KONYA EKOLOJİK ŞARTLARINDA GECİKMİŞ EKİMİN EKMEKLİK BUĞDAY VERİM VE BAZI KALİTE PARAMETRELERİNE ETKİSİ Seyfi TANER 1 Sait ÇERİ 1 Mehmet Şahin 1 Ramazan Ayrancı 1 Emel Özer 1 İbrahim KARA 1 Mevlüt AKÇURA 2 1 Bahri Dağdaş Uluslar arası Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Konya 2 18 Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Çanakkale Sorumlu yazar: seyfitaner@yahoo.com ÖZET Bu çalışma Konya ekolojik şartlarında ekim zamanının gecikmesi ile verim ve bazı kalite değerlerinde meydana gelebilecek değişikliklerin ortaya koyulması ve gecikmiş ekimde tercih edilebilecek genotip/genotiplerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışma 2004-05 ile 2005-06 üretim sezonlarında Bahri Dağdaş Uluslarararası Tarımsal Araştırma Enstitüsüne (BDUTAE) ait Konya merkezde bulunan arazide yapılmıştır. Çalışmada BDUTAE de geliştirilen Konya 2002, Bağcı 2002, BDME 02/1S, Ahmetağa ve Ekiz ekmeklik genotipleri kullanılarak zamanında ve geç ekim olmak üzere sulanan şartlarda iki farklı ekim zamanında 2004-2005 ve 2005-2006 üretim yıllarında denenmiş; her iki sezonda da dane verimi, 2005-2006 sezonunda ise danede protein miktarı, gluten miktar, mini SDS ve bin dane ağırlığı değerlendirilmiştir. Deneme tesadüf blokları planında bölünmüş parseller deneme deseninde, 5 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Ana parsellere ekim zamanı alt parsellere çeşitler yerleştirilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre her iki yılda da zamanında ekim de dane verimleri yüksek, geç ekimlerde ise düşük olmuştur. Ekim zamanında verim açısından çeşitlerin gelişme tabiatlarına göre farklı etkilendikleri görülmüştür. Burada zamanında ekimde kışlık gelişme tabiatlı Ekiz ve alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S ile Ahmetağa ön plana çıkarken, geç ekimde alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S ve Bağcı 2002 çeşitleri ön plana çıkmıştır. Ayrıca çalışmanın ikinci yılında incelenen bazı kalite kriterlerinden danede protein, SDS ve gluten miktarlarında geç ekimde artış olurken bin dane ağırlığında ise düşüş olmuştur. Zamanında ekimde çeşidin kışlık veya alternatif gelişme tabiatı verim açısında önem arzetmezken, geç ekimde belli bir oranda verim düşüşüne rağmen buğday ekimi tercih edilecekse alternatif gelişme tabiatlı genotipler ön plana çıktığından Orta Anadolu da Şeker pancarının geç hasat edilmesi veya herhangi bir nedenden dolayı geç ekimde buğday yetiştirilecek ise alternatif gelişme tabiatlı genotipler tercih edilmeli ve Orta Anadolu için önerilen tüm çeşitlerin denenerek performanslarının ortaya koyulması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Ekmeklik buğday, ekim zamanı, dane verimi, mini SDS, protein, gluten, bin dane. DELAYED PLANTİNG EFFECT OF YİELD AND SOME QUALITY PARAMETERS ON BREAD WHEAT İN KONYA ECOLOGİCAL CONDİTİON Abstract The study was aimed to investigate the effect of late planting on grain yield and some quality parameters that may occur genotype/ genotypes. İt was cariried out from 2004-05 to 2005-06 at Bahri Dağdaş İnternational