REVAN (ERİVAN) ve IĞDIR YÖRESİNDE DEMOGRAFİK YAPININ ERMENİLER LEHİNE DÖNÜŞTÜRÜLME SÜRECİ (1828 1920) Öğr. Gör. Oktay KIZILKAYA Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 36100 Kars o.kizilkaya@mynet.com Özet Tarihi süreçte Revan ve Iğdır Yöresi Türkler tarafından Çukur Saad ve Sürmeli Çukuru olarak adlandırılmaktadır. 1828 yılına kadar yöre, toplumsal ve kültürel yönden ağırlıklı olarak Müslüman Türk özelliklere sahip idi. 1828 yılına kadar yörede yaşayanların %77-78 i Müslüman Türklerden oluşmaktaydı. Burası, Ruslar ile İranlılar arasında yapılan Türkmençay Antlaşması ile Rusların egemenliğine girmiştir. Ruslar egemenliklerine aldıkları bu yörede daimi olabilmek amacıyla yöreye Hrıstiyan unsur olan Ermenileri yerleştirmek için çalışma başlatmışlardır. Bu doğrultuda, buraya Ermeni Vilayeti adını vermişlerdir. Ermenilere, verimli topraklar vermek gibi vaadlerle, Osmanlı ve İran ülkesinde yerleşik olan Ermenilerin yöreye göçünü teşvik etmişlerdir. Bunun neticesinde on binlerle ifade edilen Ermeni bu bölgeye göç etmiştir. Buraya gelen Ermeniler tek etnik grup olmak için, Rusların da desteği ile Müslüman Türkleri yöreden göç ettirmek için tedhiş eylemlerine başlamışlardır. Bu çalışmada, 1828 1920 yılları arasında bu yöredeki demografik değişiklikler incelenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler; Etnik Temizlik, Revan ve Iğdır, Müslüman Türkler, Ermeniler, Tedhiş. THE PROCESS OF CHANGING THE DEMOGRAPHIC STRUCTURE IN YEREVAN AND IĞDIR REGIONS IN FAVOR OF ARMENIANS (1828-1920) Abstract Yerevan and Iğdır regions were historically called as Çukur Saad and Sürmeli Çukuru by the Turkish people living in that region. The area in question was overwhelmingly Muslim dominant one from the point of cultural and social view until 1828. The percentage of Muslim Turkish population was about 77-78 % until 1828. Russia began to rule the territory in 1828 according to Türkmençay Treaty between Russia and Iran. In order to rule the region for a long time Russians started to settle Armenians in the region. Thus, denominating the region an Armenian name, the Russians encouraged the migration of the Armenian population who had already settled in Iran and Ottoman state, to the region with the commitment of giving them fertile lands. As a result of such promises thousands of Armenians migrated into the region. In order to be the only ethnic group, Armenians launched terrorist activities against Muslim Turks with the support of Russians. In this study we try to examine the demographic changes in this region between 1828 and 1920. Key Words: Ethnic cleansing, Yerevan and Iğdır, Muslim Turks, Armenians, Terrorism.
Giriş Tarihi süreçte, Revan ve Iğdır yöresi, Çukur Saad ve Sürmeli çukuru adları ile anılmaktadır. Kasım 1920 yılında Kazım Karabekir Paşa komutasındaki Türk ordusu Iğdır ve ilçelerini geri alana kadar Revan ve Iğdır yöresindeki Türklerin toplumsal, kültürel yapısı aynı olup, iklim özellikleri de genel olarak birbirinin aynısı idi. 1920 yılı kasım ayından itibaren bu yöre Aras Nehri sınır kabul edilerek Iğdır ve civarı Türkiye de, Revan ve civarı ise Ermenistan tarafında kalmak üzere fiilen ikiye ayrılmıştır. Türkler ile Ermeniler burada yaşamlarını büyük oranda huzur ve sükûn içinde XIX. yüzyıla kadar sürdürmüşlerdir. Bu birliktelik, Rusların istilasına kadar devam etmiştir. Rus istilası sürecinde ve sonrasında Ermeniler milliyetçi düşüncelerin etkisiyle kendilerine tek etnisiteli bir vatan meydana getirmeye çalışmışlardır. Rus destekli bu Ermeni milliyetçiliği, zamanla saldırgan bir yapıyı benimseyerek, Müslüman Türklerin bu yöreden göç ettirilmesi amacına yönelik olarak tedhiş ve katliamlar gerçekleştirmeye başlamıştır. Bu çalışmada, bu bölgede XI. yüzyıldan itibaren var olan Türklerin demografik üstünlüğü ve bu üstünlüğün Ermeniler tarafından hangi yöntemler kullanılarak, çoğunluğun nasıl azınlık durumuna düşürüldüğü incelenmeye çalışılmıştır. Revan ve çevresi, Rus hâkimiyetine girdikten sonra bu yörede Rus destekli büyük bir Ermeni mezalimi yaşanmış ve bunun neticesinde buradaki Türkler aşama aşama etnik temizliğe maruz kalmışlardır. Yöredeki