Türkiye İnsani Gelişme Raporu kapsamında İGE değerleri ve sıralamalarındaki değişiklikler

Transkript

1 İnsani Gelişme Raporu 2011 Sürdürülebilirlik ve Eşitlik: Herkes İçin Daha İyi Bir Gelecek 2011 İGR Bileşik Endeksleri ile İlgili Açıklayıcı Not Türkiye 2011 İnsani Gelişme Raporu kapsamında İGE değerleri ve sıralamalarındaki değişiklikler Giriş 2011 İnsani Gelişme Raporu nda 187 ülke ve (BM tarafından tanınan) bölge için, İnsani Gelişme Endeksi (İGE) değer ve sıralamaları ile 134 ülke için Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi (EUİGE), 146 ülke için Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi (TCEE), 109 ülke için de Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) sunulmaktadır. İGE kapsamında yer alan ülke sıralamaları ve değerleri İnsani Gelişme Raporu nun tüm dünyada duyurularak ve elektronik kopyalarının erişime açılacağı tarihe kadar kesinlikle erişime kapalıdır (ambargo altındadır) tarihli rapor tüm dünyada 2 Kasım 2011 de açıklanmıştır. Raporda yer alan değer ve sıralamaların önceden yayımlanmış raporlardaki değer ve sıralamalarla karşılaştırılması temel alınan veri ve yöntemler değişmiş olacağından yanıltıcı olabilir. Ayrıca, İGE kapsamındaki ülkelerin sayısı da aynı değildir tarihli İGE kapsamında 169 ülke yer almaktayken 2011 İGE sinde 187 ülke yer almaktadır ve önceki raporda çoğu ülkeyle ilgili temel göstergeler elde edilememiştir. Okuyuculara, İGE değerlerindeki ilerlemeyi raporun İstatistikler ekinde yer alan İGE Trendleri başlıklı Tablo 2 ışığında değerlendirmeleri tavsiye edilir. Tablo 2 tutarlı gösterge, yöntem ve zaman-serisi verilerine dayandığından ilgili değer ve sıralamalarda zaman içindeki gerçek değişikliği dolayısıyla ülkelerin zaman içindeki gerçek ilerleyişini görmek mümkündür. Her bir endeksin nasıl hesaplandığı ile ilgili ayrıntılar için 2011 tarihli raporun 1-4 üncü Teknik Notlarına ve İnsani Gelişme Raporu web sitesinde yer alan ilgili referans makalelere bakınız. İnsani Gelişme Endeksi (İGE) İGE uzun vadeli ilerlemeyi insani gelişmenin üç temel boyutunda ele alan bir özet ölçütüdür. Bu üç temel boyut, uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgiye erişim ve iyi bir yaşam standardıdır yılındaki İGR de de belirtilmiş olduğu gibi uzun ve sağlıklı bir yaşam, yaşam yle; bilgiye erişim ise i) 25 yaş ve üstündeki bireylerin yaşam boyu aldıkları eğitimin yıl ortalaması olarak da ifade edilen yetişkin eğitim yılları ortalaması, ii) çocuğun hayatı boyunca hâkim yaşa özel oranlarının değişmemesi halinde çocuğun okula gitmeyi umabileceği yılların toplamı olarak açıklanabilecek okul çağına gelmiş çocukların beklenen okula devam ile ölçülmektedir. Yaşam standardı, 2005 teki sabit kişi başı Satın Alma Gücü Paritesi (SGP/PPP) olarak ifade edilen Gayri Safi Milli Gelir (GSMG) ile ölçülmektedir. Ülkeler arası karşılaştırmaları mümkün olduğunca kolaylaştırabilmek için İGE, özellikle BM Nüfus Birimi, UNESCO İstatistik Enstitüsü (UIS) ve Dünya Bankası ndan elde edilen uluslararası verilere 1