Research institute experiment fields in Konya. Konya 2002, Bağcı 2002, BDME 02/1S, Ahmetağa and Ekiz bread wheat genotypes were used under irrigated conditions. Both 2004-05 and 2005-06 groving seasons grain yield, in edition protein content, gluten content, mini SDS value and grain weight were evaluated at 2005-06 season. The experimental layout was split plots in randomized complete block design with 5 repilcations. Main plots that were planting time, sub-plots were genotypes. According to the results, every two years timly planting were high yield on the other hand late planting were low yield. Grain yield were different effected by devoloping typs for genotypes. Ekiz that is winter typ and Ahmetağa and BDME 02/1S that are facultative typ showed high yield at timly planting while Bağcı 2002 and
BDME 02/1S that are facultative typs give high yield at late planting. Otherwise second year protein content, gluten content, mini SDS value increased on the contrary grain weight decriased. Both timly planting and late planting were not effected by winter tpy or facultative typ of genotypes. Although late planting is low yield if prefer to wheat production because facultative genotipes that showed good performans should be facultative typ in Central Anatolia where If late harvesting of sugar beet or due to any reason and all cultivars of recommended should be try in Centiral Anatolia. Key Words: Bread wheat, planting time, grain yield, protein content, gluten content, mini SDS value,grain weight. GİRİŞ Bölgemizde ana ürün buğday olmakla birlikte yoğun olarak şeker pancarı tarımı yapılmaktadır. Şeker pancarının hasadı Eylül, Ekim ve Kasım aylarında yapılmaktadır (Akınerdem ve ark. 1996). Özellikle şeker pancarı sökümlerinin geç yapıldığı zamanlardaki gecikmiş zaman üreticileri şeker pancarından sonra münavebeye girecek yüksek verimli ve kaliteli değişik hububat tür ve çeşitlerinin üretimi arayışına yönlendirmektedir. Bu nedenle zaman zaman soğuktan zarar görme riskine rağmen yazlık buğday çeşitlerinin bile üretimi yapılmaktadır. Orta Anadolu da Sonbaharda hububatta ekim zamanının gecikmesi ile birlikte havaların soğuması ile çimlenme için gerekli olan (6-8 0 C) sıcaklıkların altına düşmesinin yanında bazı yıllarda da yağış yetersizliğinden dolayı çimlenme için gerekli olan toprak nemi yeterli olmayabiliyor. Bu ve benzer şartlarda bitkiler ya çıkış olmadan kışa girerek erken ilkbaharda çıkışlar meydana geliyor ya da kış öncesi zayıf çıkışlar meydana gelmektedir. Çıkış olmadan kışa giren bitkiler toprak altında bir miktar nem alıp tohum şişerek uygun sıcaklık olmadığından dolayı bir kısım tohum/bitkiler çürüyerek canlılıklarını kaydediyorlar. Çıkışların zayıf olduğu durumlarda birim alandaki bitki sayısı az oluyor kışa zayıf giren bitkilerde kıştan zarar görerek verime olumsuz etki yapıyor. Orta Anadolu da buğday için kuru şartlarda ekim zamanı 15 Eylül - 10 Ekim (Keklikçi ve ark. 1991) tarihleri arasında ve sulu hububat tarımında ise en uygun ekim zamanının ekim ayının ilk on günü (Y ılmaz ve ark. 1993) olduğu