02 Ocak 03 Şubat 03 Mart 03 Nisan 03 Mayıs 03 Haziran 03 Temmuz 03 Ağustos 03 Eylül 03 Ekim 03 Kasım 03 Aralık 03 Ocak 04 Şubat 04 Mart 04 Nisan 04 Mayıs 04 Haziran 04 Temmuz 04 Ağustos 04 Eylül 04 Eylül 04 Ekim 04 Kasım 04 Aralık 04 Ocak 05 Şubat 05 Mart 05 Nisan 05 Mayıs 05 Haziran 05 Temmuz 05 Ağustos 05 Eylül Günlük İşlem Hacmi (Sol Eksen) Ağırlıklı Ort. Faiz (Sağ Eksen) Aylık Ortalama İşlem Hacmi (Sol Eksen) 3 Piyasa Yapıcılığı Sistemine ilişkin bilgi Kasım 2004 tarihli Kamu Borç Yönetimi Raporunda yer almaktadır. 19

22 Piyasanın elinde bulunan DİBS lerin dağılımı incelendiğinde, yurtdışı yerleşiklerin payı, 2004 yılı içerisinde olduğu gibi 2005 yılının ilk üç çeyreğinde de artış kaydederek 2004 yılı Aralık ayındaki yüzde 10,9 luk düzeyden 2005 yılı Eylül sonu itibarıyla yüzde 13,4 e yükselmiştir. Aynı dönemde, Menkul Kıymet Yatırım Fonları nın payında 0,7 puanlık bir artış görülürken, gerçek kişilerin payı 5,4 puanlık bir azalış kaydetmiştir (Tablo 9). Tablo 9: Piyasa Tarafından Tutulan DİBS'lerin Dağılımı (*) (%) Eyl.04 Ara.04 Mar.05 Haz.05 Eyl.05 Bankacılık Kesimi 44,0 42,9 43,0 44,2 47,0 Bankacılık Dışı Kesim 1 46,0 46,2 46,3 44,6 41,4 Gerçek Kişi 25,6 22,7 22,0 20,6 17,3 Tüzel Kişi 11,1 12,6 12,1 10,7 10,6 Yurt Dışı Yerleşikler 2 9,3 10,9 12,2 13,3 13,4 Menkul Kıymet Yatırım Fonları 3 10,1 10,9 10,7 11,2 11,6 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 (Milyar YTL) Piyasadaki Senetlerin Toplam Piyasa Değeri 4, 5 147,1 153,5 165,2 170,8 179,0 5 Piyasadaki Senetlerin Toplam Anapara Değeri 135,4 141,1 150,5 155,8 164,2 (*) Geçici. Piyasa tarafından tutulan DİBS payında ilk ihraç verileri esas alınmaktadır. Bankacılık dışı kesim ile menkul kıymet yatırım fonlarına ilişkin veriler TCMB den temin edilmiştir. 1) Banka dışı kesim; Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı ve İşsizlik Sigortası Fonu dışındaki diğer tüzel kişileri kapsamaktadır. 2) Yurtdışı yerleşiklere saklama hizmeti veren bankaların raporlarından hesaplanmaktadır. 3) 5 Mart 2004 tarihinden itibaren Yatırım Fonlarının Takasbank nezdindeki saklama bakiyeleri kullanılarak hesaplanmış, önceki dönem ise Sermaye Piyasası Kurulu verilerinden derlenmiştir. 4) Piyasadaki senetlerin Resmi Gazete fiyatlarıyla piyasa değerini göstermektedir. 5) İmar Bankası Mevduatları için TMSF'ye ihraç edilen senetler (6,7 Milyar YTL), 2004 Yılı Ocak ayından itibaren piyasa içerisinde gösterilmektedir yılı Eylül ayı itibarıyla Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan DİBS lerin vadelerine göre dağılımı incelendiğinde, borçlanma vadelerindeki uzamaya paralel olarak, TL cinsi ve yabancı para (YP) cinsinden iç borç senetlerinde yatırımcılar tarafından tercih edilen vade aralıklarının daha uzun vadeye kaydığı görülmektedir (Tablo 10, Grafik 8). 20