2 dayandırılmıştır. Giriş kısmında da ifade edildiği üzere, bu yılki raporda yer alan İGE değer ve sıralamaları ilgili kurumlarca bileşik göstergelerde değişiklikler yapılmış olduğundan (2010 tarihli rapor da dâhil olmak üzere) geçmiş tarihlerde yayımlanmış olan raporlarla karşılaştırılabilir değildir. İGE ler kapsamındaki ilerlemenin karşılaştırılabilmesine olanak tanımak için 2011 raporunda arası döneme ait yeniden hesaplanmış İGE lere yer verilmiştir. Türkiye nin İGE değeri ve sırası Türkiye nin 2011 İGE değeri yüksek insani gelişme kategorisinde dur ve Türkiye yi 187 ülke ve bölge içinde 92 nci sıraya yerleştirmektedir yılları arasında Türkiye nin İGE değeri den a yükselmiştir ki bu yüzde 51 lik bir artışa ya da yıllık ortalama yüzde 1.3 lük bir artışa işaret etmektedir verilerine ve metotlarına dayalı 2010 sıralamasında Türkiye nin İGE si 187 ülke içinde 95 incidir İGR de Türkiye 169 ülke içinde 83 ncü sırada yer almıştır. Ancak, temel veri ve yöntemler kadar ülke sayısı da değişmiş olduğundan bu değer ve sıralamaları önceki raporlarda yer alan veri ve sıralamalarla karşılaştırmak yanıltıcı olacaktır. Tablo A da Türkiye nin ilerlemesi her bir İGE göstergesi için gösterilmektedir yılları arasında Türkiye de doğum anında umulan yaşam 17.4 yıl artmış, ortalama 3.6 yıl artmış ve beklenen de 4.9 yıl uzamıştır. Türkiye nin kişi başına düşen Gayri Safi Milli Hasılası da yılları arasında yüzde 119 oranında artmıştır. Tablo A: Tutarlı zaman-seri verileri, yeni bileşik göstergeleri ve yeni yöntemler ışığında Türkiye nin İGE trendleri Doğum anında Beklenen Ortalama Kişi başına İGE değeri umulan yaşam düşen GSMG (2005 SGP$) , , , , , , , , Aşağıda verilen Resim 1 de her bir bileşik endeksinin Türkiye nin İGE sine 1980 den bu yana katkısı gösterilmektedir. 2

3 Resim 1: yılları arasında Türkiye nin İGE bileşik endekslerindeki trendler Diğer ülkelerle bağlantılı olarak ilerlemenin değerlendirilmesi Uzun vadeli ilerleme diğer ülkelerle bağıntılı olarak hem coğrafi lokasyon hem de İGE değeri olarak değerlendirilebilir. Örnek vermek gerekirse, yılları arasında Türkiye, Ermenistan ve Moldova Cumhuriyeti İGE lerini arttırmak yönünde farklı seviyelerde ilerleme kaydetmişlerdir (bkz. Resim 2). Resim 2: yılları arasında Türkiye nin İGE trendleri Türkiye nin 2011 İGE si olup yüksek insani gelişme grubunda yer alan ülkelerdeki ortalamasının da, Avrupa ve Orta Asya daki ortalamasının da altındadır. Avrupa ve Orta Asya bölgesinde 2011 İGE sıralamasında Türkiye ye yakın olan diğer ülkeler Sırbistan ve Azerbaycan dır ve bu ülkeler İGE sıralamasında sırasıyla 59 ve 91 nci gelmişlerdir (bkz. Tablo B). 3