bildirilmiştir. Yine Konya da yapılan bir ekim zamanı çalışmasında 18 Eylül ve 4 Ekim tarihleri arasında yapılan buğday verimlerinin en yüksek olduğu bildirilmiştir (Öztürk ve ark. 2005). Bursa da 15 Ekimden başlayarak 4 farklı zamanda ekilerek Pehlivan ekmeklik buğday çeşidi ile yapılan çalışmada en yüksek buğday veriminin 15 ekim tarihinden alındığı bildirilmiştir (Kazan ve Doğan 2005). Eskişehir de yapılan bir çalışmada en uygun ekim zamanının 1-15 Ekim arası olduğunu, daha geç ekilişlerin dane veriminde büyük düşüşe neden olduğunu belirtmişlerdir (Çekiç ve ark. 2008). MATERYAL ve YÖNTEM Bu çalışma, Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsüne (BDUTAE) ait Konya merkezde bulunan arazide yapılmıştır. Çalışmada BDUTAE de geliştirilen kışlık gelişme tabiatlı Konya 2002 ve Ekiz ile alternatif gelişme tabiatlı Bağcı 2002, BDME 02/1S ve Ahmetağa ekmeklik buğday genotipleri kullanılarak zamanında ve geç ekim olmak üzere sulanan şartlarda iki farklı ekim zamanında 2004-2005 ve 2005-2006 üretim yıllarında denenmiş; her iki sezonda da dane verimi; 2005-2006 sezonunda ise dane sertliği, protein miktarı, gluten miktarı, mini SDS ve bin dane ağırlığı değerlendirilmiştir. Deneme tesadüf blokları planında bölünmüş parseller deneme deseninde, 5 tekrarlamalı olarak yürütülmüş ve kalite parametrelerinde iki tekerrür değerlendirlmiştir. Ana parsellere ekim zamanı alt parsellere çeşitler yerleştirilmiştir. Deneme ekimleri 8,4 m 2 lik parsellere; zamanında ekimde Ekim ayının son haftasında, geç ekimde ise Aralık ayının ilk haftasında metrekareye 500 adet tohum kullanılarak deneme mibzeri ile 4-6 cm derinliğinde ekim yapılmıştır. Denemeler, Temmuz ayının ikinci haftası parsel biçerdöveri ile 6 m 2 olarak hasat edilmiştir. Dekara 9 kg saf fosfor ve 12 kg saf azot kullanılarak ilki kardeşlenme, ikincisi sapa kalkma ve üçüncüsü de dane doldurma döneminde olmak üzere üç defa sulama yapılmıştır. Denemelerin yapıldığı parsellerden 2004-05 yılına ait deneme tarlasının toprak reaksiyonu alkali, kireci çok yüksek, organik maddece orta, tuzsuz, potasyumca yüksek, fosfor bakımından orta
olup killi bünyeye sahiptir; 2005-06 yılına ait denem tarlasının kireci çok yüksek, organik maddece orta, tuzlu, potasyumca yüksek, fosfor bakımından orta olup tınlı bünyeye sahiptir (Çizelge 1). Çizelge 1. Deneme yerlerine ait 0-30 cm lik toprak özellikleri Toprak Reaksiyonu (ph) İklim özellikleri açısından her iki üretim sezonunda da sonbahar çıkışları için yeterli sıcaklıklar mevcut olmuştur. Denemenin birinci yılında her ne kadar eylül ve ekim aylarında yağış olmasa da tarlada taban suyunun yüksek olması (Keklikçi 1988) çıkışların sağlanmasında yeterli olmuştur (Çizelge 2). Dane verimi, bin dane ağırlığı (g/1000 ad et), protein oranı (%) ve dane sertliği (PSI) (NIR) AACC 39-10 Anonymos (1990) a; mini sodyum dodecyl sülfat sedimantasyon (mini SDS sedimantasyon, ml olarak; modifiye edilmiş yöntem olup, 1 g unda 25 ml lik tüpler kullanılarak yapılmaktadır) Pena (1990) a ; gluten miktarı (kuru gluten) hesaplanması ise Uluöz (1965) e göre