23 Tablo 10: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Devlet İç Borçlanma Senetlerinin Vadelerine Göre Dağılımı (*) Yüzde Dağılım TL Cinsinden DİBS'ler 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + YP Cinsinden DİBS'ler 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + 26.Ara.03 2,6 33,3 21,9 32,3 9,6 0,4 27,4 13,1 0,0 21,6 38,0 0,0 26.Mar.04 8,8 20,9 28,4 25,7 15,8 0,4 0,0 20,4 22,9 9,8 46,4 0,5 25.Haz.04 13,6 23,3 22,9 24,3 15,9 0,0 0,0 24,1 1,0 36,9 37,3 0,7 24.Eyl.04 4,9 27,6 19,9 23,6 24,0 0,0 0,0 1,0 13,2 75,1 7,8 2,9 31.Ara.04 9,5 13,3 18,4 29,9 27,1 1,9 0,0 9,1 24,5 56,6 2,3 7,5 25.Mar.05 2,4 14,9 20,7 27,5 27,2 7,4 0,0 21,4 37,0 6,2 14,2 21,2 24.Haz.05 8,2 13,1 22,1 21,6 25,9 9,1 12,8 29,1 7,4 10,8 7,5 32,3 30.Eyl.05 6,7 17,1 13,2 34,3 16,3 12,4 10,1 0,0 0,0 17,5 17,6 54,8 (*) Geçici. Vade dağılımı TL ve YP cinsinden senetler için ayrı ayrı hesaplanmış olup, söz konusu senetlerin vadesine kalan gün sayısına göredir. Senetlerin dağılımında nominal değerler esas alınmıştır. Not: Yurtiçi ve yurtdışı şubeler konsolide edilmiştir. Kaynak: BDDK Haftalık Bülteni, Geçici veriler, Veriler BDDK tarafından geriye doğru revize edilmiştir. Grafik 8: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan TL Cinsi DİBS lerin Yüzde Dağılımı Eyl.05 6,7 17,1 13,2 34,3 16,3 12,4 Haz.05 8,2 13,1 22,1 21,6 25,9 9,1 Mar.05 2,4 14,9 20,7 27,5 27,2 7,4 Ara.04 9,5 13,3 18,4 29,9 27,1 1,9 Eyl.04 4,9 27,6 19,9 23,6 24,0 0,0 Haz.04 13,6 23,3 22,9 24,3 15,9 0,0 Mar.04 8,8 20,9 28,4 25,7 15,8 0, % 1 Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + Özellikle 2005 yılının ilk üç çeyreğinde gerçekleştirilen uzun vadeli senet ihraçları sayesinde, 2005 yılı Eylül ayı sonu itibarıyla, Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan 2 yıl ve üzeri vade aralığındaki TL cinsinden Devlet İç Borçlanma Senetlerinin (DİBS) toplam içindeki payı, yüzde 12,4 e yükselirken yine aynı vade aralığına sahip YP cinsinden DİBS ler, yüzde 54,8 e yükselmiştir (Grafik 8, Grafik 9). 21

24 Grafik 9: Müşteriler Adına Bankalar Emanetinde Saklanan Döviz Cinsinden DİBS lerin Yüzde Dağılımı Eyl.05 10,1 17,5 17,6 54,8 Haz.05 12,8 29,1 7,4 10,8 7,5 32,3 Mar.05 21,4 37,0 6,2 14,2 21,2 Ara.04 9,1 24,5 56,6 2,3 7,5 Eyl.04 13,2 75,1 7,8 2,9 Haz.04 1,0 24,1 36,9 37,3 0,7 1,0 Mar.04 20,4 22,9 9,8 46,4 0, Aya Kadar 1-3 Ay 3-6 Ay 6-12 Ay 1-2 Yıl 2 Yıl + % 2.3 DIŞ BORÇ PİYASALARINDAKİ GELİŞMELER 2005 yılının üçüncü çeyreğinde, konsolide bütçe kapsamında, 775 milyon ABD doları program finansmanından, 514 milyon ABD doları da proje finansmanından olmak üzere toplam 1,3 milyar ABD doları tutarında dış borç kullanımı yapılmıştır. Böylece, Ocak-Eylül dönemi itibarıyla 6,1 milyar ABD doları program finansmanı, 1,6 milyar ABD doları ise proje finansmanından olmak üzere toplam 7,7 milyar ABD doları tutarında dış borç kullanılmıştır (Tablo 11). Tablo 11: Konsolide Bütçe Dış Borç Kullanımı (Milyon ABD Doları) Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül Ocak-Eylül Toplam Program Finansmanı Tahvil İhracı Uluslararası Kuruluşlar Proje Finansmanı (1) İşlem tarihi kurları itibarıyladır. 22