Ermeni mezaliminin yaşanmasına sebep olan gelişmelerin daha iyi anlaşılması açısından bu yöredeki demografik yapının bilinmesi gerekmektedir. Yöredeki Türk Varlığı Osmanlıların, Revan, Rusların, Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti), Azerbaycan Türklerinin İrevan ve günümüzde Ermenistan olarak adlandırılan ülke dâhilinde Ermeniler, Müslüman Türk nüfusa oranla azınlıkta bulunmaktaydılar. Osmanlı belgelerinde, Revan (Erivan) merkezli Çukur Saad ve Sürmeli Çukurunda (Revan-Iğdır Ovasında) nüfusun yoğun bir şekilde Müslüman Türk olduğu kayıtlıdır. Bu kayıtları destekleyecek siyasi ve askeri gelişmeler tarihi kaynaklar arasında da mevcuttur. XIII. Yüzyıldan itibaren, Iğdır, Revan, (Erivan) ve Nahçivan civarında gelişen siyasi ve askeri olaylarda, Selçuklu, Osmanlı ve Safevi gibi Türk menşeli devletlerin rol oynaması, bu dönemde buraların Türk-Türkmen yurdu olduğunun en büyük delilini oluşturmaktadır. Bu dönemde bu bölgede Ermenilerin herhangi bir nüfus ağırlığı olmadığı gibi, meydana gelen siyasi gelişmelerde de etkinlikleri hiçbir şekilde görülmemektedir. Ermeniler, bu dönemde bölge nüfusunun çok küçük bir kısmını oluşturmakta ve Üçkilise deki (Eçmiyazin) manastır çevresinde dini bir 300
topluluk halinde, genel olarak bölgede hâkim olan Türk kökenli devletler olan Osmanlı veya Safevi (Türkmen) hâkimiyetinde yaşamakta idiler. 1 1590 da Osmanlı Devleti tarafından düzenlenen, Revan Tapu Tahrir defterinde kayıtlı, Çukur Saad da yer alan (Revan-Iğdır Ovası) köylerden çoğunun adları Türkmen boy ve oymaklarının adlarını taşımaktadır. Bunlar; Ozanlar, İsalu, Pornak, Takçılu, Cebecilü, Palaslu, Gökçebeglü, Üveysbeglü, Demircilü, Kozanlu, Yasavullu, Alpavud, Lalabegi, Tarcanlu, Dibeklü, Samagar, Muganlu, Talışlu, Khoçkeri(Koçkiri), Kaçar, Yasaklu, Körpelü, Hacı-karalu, İmanşalu, Koylahisarlu, Ağaceri, Yahyalu, Musa-Hacılu, Navruzlu, Gencelü, Develü, Zencirlü, Saçlu, Avşar, Tekerlü, Köseler, Karabörk, Ağzıkanlu, Cibinlü, Abaranoğlu (büyük ihtimalle Oğuz Türkçesi nde, Aparanoğlu-Götürenoğlu), Kuşoğlu, Nazaroğlu, Akhı-Veys (Hakveyis) ve İmaret (Amarat-Kadı kışlak) 2 ve sairedir. Bu köylerde yaşayanların ahalisi hiç şüphe yok ki Türklerden oluşmakta idi. Bunun en büyük delili de bu yerleşim birimlerinin Türkçe ve Türk aşiretlerinin adlarını taşımasıdır. Bunun dışında Revan merkezli Çukur Saad da (Revan-Iğdır Ovası) çok sayıda göçer Türkmen Boyu da mevcut idi. Evliya Çelebi 1647 yılında Revan a yaptığı seyahatte, Ağrı Dağı ve civarı (Revan ve Iğdır Ovası nın bulunduğu bölgeyi kapsar) için Türkmenlere yaylaktır 3 ifadesini kullanmakla, bölgedeki yoğun Türk nüfusa ve bölgenin Türklüğüne vurgu yapmıştır. Revan ve Iğdır yöresinin çukur (ovalık) kısmı da şüphesiz kışlakları idi. Yine XIII. yüzyıl Revan ve civarı hakkında bilgi veren kaynaklar, bugünkü Erivan merkezli Ermenistan coğrafyası için XIII. Yüzyılda Türkmenistan (Türkmen Ülkesi) adını kullanmaktadır. 4 Bölgenin Türklerin veya Türkmenlerin vatanı olduğu gerçeği, Fransa daki Historia Üniversitesi tarafından kaleme alınan ve 1783 yılında Fransa Kralına sunulan ve kralın onayı ile yayınlanan Osmanlı Devleti Tarihi adlı eserde, bugünkü Ermenistan ın XIII. yüzyılda Türkmenistan (Türkmen Ülkesi) olarak adlandırıldığı kayıtlıdır. 1747 yılının Haziran ayında, İran da hâkim bulunan Avşar Türkmenlerinden Nadir Şah suikast sonucu öldürülünce, İran ın hâkim olduğu topraklarda iç karışıklıklar çıkmış ve bu iç karışıklıklar sonucu İran ın toprak bütünlüğü bozul- 1 1441 yılında Kilikya bölgesinden çıkarılan Ermeni ruhanileri Üçkilise de denilen ve Iğdır ın yaklaşık 20 km yakınındaki Eçmiyazin e gelerek burayı kendilerine dini merkez (Katolikosluk-Katogigosluk) yapmışlardır. Bkz. Saide Hacieva İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile ilişkileri, Türkler, 7. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları. Ankara, 2002, ss. 64 72. 2 M.F. Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi 1451-1590, Ankara, TTK Yay., 1998, s. 349. 3 Evliya Çelebi Seyahatnamesinden seçmeler, (Haz.) H. Nihal Atsız, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991, s. 273. 4 Osmanlı Devleti Tarihi, (Çev.) Şiar Yalçın, Nokta Yayınları, İstanbul, 2003, s. 28. 301