yapılmıştır. Çizelge 2. Konya Merkez 2004-2005 ve 2005-2006 üretim sezonu aylık sıcaklık ve yağış miktarları Aylar En Düşük Sıcaklıklar ( 0 C) En Yüksek Sıcaklıklar ( 0 C) Ortalama Sıcaklıklar ( 0 C) Yağış (mm) 2004-05 2005-06 2004-05 2005-06 2004-05 2005-06 2004-05 2005-06 Eylül 5.2 6.4 32 30.0 18.6 17.8 0.0 20.9 Ekim 3.6-1.4 29.8 24.4 14.6 10.6 0.0 34.7 Kasım -10.0-5.8 22.8 21.8 5.8 4.9 51.3 68.0 Aralık -12.2-15.4 15.3 17.1 1.0 1.5 2.8 9.8 Ocak -8.0-21.2 16.6 10.3 2.5-2.9 29.5 21.2 Şubat -12.8-17.2 16.0 17.3 1.8 1.2 12.9 23.8 Mart -7.6-8.3 21.8 24.4 6.8 7.1 13.8 18.4 Nisan -3.2-1.0 28.3 24.8 10.8 12.2 31.8 58.1 Mayıs 1.7 4.0 31.4 32.4 16.0 16.2 12.5 17.9 Haziran 7.6 7.1 32.3 34.8 20.2 22.0 3.5 9.9 Temmuz 12.9 12.4 37.0 33.2 25.3 23.2 12.2 0.3 Toplam 170.3 282.7 BULGULAR VE TARTIŞMA Org. Mad. (%) Kireç (%) Tuz (%) K (Kg/da) P (Kg/da) Bünye 1.yıl (2004-05) 8.4 56 2.1 0.09 96 10 Killi 2.yıl (2005-06) - 69 2.0 0.36 168 10 Tınlı Araştırmada Orta Anadolu Bölgesi için geliştirilen 5 ekmeklik buğday çeşitinin zamanında ve geç ekimde verim ve bazı kalite değerleri istatistiksel olarak test edilmiştir (Çizelge 3;5). Buna göre incelenen konular başlıklar halinde aşağıda değerlendirilmiştir. Ekim zamanının incelenen özellikler ile ilişkisini ortaya koymak amacıyla öncelikle varyans analizi yapılmış (Çizelge 3;5) ve AÖF (Asgari Önemli Fark) testi uygulanarak ortalamalar gruplandırılmıştır (Çizelge 4 ;6). Ekim zamanının incelenen özellikler ile olan ilişkileri aşağıda ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Çizelge 3. Ekim zamanın dane verimine etkisine ait varyans analiz sonuçları Varyasyon Kaynakları SD Kareler ortalaması F Değeri Yıl 1 1197038.0001** Hata 1 8 18482.6 Ekim zamanı 1 2733579.0001** Yıl x Ekim zamanı 1 54181.5 0.0305* Hata 2 8 7869.1 Çeşit 4 35271.4 0.0002** Yıl x Çeşit 4 4244 0.5451ÖD Ekim zamanı x Çeşit 4 82413.2.0001** Yıl x Ekim zamanı x Çeşit 4 16343.5 0.0252* Genel hata 64 5471 Değişim Katsayısı (%): 13.8 *, ** sırasıyla 0.05 ve 0.01 e göre önemli; ÖD: önemli değil
Çizelge 4. Ekim zamanı ile dane verimine ait değerler Dane Verimi (kg/da) Yıl 2004-05 (Y1) 643.9a 2005-06 (Y2) 425.1b Ekim zamanı Zamanında ekim (Z) 699.8a Geç ekim (G) 369.2b BDME 02/01S (Ç1) 589.5a Ahmetağa (Ç2) 547.9ab Çeşit Bağcı 2002 (Ç3) 540.8ab Ekiz (Ç4) 519.8bc Konya 2002 (Ç5) 474.5c Y1 x Z 832.5a Yıl x Ekim zamanı Y2 x Z 567.1b Y1 x G 455.3c Y2 x G 283.0d Z x Ç2 753.1a Z x Ç4 747.1a Z x Ç1 717.3ab Z x Ç5 669.2bc Ekim zamanı x çeşit Z x Ç3 612.4c G x Ç3 469.2d G x Ç1 461.2d G x Ç2 342.6e G x Ç4 292.4e G x Ç5 279.9e Y1 x Z x Ç2 914.8a Y1 x Z x Ç4 882.1ab Y1 x Z x Ç1 840.9ab Y1 x Z x Ç5 794.1bc Y1 x Z x Ç3 730.6c Y2 x Z x Ç4 612.1d Y1 x G x Ç3 600.1d Y2 x Z x Ç1 593.7d Y2 x Z x Ç2 591.3d Yıl x Ekim zamanı x Çeşit Y2 x Z x Ç5 544.2de Y1 x G x Ç1 535.6de Y2 x Z x Ç3 494.3ef Y1 x G x Ç4 403.4fg Y2 x G x Ç1 387.7g Y1 x G x Ç5 372.7g Y1 x G x Ç2 364.2g Y2 x G x Ç3 337.8g Y2 x G x Ç2 321.1g Y2 x G x Ç5 187.0h Y2 x G x Ç4 181.5h Çizelge 5. Ekim zamanın kalite değerlerine etkisine ait varyans analiz sonuçları Protein (%) Kuru gluten (%) Dane sertliği (PSI) Mini SDS (ml) 1000 dane (g) Varyasyon Kaynakları SD K.O F K.O F K.O F K.O F K.O F Tekrar 4 1.427 0.2543 1.452 0.2433 7.548 0.7113 2.107 0.2419 3.255 0.8217 Ekim zamanı 1 85.255 0.0004** 85.988 0.0004** 429.304 0.0050** 61.605 0.0014** 406.209 0.0025** Hata 1 4 0.701 0.0300 0.687 0.0641 13.712 0.1202 0.992 0.6925 8.842 0.1356 Çeşit 4 2.798.0001** 2.797.0001** 82.513.0001** 5.207 0.0352* 52.670.0001** Ekim zamanı x çeşit 4 0.947 0.0081** 0.973 0.0175* 25.965 0.0128* 2.142 0.3253 44.020.0001** Genel hata 32 0.228 0.277 6.900 1.768 4.668 Değişim Katsayısı (%) 3.5 4.7 5.9 10.2 5.8
Çizelge 6. Ekim zamanı ile incelenen kalite özelliklerine ait değerler Protein (%) Kuru gluten (%) Dane sertliği (PSI) Mini SDS (ml) 1000 dane (g) Ekim zamanı Z 12.27b 9.76b 41.54b 11.82b 40.02a G 14.88a 12.38a 47.40a 14.04a 34.33b Ç1 13.33c 10.78cd 44.41b 13.35ab 37.90b Ç2 13.38c 10.95bc 42.88bc 13.90a 34.96c Çeşit Ç3 12.96c 10.45d 49.16a 12.85abc 34.62c Ç4 13.87b 11.36ab 41.56c 12.05c 38.53ab Ç5 14.32a 11.81a 44.35b 12.50bc 39.88a Z x Ç1 12.33cd 9.83de 42.36d 12.30 40.64bc Z x Ç2 12.17cd 9.66de 41.83d 13.00 37.93cd Z x Ç3 11.91d 9.38e 46.41bc 11.60 34.53efg Z x Ç4 12.23cd 9.72de 36.23e 11.50 44.16a Ekim zamanı Z x Ç5 12.70c 10.20d 40.87d 10.70 43.07ab x çeşit interaksiyonu G x Ç1 14.33b 11.72bc 46.46bc 14.40 35.16def G x Ç2 14.60b 12.24b 43.93cd 14.80 32.00g G x Ç3 14.02b 11.52c 51.91a 14.10 34.89ef G x Ç4 15.51a 13.00a 46.88bc 12.60 32.90fg G x Ç5 15.95a 13.42a 47.83b 14.30 36.68de Dane Verimi Denemenin 1. yılındaki toplam yağış, ikinci yılından oldukça düşük olmasına rağmen verim artışında taban suyu yüksekliğinin etkisinin olabileceği düşünülmüştür (Çizelge 2). Denemenin 2. Yılında ise toprağın tuzlu (% 0.39) olmasından dolayı dane verimini sınırlandırmış olabileceği tahmin edilmektedir. Dane verimi bakımından yıllar arasında istatistiksel olarak fark bulunmuş ve 1. yılda 643.9 ve 2. yılda 425.1 kg/da ürün elde edilmiştir. Aynı şekilde çeşitler arasında da fark belirlenmiş; BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla 589.5, 547.9, 540.8, 519.8, 474.5 kg/da ürün vermiştir. Yıl x Ekim zamanı interaksiyonuda önemli olup; Y1 x Z, Y1 x G, Y2 x Z, ve Y2 x G sırasıyla 832.5, 455.3, 567.1, 283.0 kg/da ürün vermiştir. Ekim zamanı x çeşit interaksiyonunda; Z x Ç1, Z x Ç2, Z x Ç3, Z x Ç4, Z x Ç5, G x Ç1, G x Ç2, G x Ç3, G x Ç4 ve G x Ç5 sırasıyla 717.3, 753.1, 612.4, 747.1, 669.2, 461.2, 342.6, 469.2, 292.4, 279.9 kg/da ürün vermiştir. Yıl x ekim zamanı x çeşit üçlü interaksiyonunda da; Y1 x Z x Ç1, Y1 x Z x Ç2, Y1 x Z x Ç3, Y1 x Z x Ç4, Y1 x Z x Ç5, Y1x G x Ç1, Y1 x G x Ç2, Y1 x G x Ç3, Y1 x G x Ç4, Y1 x G x Ç5, Y2 x Z x Ç1, Y2 x Z x Ç2, Y2 x Z x Ç3, Y2 x Z x Ç4, Y2 x Z x Ç5, Y2 x G x Ç1, Y2 x G x Ç2, Y2 x G x Ç3, Y2 x G x Ç4, Y2 x G x Ç5 sırasıyla 840.9, 914.8, 730.6, 794.1, 535.6, 364.2, 600.1, 403.4, 372.7, 593.7, 591.3, 494.3, 612.1, 544.2, 387.7, 321.1, 337.8, 181.5 ve187.0 kg/da dane verimi vermiştir (Çizelge 4). Elde dilen sonuçlara göre her iki yılda da zamanında ekim de dane verimleri