DIŞ TİCARETTE KATMA DEĞER GÖSTERGELERİ TÜRKİYE 1 Ticarette katma değer ölçümü, ihracata konu olan mal ve hizmetlerin üretimindeki değerin kaynağını ülke ve sektörler açısından ortaya koyabilmek amacıyla kullanılan istatistiksel bir yöntemdir. Söz konusu ölçüm bir ülkenin ihracatının artan oranda belirli ara mallarının ithalatına dayanması anlamında büyüyen küresel değer zinciri hakkında fikir vermektedir. OECD/DTÖ ortak girişimi ile yayımlanan rapora göre, Türkiye nin ihracatında ulusal katma değerin payı 2009 yılında, ihracatın % 78 ine tekabül ederek OECD ortalamasının (%76) üzerinde fakat 1995 teki seviyesinin 11 puan (%) altında gerçekleşmiştir. Bu durum Türkiye nin gittikçe artan orandaki çeşitlilikle daha karmaşık üretim zincirine ve küresel değer zincirine doğru artan entegrasyonununbir göstergesidir. 2009 yılında ABD nin ihracatında ulusal katma değerin payı % 89 ile OECD nin en yüksek oranı olurken, bu oran Japonya da % 85, İtalya da % 80, İspanya da % 79, Almanya da % 73, Polonya da % 72, AB de % 86 olmuştur. OECD üyesi olmayan ülkelerden Çin de bu oran 1995 yılında % 88 iken, 2009 yılında % 67 ye düşmüştür. G20 içindeki en yüksek oran ise % 93 ile Rusya ya aittir. Şekil1 :Gayri Safi İhracatta Ulusal Katma Değerin Payı (%) 1 OECD ve DTÖ nün 28.05.2013 Tarihli Raporu kaynak alınmıştır. 1
AB 27 ülkelerinin ihracatında da yabancı içerik 1995 ten 2009 yılına tüm sektörlerde yükselmiş olup yabancı içeriğin en fazla olduğu alan kimyasallar ve mineraller (toplam değerin yaklaşık ¼ ü) olmuştur. 1995 yılında Türkiye nin ulusal katma değer ihracatının neredeyse ¼ ü tekstil ürünleri ihracatından kaynaklanırken, bu oran 2009 da % 15 e düşmüştür. Aynı dönemde toplam katma değer ihracatında makine ve teçhizatın payı % 2 den % 6 ya, elektronik eşya ihracatından kaynaklanan payı iki katına çıkarak % 4 e, ulaşım araçlarında (transport equipment) 5 katına çıkarak % 11 e yükselmiştir. Birçok ülkede olduğu gibi Türkiye ihracatında ulusal katma değerin payı, kriz tezahürü olan 2009 yılında 2008 (%74) yılına göre artmıştır. 2009 yılında Türkiye ihracatında yabancı içeriğin en fazla olduğu alan % 33 ile kimyasallar ve mineraller (chemicals and minerals) olmuştur (1995 teki seviyesinin 2 katı). Türkiye nin katma değer ihracatının 1/8 inden fazlasını oluşturan temel metaller (Basic metals), % 32 pay ile dış içeriğin en fazla olduğu ikinci alan olmuştur (1995 teki seviyesinin 2 katı). Şekil 2 : Sektörlere Göre Türkiye İhracatında Yabancı Katma Değer İçeriğin Payı (%) Toplam katma değer ihracatı içinde artan payı olan Makine, Elektrikli Araçlar ve Ulaşım Araçları gibi diğer bazı sektörlerde de yabancı içerik payı ikiye katlanmıştır. Tekstil sektörünün toplam katma değer ihracatı içindeki payı azalsa da yabancı içerik payı büyük ölçüde değişmemiştir. 2
Şekil 3 : İthal Edilen Ara Girdilerin İhracat Üretimi İçin Kullanılan Payı (%) 1995 ile kıyaslanarak kategorik olarak bakıldığında, yapılan toplam ara malı ithalatının ihracata yönelik üretim için kullanılan payı, tekstil ve hazır giyim ile tarım ve gıda ürünleri haricinde neredeyse her ürün grubu için artmıştır. 2009 yılında temel metallerde yapılan ara malı ithalatının yarısı, ulaşım araçlarında %40 ı ihracata yönelik üretimde kullanılmıştır. Bu durum bu sektörlerin küresel değer zincirine yüksek (ve büyüyen 1995 in oldukça düşük rakamları ile karşılaştırıldığında) düzeyde entegrasyonunu göstermektedir. 