muştur. İran ın hâkim olduğu topraklarda yirmi kadar hanlık kurulmuştur. Bu hanlıklardan biri, Turgutlu Türkmenlerinin hâkimiyetinde olan Revan Hanlığıdır. 5 Revan Hanlığı döneminde, Çukur Saad yöresindeki Ermeniler yaşantılarını genel olarak barış ve huzurlu bir ortamda sürdürmüşlerdir. Bu doğrultuda, Revan Hanlığı nın yönetiminde olan topraklarda, Eçmiyazin Ermeni Patrikliği nin 375 hektar vakıf arazisi olup, bu arazi dâhilinde tarımla uğraşmaktaydılar. Bu arazinin işlenmesinden elde edilen gelirden Türk yönetimleri vergi almamaktaydı. 6 Bu durum, Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşayan Ermenilere uygulanan sistemin bir benzeri idi. İran coğrafyasında yönetimde olan Türkmenlerin de, Ermenilere karşı herhangi bir baskı ve dışlamaya yönelik uygulama veya siyaset takip etmemekte idiler. Bu açıdan değerlendirildiğinde, Ermenilere, adı geçen Türk kökenli iki devlet tarafından, ne dini, ne de etnik açıdan herhangi bir olumsuz tutum takınılmadığı gibi aksine korunup kollandıkları izlenimi edinilmektedir. 7 Ancak daha sonraki yüzyıllarda Eçmiyazin Ermeni patrikliğinin yörede bulunması, Ermenilerin Revan ve civarına özel bir önem vermesine neden olmuş, onlar burasını kutsal bir yer olarak kabul etmiş ve bütün dikkatlerini bu yöreye yöneltmişlerdir. Bu nedenle burada bir Ermenistan Devleti kurmak, Ermenilerin hayallerini hep süslemiştir. Ancak karşılarında kendilerine en büyük engel olarak gördükleri bir gerçek vardı. Bu gerçek de bölgedeki Müslüman Türklerin nüfus bakımından, Ermenilere oranla büyük bir çoğunluk oluşturmalarıydı. Rus hâkimiyetine girmeden önce, bu yöredeki demografik dağılım yoğun şekilde Müslüman Türklerin lehine idi. Çukur Saad yöresinin 1590 yılı kayıtlarına göre, Revan Eyaletinde, (Iğdır ve civarını da içine alan Çukur Saad yöresinin Erivan, Nahçıvan ve Şüregel mıntıkaları kapladığı alanda) 120 bin kişi yaşamaktaydı. 1728 yılında ise aynı yörede, 183 bin kişinin yaşadığı kayıtlardan anlaşılmaktadır. 8 1590 yılına ait olan kayıtta, bu nüfusun, %77,5 ini Türkler, %22,5 ini Ermeniler, 1728 yılına ait kayıtta ise bu bölgede yaşayanların %76,5 ini Türkler, %23,5 ini ise Ermenilerin oluşturduğu tespiti yapılmaktadır. Revan eyaletine ait verilen bu iki nüfus kayıt bilgileri, Osmanlıların bölgeye hâkim olduğu devre aittir. Osmanlılar, herhangi bir bölgeyi ele geçirdiklerinde o bölgedeki arazi ve vergi verecek nüfusu kayıt altına alırlardı. 9 Revan ve civarı da ele geçirildiğinde, hemen arazi ve vergi verecek nüfusu kayıt altına alınmıştır. Bu nüfus kayıtlarında 5 Hacieva, İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile ilişkileri, s. 65. 6 Hacieva, İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile ilişkileri, s. 65. 7 M. Mirza Bala, Erivan Maddesi, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, MEB Yay., 1993, s. 313. 8 Rafik Firuzoğlu Safarov, Batı Azerbaycan: Etno-Politik Değişiklikler ve Ermenistan ın Kurulması (1801 1921), Türkler, Cilt: 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 167 174. 9 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300 1600, Cilt: 1 (çev) Halil Berktay, Eren yayıncılık, İstanbul, 2000, ss. 145 150. 302
hata payı çok azdır. Çünkü Osmanlı Devleti, Müslim ve gayri Müslim unsurlardan farklı vergiler aldığından, alınan vergiler aynı dine mensup olup olmamakla bağlantılı olduğundan ve Ermenilerin, İslam inancında olmaması sebebiyle, Cizye adı ile bilinen verginin onlardan ayrıca tahsil edildiği göz önüne alındığında, 10 Osmanlı tahrir defterlerindeki kayıtların gerçeğe çok yakın olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, 1590 ve 1728 yılına ait Osmanlı kayıtlarında, Revan Eyaletinin (Bugün Ermenistan olarak adlandırılan ülke) demografik yapısı içerisinde, Türk nüfusun büyük bir çoğunluk oluşturduğu görülmektedir. Bölgenin yer adlarına (Toponim) bakıldığında bile, yerleşim birimlerinin çoğunun Türkçe olduğu görülür. Bu durum bütün Ermenistan için geçerlidir. 11 Aynı durum, Iğdır ve civarı (Sürmeli Kazası) için de geçerlidir. 