yüksek, geç ekimlerde ise düşük olmuştur. Araştırmada elde edilen bulgular gibi bir çok araştırmacı ekim zamanı geciktikçe verimin düştüğünü bildirmişlerdir (Keklikçi ve ark. 1991; Yılmaz ve ark. 1993; Kazan ve ark. 2005; Öztürk ve ark. 2005). Ekim zamanında verim açısından çeşitlerin gelişme tabiatlarına göre farklı etkilendikleri görülmüştür (Çizelge 7). Burada Zamanında ekimde kışlık gelişme tabiatlı Ekiz ve Alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S ön plana çıkarken, geç ekimde alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S ve Bağcı 2002 çeşitleri ön plana çıkmıştır. Zamanında ekimde BDME 02/1S, Ahmetağa ve Ekiz istatistiki anlamda aynı ve 1. grupta yer almış geç ekinde ise BDME 02/1S ve Bağcı 2002 1.ci ve aynı grupta yer almıştır (Çizelge 6). Burada zam anında ekimde çeşidin kışlık veya alternatif gelişme tabiatı verim açısında önem arzetmezken, geç ekimde belli bir oranda verim düşüşüne rağmen buğday ekimi tercih edilecekse alternatif gelişme tabiatlı çeşitler tercih edilmelidir. Alternatif çeşit seçiminde de seçici davranmak gerekmektedir. Araştırmamızda ön plana çıkan ve verimini en az olarak azaltan %36 ile BDME 02/1S ve %23 ile Bağcı 2002 tercih edilebilecek çeşitler olarak gözükmektedir ( Çizelge 7). Orta Anadolu da Şeker pancarının geç hasat edilmesi veya herhangi bir
nedenden dolayı geç ekimde buğday yetiştirilecek ise Orta Anadolu için önerilen tüm çeşitlerin denenerek performanslarının ortaya koyulması gerekmektedir. Danede Protein Oranı Danede protein içeriği bakımından zamanında ekim % 12.27 protein içeriğine sahipken, geç ekim de % 14.88 protein değerine sahip olmuştur. Çeşitler açısından ise protein miktarı BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla % 13.33, 13.38, 12.96, 13.87 ve 14.32 olmuştur. Ekim zamanı x çeşit interaksiyonunda; protein % si; Z x Ç1, Z x Ç2, Z x Ç3, Z x Ç4, Z x Ç5, G x Ç1, G x Ç2, G x Ç3, G x Ç4 ve G x Ç5 sırasıyla 12.33, 12.17, 11.91, 12.23, 12.70, 14.33, 14.60, 14.02, 15.51 ve 15.95 olmuştur. (Çizelge 6). Danede Gluten Miktarı Danede gluten miktarı bakımından zamanında ekim % 9.76 glutene içeriğine sahipken, geç ekim de % 12.38 gluten değerine sahip olmuştur. Çeşitler açısından ise gluten miktarı BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla % 10.78, 10.95, 10.45, 11.36 ve 11.81 olmuştur. Ekim zamanı x çeşit interaksiyonunda; gluten % si; Z x Ç1, Z x Ç2, Z x Ç3, Z x Ç4, Z x Ç5, G x Ç1, G x Ç2, G x Ç3, G x Ç4 ve G x Ç5 sırasıyla 9.83, 9.66, 9.38, 9.72, 10.20, 11.72, 12.27, 11.52, 13.00 ve 13.42 olmuştur. (Çizelge 6). Dane Sertliği Dane sertliği bakımından zamanında ekim PSI değeri 41.54 olurken, geç ekim de PSI değeri 47.40 olmuştur. Çeşitler açısından ise PSI değerleri BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla 44.41, 42.88, 49.16, 41.56 ve 44.35 olmuştur. Ekim zamanı x çeşit interaksiyonunda; sertlik değeri; Z x Ç1, Z x Ç2, Z x Ç3, Z x Ç4, Z x Ç5, G x Ç1, G x Ç2, G x Ç3, G x Ç4 ve G x Ç5 sırasıyla 42.36, 41.83, 46.41, 36.23, 40.87, 46.46, 43.93, 51.91, 46.88 ve 47.83 olmuştur. (Çizelge 6) Danede SDS Danede SDS içeriği bakımından zamanında ekim 11.82 ml SDS içeriğine sahipken, geç ekim de 14.04 ml SDS değerine sahip olmuştur. Çeşitler açısından ise SDS içeriği BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla 13.35, 13.90, 12.85, 12.05 ve 12.50 ml SDS değerlerine sahip olmuştur (Çizelge 6). Ekim zamanı x çeşit interaksiyonu ise istatistiksel açıdan önemsiz bulunmuştur (Çizelge 5). 