25 2.3.1 PROGRAM FİNANSMANI Uluslararası Sermaye Piyasaları 2005 yılı Temmuz-Eylül döneminde uluslararası sermaye piyasalarında tahvil ihracı yapılmamıştır. Yılın ilk yarısında uluslararası sermaye piyasalarından 5,3 milyar ABD Doları tutarında borçlanma yapılmış ve böylece 5,5 milyar ABD Doları tutarındaki borçlanma hedefinin büyük bir kısmı sağlanmıştır yılının geri kalan bölümünde borçlanma hedefine ulaşılması ve piyasa koşulları dikkate alınarak önümüzdeki yıla ilişkin dış finansman ihtiyacının bir bölümünün önceden karşılanması söz konusu olabilecektir. Yılın ilk yarısında yapılan tahvil ihraçlarının yaklaşık yüzde 60 ı ABD Doları piyasasında, yüzde 40 ı ise Euro piyasasında yapılmıştır. ABD Doları cinsinden tahvil ihraçlarının 2004 yılında 18,7 yıl olan ortalama vadeleri, 2005 yılı üçüncü çeyrek itibarıyla 18,1 yıl olarak gerçekleşmiştir. Ortalama maliyet ise yüzde 8,2 ten yüzde 7,4 e gerilemiştir. Euro cinsinden tahvil ihraçlarımızın ortalama vadeleri ise 8,2 yıldan 10 yıla uzarken, ortalama maliyetler de yüzde 6,3 ten yüzde 5,4 e gerilemiştir (Tablo 12). Tablo 12: 2005 Yılında Gerçekleştirilen Yurtdışı Tahvil İhraçları İhraç Tarihi Vade (yıl) Döviz Cinsi Miktar (Milyon) Kupon (%) Yatırımcıya Getirisi (%) Spread (bp) Dolar ,375 7,520 UST + 282,5 bp Euro ,500 5,695 Bund bp Dolar ,000 7,220 UST bp Euro 650 4,750 4,950 Bund bp Toplam Dolar UST: ABD Hazine Tahvili Getirisi Bund: Alman Hazine Tahvili Getirisi bp: Baz puan (100 bp: %1) 2003 ve 2004 yılları ile kıyaslandığında, 2005 yılının ilk üç çeyreğinde yapılan tahvil ihraçları için ödenen risk primlerinin genel olarak düştüğü görülmektedir (Grafik 10). Ayrıca, Türkiye ile benzer kredi notuna sahip ve piyasalardan sıklıkla 23

26 borçlanan diğer gelişen piyasa ülkeleri ile karşılaştırıldığında daha uygun koşullarla borçlanma yapıldığı dikkat çekmektedir. Grafik 10: Uluslararası Tahvil İhraçlarımız İçin Ödenen Risk Primleri (bp) Euro 5-7 yıl Euro yıl Dolar yıl Dolar yıl

27 Ülke 2005 Yılı İlk Üç Çeyreğinde Gelişmekte olan Piyasa (Emerging Markets) Ülkelerinin (*) Yaptığı Tahvil İhraçları (S&P, Moody's) İhraç Tarihi Vade Sonu Kupon (%) Yatırımcıya Döviz Getirisi (%) Cinsi Miktar (Milyon) Miktar (ABD Doları karşılığı) (**) I. Çeyrek Macaristan A-/A Şubat ,7500 4,792 US$ Macaristan A-/A Şubat ,8750 3,913 EUR Çek C. A-/A Mart ,1250 4,181 EUR Litvanya A-/A Şubat ,7500 3,744 EUR Meksika BBB/ Baa Mart ,6250 5,683 US$ Polonya BBB+/ A Nisan ,2000 4,211 EUR Polonya BBB+/A Şubat ,4500 4,440 EUR Polonya BBB+/A Nisan ,2000 4,227 EUR Peru BB/Ba Kasım ,7500 8,132 US$ Türkiye BB-/B Şubat ,3750 7,520 US$ Brezilya BB-/B Şubat ,3750 7,202 EUR Filipinler BB-/B Şubat ,5000 9,701 US$ Brezilya BB-/B Şubat ,7500 8,901 US$ Türkiye BB-/B Şubat ,5000 5,695 EUR Brezilya BB-/B Mart ,8750 7,900 US$ Venezuela B/B Mart ,0000 6,978 EUR Toplam II. Çeyrek Macaristan A-/A Temmuz ,9600 0,960 YEN Macaristan A-/A Temmuz ,6200 0,620 YEN Polonya BBB+/A Mayıs ,8750 1,810 SFR Polonya BBB+/A Mayıs ,6250 2,514 SFR Polonya BBB+/A Mayıs ,6250 2,401 SFR Polonya BBB+/A Nisan ,2000 3,923 EUR Polonya BBB+/A Haziran ,0000 1,000 YEN Polonya BBB+/A Mayıs ,6250 2,334 SFR Meksika BBB/ Baa Haziran ,0000 2,868 SFR Meksika BBB/Baa Haziran ,2500 4,312 EUR Kolombiya BB/Ba Mart mth Libor+3.55% 8,000 US$ Filipinler BB-/B Şubat ,5000 9,720 US$ Filipinler BB-/B Mart ,8750 8,654 US$ Brezilya BB-/B Ekim ,8750 8,817 US$ Brezilya BB-/B Ocak ,2500 8,811 US$ Türkiye BB-/B Haziran ,0000 7,222 US$ Brezilya BB-/B Mart ,8750 7,724 US$ Türkiye BB-/B Temmuz ,7500 4,890 EUR Endonezya B+/B Nisan ,2500 7,377 US$ Venezuela B/B Nisan ,6500 7,650 US$ Uruguay B/B Mayıs ,2500 9,250 US$ Uruguay B/B Mayıs ,2500 9,248 US$ Toplam III. Çeyrek Polonya BBB+ / A Temmuz ,2500 4,299 EUR Mısır (***) BB + / Ba Eylül ,4500 4,493 US$ Kolombiya BB / Ba Aralık ,2500 7,270 US$ Kolombiya BB / Ba Mayıs ,1250 7,740 US$ Peru BB / Ba Temmuz ,3500 7,350 US$ Panama BB / Ba Nisan ,1250 7,042 US$ Brezilya (****) BB- / B Ocak ,0000 8,000 US$ Brezilya BB- / B Şubat ,7500 8,695 US$ Filipinler BB- / B Ocak ,0000 8,410 US$ Uruguay B / B Ocak ,8750 6,909 EUR Toplam Toplam Türkiye'nin Payı 11,86% (*) JPMorgan EMBI+ endeksinde yer alan ülkeler ile Çek Cumhuriyeti, Endonezya, Litvanya, Macaristan ve Uruguay'ı kapsamaktadır. (**) 30 Eylül 2005 kurları itibariyle. (***) A.B.D. Hükümeti garantilidir. (****) Borç değişimi ihalesidir. 25

28 Uluslararası Kuruluşlar 2005 yılının üçüncü çeyreğinde Uluslararası Para Fonu ndan herhangi bir kullanım gerçekleştirilmemiştir. Aynı dönemde, Hazine Müsteşarlığı nca Uluslararası Para Fonu na toplam milyon ABD Doları tutarında geri ödeme yapılmıştır. Bu ödemelerin milyon ABD Doları anapara, 238 milyon ABD Doları faizdir. Öte yandan, bu dönemde Merkez Bankası tarafından Uluslararası Para Fonu na 40,1 milyon ABD Doları anapara ve 0,3 milyon ABD Doları faiz olmak üzere toplam 40,4 milyon ABD Doları tutarında borç servisi yapılmıştır. Böylece, her iki kurum tarafından Uluslararası Para Fonu na yapılan toplam ödeme milyon ABD Doları anapara ve 238 milyon ABD Doları faiz olmak üzere milyon ABD Doları dır. Uluslararası Para Fonu ndan Kaynak Kullanımı ve Geri Ödemeler Milyon SDR Ocak-Mart Nisan-Haziran Temmuz-Eylül TOPLAM I. Kullanım (*) II. Borç Servisi (*) Anapara Faiz III. Net Kullanım (I-II) Faiz Hariç Net Kullanım Milyon ABD Doları (**) Ocak-Mart 2005 Nisan-Haziran 2005 Temmuz Eylül 2005 TOPLAM I. Kullanım (*) II. Borç Servisi (*) Anapara (***) Faiz (***) III. Net Kullanım (I-II) Faiz Hariç Net Kullanım (*) Hazine Müsteşarlığı ve TCMB toplamını içermektedir. (**) Dönem sonu kurları itibarıyladır. (***) Hazine tarafından yapılan ödemeler içinde, Merkez Bankası'nın Hazine'ye ikrazen kullandırdığı kaynaktan yapılan ödemelerin 556 milyon ABD Doları anapara, 10 milyon ABD Doları faiz'dir yılı Ocak-Eylül döneminde Dünya Bankası ndan program kredileri kapsamında herhangi bir kullanım yapılmamıştır PROJE FİNANSMANI 2005 yılının ilk üç çeyreğinde proje finansmanı için konsolide bütçe kapsamında sağlanmış olan kredilerden yapılan kullanımlar toplam 1,609 milyon ABD Doları tutarında olup bu tutarın yaklaşık üçte biri (514 milyon ABD Doları) üçüncü çeyrek içerisinde gerçekleştirilmiştir (Tablo 13). Temmuz-Eylül döneminde 26

29 kredi kullanımlarının sektörel dağılımı incelendiğinde, ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetlerinin yüzde 50 ile en yüksek paya sahip olduğu görülmektedir. Enerji ile kamu yönetimi savunma ve zorunlu sosyal güvenlik projelerine yönelik olarak yapılan kullanımlar toplam içinde sırasıyla yüzde 18 ve yüzde 14 lük paylara sahiptir. Tablo 13: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Sektörel Dağılımı Milyon ABD Doları Yüzde Dağılımı (%) Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Toplam ,0 100,0 100,0 100,0 Ulaştırma, Haberleşme Ve Depolama Hizmetleri ,8 48,3 50,0 47,2 Kamu Yönetimi Ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik ,7 10,1 13,6 18,6 Sağlık İşleri Ve Sosyal Hizmetler ,7 11,0 10,2 11,2 Elektrik, Gaz Ve Su ,8 20,6 18,4 16,1 Tarım, Avcılık Ve Ormancılık ,5 9,5 7,0 6,3 Eğitim Hizmetleri ,3 0,0 0,5 0,3 Diğer ,2 0,5 0,3 0,3 (*) İşlem tarihindeki dolar pariteleri ile hesaplanmıştır 2005 yılı üçüncü çeyreğinde yapılan kullanımların, 361 milyon ABD Doları (yüzde 70) parasal kuruluşlardan 4, 119 milyon ABD Doları (yüzde 23) uluslararası kuruluşlardan ve 34 milyon ABD Doları (yüzde 7) hükümet kuruluşlarından sağlanan kredilerden oluşmuştur (Tablo 14). Aynı yılın Ocak-Eylül döneminde, parasal kuruluşlardan sağlanan krediler toplam içinde en yüksek paya ulaşmıştır Ocak-Eylül dönemi proje kredi kullanımlarının kreditörlere göre dağılımı 2004 yılı aynı dönemi ile karşılaştırıldığında ise; uluslararası kuruluşlardan sağlanan kredi kullanımları toplamında 9 puan artış gerçekleşmiş, hükümet kuruluşlarından sağlanan kredi kullanımlarında ise 7 puan düşüş kaydedilmiştir. 4 Ticari bankalar ve bankacılık dışı finansal kuruluşlar 27