12 Bölgedeki yer isimlerinin Türkçe menşeli olması gerçeğini Ermeni Tarihçilerden Z. Gorgodyan ın, 1932 yılında Erivan da bastırılan 1831-1931 inci Yıllar Arasında Sovyet Ermenistanın Ahalisi (Ermenice) adlı kitabında Ermenistan da kayıtlı 2310 yerleşim yerinden 2000 nin adının Türkçe menşeli olduğun kaydedilmiştir. 13 Yörenin Rus Hâkimiyetine Girmesi XIX. yüzyıldan itibaren Ruslar, Kafkasya ya doğru istila hareketine başlamışlardı. 1826 yılında Kuzey Azerbaycan da ortaya çıkan genel bir ayaklanma üzerine, İran olaya taraf olmuş ve bu suretle, İran-Rus savaşı başlamıştır. Revan Hanlığı da İran a bağlı olması nedeniyle bu savaşa taraf olmuştur. Revan ve civarı bu savaş neticesinde, Rusların üstün gelmesi üzerine, iki devlet arasında yapılan Türkmençay Antlaşması (1 Şubat 1828) ile Rus hâkimiyetine geçmiştir. 14 Bu antlaşma ile Revan a bağlı olan Iğdır ve civarı da doğal olarak Rus hâkimiyetine girmiştir. Rusların, Revan (Erivan) çevresinde, Revan Türkleri ile yaptıkları savaşa tanık olan ve bu savaştaki gelişmeleri kaydeden zamanın Rus yazarları, uzaktan gördükleri Revan ı tarif ederken, pek çok camii minaresinin göründüğünü yazmışlardır. Revan Kalesi, Rusların eline geçtikten sonra, şehre giren Rus yazarlar, ahalisinin çoğunun Türk olduğunu görmüş ve eserlerinde bu gerçeği kaydetmişlerdir. 10 11 12 13 14 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt: 1, ss. 175 182. M.F. Kırzıoğlu, İravan/Revan Türkleri Türk Kültürü Dergisi, S:11, (Eylül 1963), ss. 30 36. İbrahim Güner, Kafkaski Kalender Yıllığı ndaki Iğdır la İlgili Nüfus Verilerine Coğrafi Bir Yaklaşım, Iğdır, Tarihi Gerçekler ve Ermeniler Uluslararası Sempozyumu 24 27 Nisan 1995, ss. 127 146. İbrahim Bayramov, Qerbi Azerbaycan ın Türk Menşeli Toponimleri www.iravan.com/index. php?subaction=showfull&id=1081971595&archive... Kerim Oder, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1982, s. 74, Bala, Erivan Maddesi, İ.A. s. 314. 303
Ruslar, Türkmençay Antlaşması ile hâkimiyetlerine aldıkları, Revan, Nahçivan ve bunlara birleştirdikleri Karabağ la birlikte anılan yerlerde bir idari yapı oluşturmuşlardır. Oluşturulan bu idari yapının adını Armanskaya Oblast (Ermeni Vilayeti) koymuşlardır (Mart 1828). 15 Ermeniler bu idari birime, Ruslar tarafından Ermeni Vilayeti adının verilmesini, uzun zamandan beri özlemleri olan, bağımsız Ermenistan veya Muhtar Ermenistan idaresi özlemlerine kavuştuklarını zannederek, kısa süreli bir sevinç yaşamışlardır. Ancak Ermenilerin bu sevinçleri uzun sürmemiştir. Rusların, yöreyi işgali sürecinde, onlara her türlü yardımı sağlayan ve Ermeni dini lideri olan Nerses i tutuklayıp, Basarabya ya sürgün etmişlerdir. Ermeniler oluşturulan yapının bir Rus vilayeti olduğunu, bu bölgeleri Rus Çarı adına işgal eden ve daha sonra da oluşturulan Ermeni vilayetinin başına getirilen Rus Komutanı Paskiyeviç ten öğrenmişlerdir. 16 Ermenilerin, bağımsız veya muhtar (özerk) Ermenistan a kavuşma sevinçleri bu nedenle kısa sürmüştür. Bu dönemde İran da hâkimiyet, Kaçar Türkmenlerinde bulunmaktaydı. Türkmençay Antlaşması (1828) ile neticelenen bu Rus İran Savaşın da, Ermeniler, bağlı oldukları Müslüman Türk idaresinin kendilerine her türlü kolaylık göstermesine rağmen, gönüllü silahlı çeteler oluşturarak din adamlarının öncülüğünde, Rusların yanından savaşa katılmışlardı. 17 Ermeniler, bu Rus-İran savaşında, daha sonra meydana gelen Osmanlı-Rus savaşlarındaki, Ruslar lehine olan açık ve faal tutumlarının adeta bir denemesini yapmışlardır. Rusların, Ermeni Vilayeti adını verdikleri bu bölgede idari yapı kısa süre sonra değiştirilerek, geçici bir askeri idarenin merkezi haline dönüştürülmüştür (Eylül 1829). 18 Bu bölge yirmi yıl sonra ise, Erivan, Nahçivan, Gümrü, Yeni (Novo) Bayezid ve Ordubad kazalarından oluşan Erivan adı ile anılan ve yöneticisi askeri vali olan yeni bir idari yapı meydana getirmişlerdir. Vali başkanlığında olmak üzere, vali yardımcısı ve Rus asıllı yüksek devlet memurlarının katılımı ile bir vilayet meclisi oluşturulmuştur. Bu meclisin dışında yine Rus memurlardan oluşan bir vilayet mahkemesi olup, Türklerin gönlünü almak ve Rus devletine sempati duymalarını sağlamak amacıyla mahalli imamın öncülüğünde, Müslümanlara mahsus bir şer i meclis oluşturulmuştur. 