1000 Dane Ağırlığı 1000 dane ağırlığı bakımından zamanında ekim0.036 g olurken, geç ekim de 34.33 g olmuştur. Çeşitler açısından ise 1000 dane ağırlığı BDME 02/01S, Ahmetağa, Bağcı 2002, Ekiz ve Konya 2002 sırasıyla 37.90, 34.96, 34.62, 38.53 ve 39.88 g olmuştur. Ekim zamanı x çeşit interaksiyonunda; 1000 dane ağırlığı; Z x Ç1, Z x Ç2, Z x Ç3, Z x Ç4, Z x Ç5, G x Ç1, G x Ç2, G x Ç3, G x Ç4 ve G x Ç5 sırasıyla 40.64, 37.93, 34.35, 44.16, 43.07, 35.16, 32.00, 34.89, 32.90 ve 36.38 g olmuştur (Çizelge 6). TARTIŞMA VE SONUÇ Denemenin 1. Yılında toplam yağış, 2. Yılında oldukça düşük olmasına rağmen verim artışında taban suyu yüksekliğinin (Keklikçi 1988) etkisinin olduğu düşünülmüştür (Çizelge 2).
Denemenin ikinci yılında ise toprağın tuzlu (%0.39) olmasından dolayı dane veriminin sınırlandırılmış (Çulha ve Çakırlar 2011) olabileceği tahmin edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre her iki yılda da zamanında ekimde dane verimi yüksek, geç ekimlerde ise düşük olmuştur. Araştırmada elde edilen bulgular gibi birçok araştırmacı ekim zamanı geciktikçe verimin düştüğünü bildirmişlerdir (Keklikçi ve ark. 1991; Yılmaz ve ark. 1993; Kazan ve ark. 2005; Öztürk ve ark. 2005). Ekim zamanında verim açısından çeşitlerin gelişme tabiatlarına göre farklı etkilendikleri görülmüştür (Çizelge 7). B urada zamanında ekimde kışlık gelişme tabiatlı Ekiz çeşidi ve alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S hattı ön plana çıkarken, geç ekimde alternatif gelişme tabiatlı BDME 02/1S hattı ve Bağcı 2002çeşidi ön plana çıkmıştır. Zamanında ekimde BDME 02/1S, Ahmetağa ve Ekiz genotipleri istatistiki anlamda aynı ve birinci grupta yer almış, geç ekimde ise BDME02/1S ve Bağcı genotipleri birinci ve aynı grupta yer almıştır (Çizelge 6). Zamanında ekimde genotiplerin kışlık veya alternatif gelişme tabiatı verim açısından önem arzetmezken, geç ekimde belli bir verim düşüşüne rağmen buğday ekimi tercih edilecek ise alternatif gelişme tabiatlı genotipler tercih edilmelidir. Bununla birlikte alternatif çeşit seçiminde de seçici davranmak gerekmektedir. Bu nedenle araştırmada ön plana çıkan ve verimini en az olarak azaltan %36 ile BDME 02/S hattı ve %23 ile Bağcı 2002 çeşidi tercih edilebilecek genotipler olarak gözükmektedir (Çizelge 7). Çizelge 7. Ekim zamanına göre çeşitlerin verimlerindeki değişimler (kg/da) Çeşitler Zamanında ekim Geç ekim Ortalama % Azalma BAĞCI 2002(Ç3) 612 469 541 23 BDME 02/1S (Ç1) 717 462 590 36 AHMETAĞA (Ç2) 753 343 548 55 KONYA 2002 (Ç5) 669 280 475 58 EKİZ (Ç4) 747 292 520 61 ORTALAMA 700 369 534 47 Dane verimi ile protein konsantrasyonu arasındaki negatif ters ilişkinin olduğunun (Depauw ve ark. 