4 Tablo B: Seçilmiş olan diğer ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye nin İGE göstergeleri İGE değeri İGE sırası Doğum anında umulan yaşam Beklenen Ortalama Kişi başına düşen GSMG (SGP $) Türkiye ,246 Sırbistan ,236 Azerbaycan ,666 Avrupa ve Orta Asya ,004 Yüksek İGE ,579 Eşitsizliğe Uyarlanmış İnsani Gelişme Endeksi (EUİGE) İGE bir ülkede temel insani gelişme alanındaki ilerleme ve kazanımlarının ortalama ölçüsüdür. Tüm ortalamalar gibi İGE de insani gelişmenin ülke sathında nüfusa dağılımındaki eşitsizliği maskelemektedir tarihli İGR deki İGE kapsamında, eşitsizliği her bir boyutun ortalama değerini eşitsizlik düzeyine göre azaltarak İGE yi her üç boyutuyla ele alan bir EUİGE ortaya koyulmuştur. İGE yi, potansiyel insani gelişme endeksi ve EUİGE yi ise gerçek insani gelişme endeksi olarak görmek mümkündür. Potansiyel insani gelişmede eşitsizlikten kaynaklanan kayıp İGE ve EUİGE arasındaki fark olarak yüzde türünden ifade edilebilir (daha fazla ayrıntı için bkz. Teknik Not 2). Türkiye nin 2011 İGE si dur ancak bu boyutlara ait endekslerin dağılımından kaynaklanan eşitsizlik çıkartıldıktan sonra bu değer yüzde 22.5 kayıpla düşmektedir. Sırbistan ve Azerbaycan ın eşitsizlikten kaynaklanan kaybı sırasıyla yüzde 9.5 ve yüzde 11.4 tür. İGE si yüksek ülkelerde eşitsizlikten kaynaklanan ortalama kayıp yüzde 20.5 ve Avrupa ve Orta Asya için yüzde 12.7 dir. Tablo C: Seçilmiş olan diğer ülke ve gruplarla karşılaştırıldığında Türkiye nin EUİGE değeri EUİGE değeri Toplam Kayıp (%) Doğum anında umulan yaşam ndeki eşitsizlikten kaynaklanan kayıp (%) Eğitimden kaynaklanan eşitsizlikten dolayı kayıp (%) Gelir eşitsizliğinde n kaynaklanan kayıp (%) Türkiye Sırbistan Azerbaycan Avrupa ve Orta Asya Yüksek İGE Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi (TCEE) Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi (TCEE) toplumsal cinsiyet eşitsizliğini üreme sağlığı, güçlendirme ve ekonomik faaliyet olarak üç boyutta ele alır. Üreme sağlığı, anne ölümleri ve ergen doğurganlık oranlarına göre ölçülür; güçlendirme her bir toplumsal cinsiyete ait meclisteki sandalye sayısı ile yine her bir toplumsal cinsin orta ve lise öğretimine katılımı oranıyla ölçülürken ekonomik faaliyet ise her bir toplumsal cinsiyetin iş gücü piyasasına katılımıyla ölçülür. TCEE, önceki Toplumsal Cinsiyetle İlgili Gelişme Endeksi ve Toplumsal Cinsiyet Güçlendirme Endeksinin yerine geçmiştir. TCEE, her üç TCEE boyutunda erkek ve kadın cinslerin kazanımları arasındaki eşitsizlikten kaynaklanan insani gelişme kayıplarını gösterir. (TCEE konusunda daha fazla ayrıntı için bkz. İstatistikler Ekinde yer alan Teknik Not 3). 4