19 Bu suretle Türklere, Rus Devletinin, Müslümanların haklarına saygı gösterdiği mesajı verilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte bölge ahalisinin dilini değiştirmeye özel önem vermişlerdir. Bu doğrultuda 1840 yılına kadar bölgede resmi dil Farsça iken, bu tarihten itibaren Rusça resmi dil 15 16 17 18 19 Kazım Karabekir, Ermeni Meselesi, 2. Baskı, Emre Yayınları, İstanbul, 1995, s. 127. Karabekir, Ermeni Meselesi, s. 127. Karabekir, Ermeni Meselesi, s.126 127; Hacar Y. Verdiyeva, İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine (Çev.)Bilgehan Atsız Gökdağ, Türkler, Cilt: 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 175 180. Bala, Erivan maddesi, s. 314. Bala, Erivan maddesi, s. 314. 304
olarak dayatılmıştır. 20 Buna rağmen resmi yazışmaların dışında, bölgedeki ahalinin büyük bir çoğunluğu toplumsal hayatta Türkçe konuşmakta 21 ve kültürel eserlerini de Türkçe meydana getirmekteydiler. 22 Türkçenin yörede kültürel ve edebi dil olduğu gerçeğini, Köroğlu, Kerem Dede, Âşık Garib, Emrah ile Selbihan, Dede Kasım, Kurbani, Gökçeli Âşık Aliasker (Elesker), Beyböğrek, Tepegöz, Aslanbeğ (Basat) gibi edebi ürünlerin kendi aralarında yaygın olarak Türkçe anlatılmasıdır. Bu suretle, Türkler, milli destan ve hikâyeleri ile efsane ve ananelerini canlı tutarak varlıklarını korumuşlardır. 23 Bu bölge de Türkçenin konuşulması bu dönemle sınırlı olmayıp, Türklerin Anadolu ya yayılma (XI. yüzyıl) sürecinden itibaren Türkçe, Kafkasya bölgesinde en yaygın konuşulan dillerden birisi olduğu gibi, zamanla bölgedeki farklı etnik gruplar arasında ortak anlaşma dili haline de gelmiştir. 24 Yöre de Demografik Değişim Ruslar ile İran arasında 1828 de imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince, bu yörenin merkezi olan Revan, Rusların hâkimiyetine girmiştir. Ruslar, Revan merkezli bu bölgenin yoğun olan Türk ve Müslüman nüfusunu göz önüne alarak, burada daima varlıklarını sürdürmek ve gelecekte daha ileri mıntıkalara 20 21 22 23 24 Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905 1917), I. Baskı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 23. Veysel Ünüvar, İstiklal Harbi nde Bolşeviklerle Sekiz Ay, 1920 1921, Şirket-i Mürettebiye Basımevi No: 73, İstanbul, 1948, s. 7 Bölgede halk arasında Türkçe konuşulduğunun delili olmak üzere, Türk Halk Edebiyatı nın Âşıklık Sanatının önde gelen Temsilcilerinden Âşık Alhas n Revan (İrevan- Erivan) ile ilgili bir şiiri şöyledir. Yığılın ahbaplar yaren, yoldaşlar Hele görün İrevan da neler var? Pambuğu, buğdası, dingi düyüsü Bir de görüm bu meydanda neler var? Develer çekilir, ziller çalınır, Hem Verilir, hem salınır, alınır, Keçisi kırkılır, koyun yolunur Bilmirem ki bu meydanda neler var? Âşık Alhas sende gel İrevan a, Gör bu gözelleri kal yana yana, Bunlar kimi heç gelmedi cihana, Huri kimi bu gılmanda yeri var! Nizamettin Onk, Âşık Alhas Türk Kültürü Aylık Dergisi, Sayı: 303, (Temmuz, 1988), ss. 428 435. Bu konu ile ilgili farklı halk edebiyat ürünleri için, ayrıca bkz., Zeynel Abidin Makas, Gökçe Aşık Mektebi Kardaş Edebiyatlar Üç Aylık Edebi Dergi, Sayı:8, (Ekim-Kasım-Aralık1983). ss. 31 35. Nizamettin Onk, Göğçeli Âşık Elesker, Adapazarı Öğretmenler Yardımlaşma Derneği, Yayın No: 2, Sakarya, 1964. Kırzıoğlu, İrevan/Revan Türkleri, ss. 31 36. Rauf A. Hüseyinov, Azerbaycan daki Etnik Süreçlerin Tarihi Yönleri, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara 5 9 Eylül 1990), II. Cilt, TTK. Yayınları, Ankara, 1994, ss. 553 562. 305