2009 yılında Türkiye nin toplam aramalı ithalatının yaklaşık 1/3 ü ihracata yönelik ithalat olmuştur. Ara malı ithalatının ihracata yönelik payı ABD de (toplam ara malı ithalatının) yaklaşık 1/5 i, İspanya da %31, Fransa da yaklaşık %40 ı, Japonya da %20 den fazlası, Çin de ise yaklaşık yarısı seviyesindedir. 2009 yılında Türkiye nin ulaştırma ekipmanları ihracat değerinin yaklaşık 1/3 ü yabancı içeriği yansıtmaktadır (1995 teki seviyenin yaklaşık iki katı). Söz konusu yabancı içeriğin 1/5 i Avrupa kaynaklı olup yabancı içerikteki artış Avrupa değer zincirine yüksek entegrasyon ile ilgilidir. Türk ulaştırma ekipmanları yabancı içeriğinin artışındaki belirgin unsur hizmet sektöründen kaynaklanmaktadır. Yabancı içerik içerisindeki ticari hizmetlerin katkısı 1995 te %1 civarında iken 2009 da üç kat artarak %3 ün üzerine çıkmıştır. 3
Şekil 4: Gayri Safi ve Katma Değer İhracatında Partner Ülkelerin Payı (2009-Toplam-%) 2009 yılında Türkiye nin en geniş ihracat pazarı olarak (katma değer açısından) ABD, Almanya nın yerini almıştır. Bu Almanya nın ihracatında (Almanya nın ABD ye ihracatı dahil) gömülü bulunan önemli miktardaki Türk katma değerini yansıtmaktadır. Şekil 5: Gayri Safi ve Katma Değer İthalatında Partner Ülkelerin Payı (2009-Toplam-%) Bunun yanında, ihracatının nispi yüksek yurtiçi katma değer içeriği nedeniyle, katma değer cinsinden bakıldığında kendisinden ithalat yapılan bir kaynak niteliği arz eden ABD nin önemi artmaktadır. İhracatın içinde bulunan ulusal katma değer ile ihracatın içinde bulunan aramalı ithalatı birlikte ele alındığında, Türkiye nin bazı önemli ticari partnerleriyle olan ticaret dengesindeki kayda değer değişim de açığa çıkmaktadır. Şekil 6 da görüldüğü gibi bu anlamda buradaki temel farklılık Türkiye nin diğer ülkelere ihracatı içinde bulunan Rus katma değeri nedeniyle özellikle Rusya ve Çin ile ilgili olmuştur. 4
Şekil 6: 2009 Yılında İkili Ticaret Dengesi (Milyon Dolar) Katma değer anlamında Türkiye ihracatının yaklaşık % 45 i hizmetler sektörüne ilişkindir. Bu oran OECD ortalamasının altındadır. Diğer pek çok ülkeden farklı olarak, bu oran 1995 teki oranın (%48) altında kalmıştır. Tarım dışında tüm sektörlerde ihracatta hizmetlerin payı artmış olduğu dikkate alındığında bu durumun kompozisyonel bir etki sonucu olması muhtemeldir. Hizmet sektörünün bu kümülatif düşüşünün temel dinamiği, hizmetlerin doğrudan ihracatının azalan önemidir. 2009 yılında katma değer içinde hizmetlerin payı, ABD ve Almanya ihracatının yaklaşık yarısı, İspanya da % 56 sı, AB de % 54 ü, İtalya da % 48 i, Japonya da % 40 ı, Polonya da % 42 si düzeyindedir. OECD ortalaması ise % 48 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 7: İhracatta Hizmet İçeriği, 2009 Külli ihracat içindeki toplam yurtiçi katma değerin genel payına, hizmetlerin doğrudan ihracatı içindeki yurtiçi katma değer tarafından sağlanan katkı 1995 ila 2009 arasında 15 puan (%) düşmüştür. Bununla birlikte, imalat sanayi ürünlerinin ihracatı içindeki hizmet katkısı dikkate değer derecede artmıştır. Çoğu imal edilmiş 5
ürünlerin hizmet içeriği 2009 yılında 1/3 civarında olup pek çok durumda 1995 yılındakinden yaklaşık 10-15 puan (%) daha yüksek gerçekleşmiştir. Şekil 8: Sektörlere Göre İhracatta Hizmet İçeriği,2009 6