5 Türkiye nin TCEE değeri olup bu değer ülkeyi 2011 endeksinde yer alan 146 ülke arasında 77 nci sıraya yerleştirmektedir. Türkiye de 2010 itibariyle meclisteki sandalyelerden yüzde 9.1 i kadınlar aittir. Ülkedeki erkeklerin yüzde 46.7 si orta ya da lise eğitimi almış olmasına rağmen yetişkin kadınların yüzde 27.1 i orta veya lise düzeyinde eğitim almıştır. Her 100 bin canlı doğumdan 23 ünde kadınlar hamilelikten kaynaklanan sorunlar nedeniyle hayatını kaybetmektedir. Erişkin doğurganlık oranı 1000 canlı doğumda yüzde 39.2 dir. İş gücü piyasasına kadın katılımı ise kadınlarda yüzde 24 erkeklerde ise yüzde 69.6 dır. Buna karşın, Azerbaycan endekste 50 nci sırada yer almaktadır. Tablo D: Seçilmiş olan diğer ülke ve gruplarla karşılaştırıldığında Türkiye nin 2011 TCEE değeri TCEE değeri TCEE sırası Anne ölüm oranı Erişkin doğurganlık oranı Meclisteki kadın sandalye sayısı (%) En az orta öğretim almış nüfus (%) İş gücü piyasasına katılım oranı (%) Kadın Erkek Kadın Erkek Türkiye Azerbaycan Avrupa ve Orta Asya Yüksek İGE Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) 2010 tarihli İGR de aynı hanelerde eğitim, sağlık ve yaşam standardı olarak çoklu yoksunlukların tespitinde kullanılan bir Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi (ÇBYE) ortaya koyulmuştur. Eğitim ve sağlık boyutları iki göstergeye dayanırken yaşam standardı boyutunda esas alınan altı göstergenin tamamı ağırlıklandırılır ve çalışmaya katılan her bir hane için yoksunluk puanları hesaplanır. Yoksul olan ile olmayanı ayırmak için ağırlıklandırılmış göstergelere eşit bir yüzde 33.3 lük ayrım eşiği kullanılır. Hane yoksunluk düzeyi yüzde 33.3 oranında ya da daha fazlaysa o hane (içindeki nüfusla birlikte) çok boyutlu yoksul olarak değerlendirilir. Yüzde 20 ye eşit ya da daha yüksek fakat yüzde 33.3 ten de az yoksunluk puanı alan haneler ise çok boyutlu yoksulluk karşısında hassas durumda ya da çok boyutlu yoksul olma riskiyle karşı karşıya olan haneler olarak değerlendirilir. Türkiye nin ÇBYE tahminleriyle ilgili olarak en yakın tarihli araştırma verileri 2003 e aittir. Türkiye de nüfusun yüzde 6.6 sı çoklu yoksunluklar içindeyken buna ilaveten yüzde 7.3 lük bir kesim de çoklu yoksunluklar karşısında hassas konumdadır. Türkiye de çok boyutlu yoksulluk içindeki insanların hissetmekte olduğu yoksunluk yüzdesi olan yoksunluğun payı (yoğunluğu) yüzde 42 dir. Nüfusun çok boyutlu yoksul kesiminin payını ifade eden ÇBYE yoksunlukların yoğunluğuyla düzeltildiğinde ortaya çıkan rakam Sırbistan ve Azerbaycan ın ÇBYE değerleri sırasıyla ve dir. Tablo E de günde 1.25 doların (SGP) altında yaşayan nüfusun yüzdesi olarak ölçülen gelir yoksulluğu ile Türkiye deki çok boyutlu yoksunluklar karşılaştırılmaktadır. Gelir yoksulluğunun bütün hikayenin sadece bir kısmını anlattığı burada görülmektedir. Çok boyutlu yoksulluk yoklaması gelir yoksulluğundan yüzde 3.9 oranında daha fazladır. Bu, diğer bir deyişle gelir yoksulluğu çizgisinin üzerinde yaşayan bireylerin hala eğitim, sağlık ve diğer yaşam şartları açısından çeşitli yoksunluklar içinde olduğuna işaret etmektedir. Tablo E de ayrıca Türkiye nin ciddi yoksulluk içinde olan (yoksunluk puanı yüzde 50 ya da üzerinde olan) ve yoksulluk hassasiyeti bulunan (yoksunluk puanı yüzde arasında olan) kesimleri de görülmektedir. Karşılaştırma maksadıyla tabloda Azerbaycan ve Sırbistan a ait rakamlara da yer verilmiştir. 5

6 Tablo E: Seçilmiş olan diğer ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye nin 2011 yılı itibarıyla ÇBYE si ÇBYE değeri Yoklama (%) Yoksunluğun yoğunluk seviyesi (%) Yoksulluk karşısında hassas durumdaki kesimler (%) Ciddi yoksulluk içindeki nüfus (%) Gelir yoksulluğu düzeyinin altındaki kesim (%) Türkiye Sırbistan Azerbaycan