(Anadolu ve İran içlerine) yönelmek için burasını bir üs olarak teşkil etmişler, bu yüzden buralara Hrıstiyan unsurların yerleştirilmesi siyasetini benimsemişlerdir. 25 Bu yöre, Rus hâkimiyetine girmeden hemen önce, Erivan Vilayeti nin demografik yapısının ezici çoğunluğu Türklerden oluşmaktaydı. 1828 yılına kadar Erivan ve civarındaki (Sürmeli Çukuru) nüfusun toplam 106.900 kişi olduğu; bu nüfusun 81.749 u Türk, 25.151 i ise Ermeni idi. 26 Bu nüfus oranlarına bakıldığı zaman, Erivan ve civarının demografik yapısında Türklerin tartışılmayacak kadar açık şekilde çoğunluğu oluşturdukları görülmektedir. Bu amaçla Ruslar, Revan ve çevresinde Hrıstiyan nüfusu artırmak amacıyla ilk etapta yerleştirilecek unsur olarak Ermenileri düşünmüşlerdi. Bu doğrultuda İran ve Osmanlı vatandaşı Ermenilere çeşitli teşvikler sunmak, özellikle Sürmeli Çukuru (Çukur Saad) denilen bölgeye Ermeni Vilayeti adını vermek suretiyle, Ermenilerin kitle halinde buraya göçünü sağlamışlardı. 27 1828 1829 yıllarında Kuzey Azerbaycan olarak adlandırılan Revan bölgesine, İran dan sayıları 6.946 yı bulan Ermeni ailesi göç etmiştir. Bunların toplam olarak 35.560 kişi olduğu bilinmektedir. Edirne antlaşmasından sonra (1829 1830 yıllarında) Osmanlı ülkesinden, yaklaşık 14 bin Ermeni ailesi, bu nüfus olarak 84.000 kişi yapmaktadır ki, buraya göç ettirilmiştir. 28 Buraya göç ederek yerleşen 2.264 ailenin Kars tan, 4.315 ailenin de (Doğu) Beyazıt tan geldikleri tespit edilmiştir. Bu gelenlerden bir kısmı, Rus işgali nedeniyle can ve mal güvenliğinden dolayı Müslüman Türklerin boşalttığı köylere yerleştirilmiştir. Bu suretle, savaştan sonra geri dönmesi muhtemel Müslüman Türk ahalinin önünü kesmişlerdir. Köyleri ellerinden çıkan Müslüman Türkler ise Türkiye ve İran a göç etmek zorunda bırakılmıştır. 29 Ruslar, bu bölgenin idari teşkilatını 1872 yılında yeniden düzenleyerek Erivan Guberniyası na yedi (Erivan, Aleksandrapol, Nahçivan, Novo Beyazid, Sürmeli (Iğdır), Dereleyez-Şerur ve Eçmiadzin) kazayı daha bağlamışlardı. Bağlanan bu kazalardan biri de Sürmeli Kazası adı ile anılan Iğdır ve civarını içine alan yöredir. 30 Bu düzenleme yapıldığında bile Ermeniler, Erivan, Iğdır ve civarında nüfus açısından çoğunluğu oluşturmuyorlardı. Aynı durum, Ermenilerin çoğunluk iddiasında bulundukları, Osmanlı Devleti nin Doğu vilayetleri olarak bilinen ve Vilayat-ı Sitte olarak adlandırılan bölge 25 26 27 28 29 30 Kırzıoğlu, İravan/Revan Türkleri, ss. 30 36. Verdiyeva, İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine, ss. 175 179. Verdiyeva, İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine, ss. 175 179. İbrahim Güner, Kafkaski Kalender Yıllığı ndaki Iğdır la İlgili Nüfus Verilerine Coğrafi Bir Yaklaşım, ss. 127 146. Verdiyeva, İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine, ss. 175 179. Verdiyeva, İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine, ss. 175 179. 306
için de geçerli idi. Din ve Etnik açıdan bölge değerlendirmeye tabi tutulduğunda; % 83 Müslüman, % 14 Hristiyan Ermeni, % 3 Hristiyan Rum ve Süryani vb. gibi unsurlardan oluşmaktaydı. Ancak araştırmalar hiçbir yerde çoğunluğu oluşturmadıklarını hatta en kalabalık oldukları Erzurum vilayetinde bile %20.77 nüfus oranına sahip olduklarını göstermekteydi. 31 Yine Osmanlı Devletinin 1914 istatistiğine göre, o zamanki mülki taksimata göre (Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Bitlis, Diyarbakır) vilayetlerinde toplam nüfus 3.225.989 olup bunların 2.622.010 u Müslüman, 483.672 si Ermeni, 4859 u Rum ve 115.820 si Süryani idi. 32 Özetle; Ermeniler ve diğer Hrıstiyan unsurlar Doğu Anadolu bölgesinin hiçbir yerde çoğunluk oluşturmuyorlardı. 1828 yılından 1918 yılına kadar Revan ve çevresinin demografik yapısını değiştirmek için Ruslar büyük çabalar göstermelerine rağmen büyük oranda Hristiyan çoğunluğunu sağlamayı başaramamışlardır. 1908 yılına ait Rus nüfus istatistiğine göre Erivan vilayetine bağlı, Iğdır ve civarını içine alan Sürmeli Sancağına bağlı, 234 köyde toplam 91.141 nüfusun yaşadığı tespit edilmiştir. Bu sayıma göre Sürmeli sancağındaki nüfusun, 68.692 si (%70,7 si) Türk ve Müslüman, 28.449 kadarı ise Ermeni nüfustan oluşuyordu. Ancak bu sayımda sadece erkek nüfus dikkate alınmıştır. Bu sayımda, Sürmeli Sancağının 1908 yılına ait nüfus verileri yerleşim birimlerinin etnik yapıları ile birlikte verilmiştir. Rus istatistiğinde bile Türk ve diğer Müslüman unsurların bölgede nüfusun çoğunluğunu teşkil ettiği görülmektedir. I. Dünya Savaşının başladığı 1914 yılında dahi Erivan ve civarında yaşayan Türk nüfus, sayısal açıdan aşağı yukarı Ermeni nüfus ile aynı seviyede idi. 33 Justin Mc Carthy, Ölüm ve Sürgün, adlı eserinde, Erivan Vilayetindeki Türk nüfusun 1914 ve 1926 daki oranını