30 Tablo 14: Dış Proje Kredi Kullanımlarının Kreditörlere Göre Dağılımı Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Toplam ,0 100,0 100,0 100,0 Hükümet Kuruluşları ,3 6,3 6,6 7,0 Parasal Kuruluşlar (1) ,5 65,4 70,2 62,2 Uluslararası Kuruluşlar ,2 28,3 23,2 30,8 (*) İşlem tarihindeki dolar pariteleri ile hesaplanmıştır (1) Ticari Bankalar ve Bankacılık Dışı Finansal Kuruluşlar Milyon ABD Doları 2005 Yüzde Dağılımı (%) 2005 Diğer Kamu Sektörünün Dış Proje Kredi Kullanımları 2005 yılı üçüncü çeyreğinde konsolide bütçe dışındaki kuruluşların proje finansmanı amaçlı sağladıkları kredi kullanımları tutarı 326 milyon ABD Doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Yap-İşlet Şirketleri 251 milyon ABD Doları ile konsolide bütçe dışındaki kamu sektörü proje kredisi kullanımlarında en büyük payı almaktadır. Milyon ABD Doları Yüzde Dağılımı (%) Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Oca-Mar Nis-Haz Tem-Eyl Oca-Eyl Toplam ,0 100,0 100,0 100,0 Yap-İşlet Şirketleri ,1 23,1 77,2 48,4 Özel Sektör Yatirim Ve Kalkinma Bankalari ,9 23,4 14,1 20,0 Kamu İktisadi Teşebbüleri ,4 50,4 8,6 28,7 Yerel Yönetimler ,3 0,3 0,1 1,5 Bütçe Dışı Fonlar ,0 0,0 0,0 0,0 Kamuya Ait Yatirim Ve Kalkinma Bankalari ,3 2,8 0,0 1,4 (*) İşlem tarihindeki dolar pariteleri ile hesaplanmıştır 28

31 2005 Yılının Üçüncü Çeyreğinde Konsolide Bütçe Kapsamında İmzalanan Proje Kredisi Anlaşmaları 2005 yılının üçüncü çeyreğinde proje finansmanına ilişkin olarak yapılan anlaşmaların toplam miktarı 111 milyon ABD doları tutarındadır. Sözkonusu tutarın tamamı Parasal Kuruluşlar ın bir alt kalemi olan ticari bankalardan temin edilmiştir. Proje Kredisi Anlaşmalarının Kaynaklarına Göre Dağılımı Ocak-Mart Miktar (Milyon ABD Doları*) Yüzde (%) Nisan- Haziran Temmuz- Eylül Ocak- Eylül Ocak-Mart Nisan- Haziran Temmuz- Eylül Proje Finansmanı ,0 100,0 100,0 100,0 Uluslararası Kuruluşlar ,6 25,7 0,0 9,7 Hükümet Kuruluşları ,7 3,0 0,0 55,2 Parasal Kuruluşlar(**) ,7 71,2 100,0 35,1 (*) İşlem tarihleri itibariyle oluşan kur esas alınmıştır. (**) Ticari Bankalar ve Bankacılık Dışı Finanssal Kuruluşlardan oluşmaktadır. Ocak- Eylül 2005 yılının üçüncü çeyreğinde anlaşması yapılan proje kredilerinin sektörel dağılımı incelendiğinde Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri sektörünün 89 milyon ABD Doları (%80) ile en yüksek tutarı oluşturduğu görülmektedir. Anılan dönemde Elektrik, Gaz ve Su sektörünün sağlanan proje finansmanı içinden aldığı pay 22 milyon ABD Doları (%20) olarak gerçekleşmiştir. Proje Kredisi Anlaşmalarının Sektörel Dağılımı Miktar (Milyon ABD Doları*) Yüzde (%) Ocak- Mart Nisan- Haziran Temmuz- Eylül Ocak- Eylül Ocak- Mart Nisan- Haziran Temmuz- Eylül Ocak- Eylül Toplam ,0 100,0 100,0 100,0 Hizmet ,0 68,6 80,4 89,7 Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri ,6 4,6 0,0 3,7 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler ,5 4,0 0,0 2,8 Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri ,9 60,1 80,4 83,3 Enerji ,0 17,3 19,6 6,2 Elektrik, Gaz ve Su ,0 17,3 19,6 6,2 Savunma ,0 14,0 0,0 4,0 Kamu Yönetimi ve Savunma, Zorunlu Sosyal Güvenlik ,0 14,0 0,0 4,0 (*) İşlem tarihleri itibariyle oluşan kur esas alınmıştır. 29