karşılaştırmıştır. Bu karşılaştırmaya göre; 1914 te Türk nüfus 270.000 iken 1926 yılında Türk nüfusun 89.000 e düştüğünü kaydederek aradaki Türk nüfus kaybının oransal farkının %67 olduğunu tespit etmiştir. Bu oranlamada, Türk Milli Mücadelesinden sonra Türk sınırları içerisinde kalan Iğdır ve civarını dışta tutarak hesaplamıştır. Rus hâkimiyetinde kalan Erivan ve civarı için bu sonuçlar geçerlidir. Bölgedeki bu nüfus değişiminin en büyük neden, İngiliz Amirali Bristol un tuttuğu günlükte kayıtlı şu sözlerinde arandığında, sorunun nedeni açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır; Genaral Dro nun yanında (bulunarak) hizmet görmüş subayların verdiği raporlardan biliyorum ki, savunmasız köyler topçu ateşine tutulmuştur ve sonra işgal edilmişlerdir; eğer orada kaçmamış yerli halktan (Müslüman) kimse bulun- 31 32 33 İlhan Gedik, Vilayat-ı Sitte de Demografik Durum (1875 1914), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1985, s. 78 79. Türk İstiklâl Harbi III ncü Cilt Doğu Cephesi (1919 1921), ATASE Yayınları, Ankara, 1995, s. 38. Justin Mc Carthy, Ölüm ve Sürgün, (Çev.) Bilge umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 256. 307
muş ise bunlar vahşice öldürülmüşlerdir. Köy talan edilmiştir. Bütün hayvan sürüleri gasp edilmiş ve sonunda köy yakılmıştır. Bu eylemler Müslümanları (Türkleri) defetme amacıyla düzenli ve sistemli biçimde yürütülmüştü. 34 Bu kayıt farklı bir bakış açısıyla değerlendirildiğinde, Amiral Bristol, Ermenilerin Türklere yaptığı katliamları ifade ederken düzenli ve sistemli biçimde yürütülmüştü şeklindeki ifadeyi kullanmak suretiyle bölgedeki Türklere soykırım yapıldığını kuşkuya yer bırakmayacak derecede açıkça dile getirmektedir. Eğer, 1948 de kabul edilen Birleşmiş Milletler Anayasası nda yer alan Soykırım Suçunu Önleme ve Cezalandırma Sözleşmesi, geçmişe yönelik işletilecek ve Amiral Bristol un tuttuğu bu rapor işleme konulacak olursa, Ermenilerin Türklere yönelik soykırım yaptıkları ortaya çıkmaktadır. Çünkü Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulunda, 1948 de kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nde soykırım tanımlanırken kullanılan ifade şöyledir; Silahsız ve savunmasız bir toplumun bireylerinin hiç ayrım gözetilmeksizin planlı bir şekilde ve silahlı bir toplum tarafından tamamen yok edilmesidir. 35 Sonuç XIII. yüzyıldan itibaren batılı kaynaklarda Türkmenistan olarak geçen ve günümüzde Ermenistan olarak adlandırılan ülkede çoğunluk Müslüman Türklerden oluşmaktaydı. Rusya desteğindeki Ermeniler, 1828 den başlayarak Türklere yönelik etnik temizlik hareketine başlamışlardır. Ermenilerin yaptıkları bütün katliam ve sürgünlere rağmen, 1920 yılına kadar Ermenilerin kendilerine merkez olarak seçtikleri Revan (Erivan) ve civarında Müslüman Türk nüfusu sayısal yönden hemen hemen Ermeni nüfusa eşit idi. 36 Bu nedenle Türkler, yöre üzerinde tarihten gelen doğal bir hakka sahip idiler. Bu haklarından da kolay kolay vazgeçmek amacında değildiler. Bu amaçla, Ermenilerin teşkilatlı tedhiş hareketlerine karşı, Türklerde teşkilatlanmaya başlamışlardı. Ancak bu teşkilatlanmada Türkler, Ermenilere nazaran çok geç kalmışlardı. Çünkü Erivan ve civarın da yüzlerce Türk köyü yakılıp, yağmalanıp ve ahalisi katledildikten sonra Türkler, durumun korkunçluğunun farkına varmışlardır. 34 35 36 Bristol un Savaş Günlüğü, 14 Ağustos 1922, U. S. 867.00/1540. naklen, Mc Carthy, Ölüm ve Sürgün, s. 252. Cemalettin Taşkıran, Türk-Ermeni İlişkileri, Tehcir Olayı ve Sözde Soykırım Osmanlı dan Günümüze Ermeni Sorunu, (ed.) H.Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001, ss. 209 224, Ayrıca bkz. Pulat Y. Tacar, Ermenilere Soykırım Yapıldığı Savının Hukuksal ve Ahlaki Açılardan İncelenmesi, Ermeni Araştırmaları Dergisi, S: 2, (Haziran-Temmuz-Ağustos 2001), ss. 89 112. Allen ve Muratoff, 1828 1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.s. 463. 308
Ermeni tedhişine o dönemde engel olacak ve Müslüman Türklerin hayatlarını güven içinde idame etmelerine yardımcı olacak bir teşkilat ise bulunmamaktaydı. O dönemde (1828 1920), Müslüman ülkeler arasında en güçlü devlet olarak Osmanlı Devleti olmasına rağmen, Osmanlılar yöredeki demografik değişikliklere müdahil olamamıştır. Buna sebep olarak muhtemelen Osmanlı Devleti nin zayıf durumda bulunması gösterilebileceği gibi, bölgenin Osmanlı hâkimiyetinden iken değil de, İran ın hâkimiyetinde iken Rus egemenliğine geçmesi bir müdahaleye engel teşkil etmiş olabilir. Neticede her ne olursa olsun; XIII. yüzyıldan itibaren Türkmenlerin vatanı olan yöre, 1828 den itibaren Ermeni vatanı haline dönüştürülmüştür. Bölgenin içinden geçen Aras Nehri nin akış istikametinin sağ tarafında yer alan Iğdır ve civarı, Türk Milli Mücadelesi (1919 1922) neticesinde Ermeni vatanı olmaktan kurtarılmıştır. Bu suretle, Türk toprağı olan Revan ve civarındaki, Müslüman Türkler, etnik temizliğe tabi tutularak, doksan iki yıl (1828 1920) içinde Ermenistan haline getirilmiştir. Buradaki, Müslüman Türklerin felaketi ise, dünya devletleri tarafından görmezlikten gelinmiştir. 309
Kitaplar ve Tezler KAYNAKÇA Allen W.E.D. ve Muratoff, Paul, 1828 1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966. Atsız, H. Nihal, Evliya Çelebi Seyahatnamesinden seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991. Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905 1917), I. Baskı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999. Gedik, İlhan, Vilayat-ı Sitte de Demografik Durum (1875 1914), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 1985. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300 1600, C: I, (Çev) Halil Berktay, Eren yayıncılık, İstanbul, 2000. Karabekir, Kazım, Ermeni Meselesi, 2. Baskı, Emre Yayınları, İstanbul, 1995. Kırzıoğlu, M.F., Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi 1451 1590, TTK Yayınları, Ankara, 1998. Mc Carthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, (Çev.) Bilge umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1988. Oder, Kerim, Azerbaycan, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1982. Onk, Nizamettin Göğçeli Âşık Elesker, Adapazarı Öğretmenler Yardımlaşma Derneği, Yayın No: 2, Sakarya, 1964. Türk İstiklâl Harbi III ncü Cilt Doğu Cephesi (1919 1921), ATASE Yayınları, Ankara, 1995. Ünüvar, Veysel, İstiklal Harbi nde Bolşeviklerle Sekiz Ay, 1920 1921, Şirket-i Mürettebiye Basımevi No: 73, İstanbul, 1948. Yalçın, Şiar, Osmanlı Devleti Tarihi, Nokta Yayınları, İstanbul, 2003. 310
Makaleler Bala, M. Mirza, Erivan Maddesi, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, MEB Yayınları İstanbul, 1993. Bayramov, İbrahim, Qerbi Azerbaycan ın Türk Menşeli Toponimleri, www.iravan.com/index. php?subaction=showfull&id=1081971595&archive... Güner, İbrahim, Kafkaski Kalender Yıllığı ndaki Iğdır la İlgili Nüfus Verilerine Coğrafi Bir Yaklaşım, Tarihi Gerçekler ve Ermeniler Uluslararası Sempozyumu, Iğdır 1995. Hacieva, Saide, İrevan (Revan) Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile ilişkileri, Türkler, 7. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları. Ankara, 2002. Hüseyinov, Rauf A.,. Azerbaycan daki Etnik Süreçlerin Tarihi Yönleri, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara 5 9 Eylül 1990), II. Cilt, TTK. Yayınları, Ankara, 1994. Kırzıoğlu, M.F., İravan/Revan Türkleri Türk Kültürü Dergisi, S:11, (Eylül 1963). Makas, Zeynel Abidin, Gökçe Âşık Mektebi Kardaş Edebiyatlar Üç Aylık Edebi Dergi, Sayı:8, (Ekim-Kasım-Aralık1983). Onk, Nizamettin, Âşık Alhas Türk Kültürü Aylık Dergisi, S: 303, (Temmuz, 1988), 19) Safarov, Rafik Firuzoğlu, Batı Azerbaycan: Etno-Politik Değişiklikler ve Ermenistan ın Kurulması (1801 1921), Türkler, Cilt: 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. Taşkıran, Cemalettin, Türk-Ermeni İlişkileri, Tehcir Olayı ve Sözde Soykırım Osmanlı dan Günümüze Ermeni Sorunu, (Ed.) H.Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001. Tacar, Pulat Y., Ermenilere Soykırım Yapıldığı Savının Hukuksal ve Ahlaki Açılardan İncelenmesi, Ermeni Araştırmaları Dergisi, S: 2, (Haziran- Temmuz-Ağustos 2001). Verdiyeva, Hacar Y., İrevan (Revan) Vilayetindeki Demografik Değişiklikler Üzerine (Çev.)Bilgehan Atsız Gökdağ, Türkler, Cilt: 19, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. 311