1992) belirtildiği gibi, yapılan korelasyon analizine göre verim ile protein oranı ve glüten miktarı arasındaki ters ilişki her iki özellik açısından da zamanında ekimde %5 e göre önemli korelasyon verirken (sırasıyla -507 ve - 498); verim farkının arttığı geç ekimde %1 e göre önemli ve daha yüksek korelasyon vermiştir (sırasıyla -866 ve -833) (Çizelge 8). Protein ve glüten miktarı gibi kriterler daha çok çevreden etkilenirken Zeleni sedimantasyon değerinin kalıtımın etkisinde olduğunu bildirmiştir (Atlı 1987). Ayrıca yapılan bir çalışmada mini SDS ve Zeleni sedimantasyon arasında yüksek oranda (0.641**) ilişki çıkması bu özelliğin kalite parametresi olarak kullanılmasının önemli olduğunu bildirmiştir (Şahin ve ark. 200 4). Sedimantasyon değeri protein kalitesinin belirleyicisi ve kalıtım derecesi yüksek olduğu bir kriter olarak bildirilmiştir (Zeleny 1971). Bu bilgiler göz önünde bulundurularak yapılan korelasyon analizine göre verim farkının oldukça yüksek olmasına rağmen (534 kg/da) (Çizelge 7), verim ile (önemli bir kalite krıteri olarak kabul edilen ve buğdayda protein kalitesinin bir götergesi olup: un sanayisinin yüksek olmasını istediği (Şahin ve ark. 2006)) mini SDS değeri arasında (Çizelge 8) ve ekim zamanı ile çeşit arasındaki interaksiyonun (Çizelge 6) istatistiki açıdan önemsiz çıkması erken kademede kaliteli genotip seçimi için ıslahçılar açısından önemli bir kalite kriteri olarak kullanılabilir. Orta Anadolu da Şeker pancarının geç hasat edilmesi veya her hangi bir nedenden dolayı geç ekimde buğday yetiştirilecek ise alternatif gelişme tabiatlı genotipler tercih edilmeli ve bu amaçla Orta Anadolu için tescil ettirilen tüm çeşitler denenerek performanslarının ortaya koyulması gerekmektedir. Çizelge 8. Ekim zamanı ile incelenen özellikler arasındaki korelasyonlar Protein (%) Kuru Gluten (%) Sertlik (PSI) Mini SDS (ml) Bin Dane Ağ. (g) Ekim zamanı Z.E G.E Z.E G.E Z.E G.E Z.E G.E Z.E G.E Dane Verimi (kg/da) -0.507* -0.866** -0.489* -0.833** -0.379-0.153-0.182-0.188 0.305 0.055 Protein (%) 0.999** 0.980** 0.068-0.056 0.112-0.068 0.064 0.179 Kuru Gluten (%) 0.050-0.098 0.116-0.087 0.074 0.175 Sertlik (PSI) 0.022 0.022-0.662** 0.326 Mini SDS (ml) -0.175 0.082 KAYNAKLAR Akınerdem F, Sade B, Acar R, Soylu S (1996). Konya Şartlarında Şeker Pancarının ( Beta vulgaris L.) Hasat Zamanının Belirlenmesi. Tr. J. Of Agriculture and Forestry. 20: 139-143. Anonymous (1990) Approved Methods of the American Association of Cereal Chemist, USA.
Atlı A (1987). Kışlık tahıl üretim bölgelerimizde yetiştirilen bazı ekmeklik ve makarnalık buğday çeşitlerinin kaliteleri ile kalite karakterlerinin stabilitesi üzerine araştırmalar. Türkiye Tahıl Sepozyumu, Bursa. TUBİTAK Tarım ve Orman Grubu Yayınları, 443-454. Çekiç C. Savaşlı E, Dayıoğlu R, Önder O, Karaduman Y ve Avcıoğlu R (2008). Ekmeklik Buğdayda (Triticum aestivum L.) Ekim Zamanı ve Sıklığı ile Kalite Kriterleri Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi. Ülkesel Tahıl Sempozyumu; 201-209, 2-5 Haziran 2008 KONYA. Çulha Ş. Ve Çakırlar H (2011). Tuzluluğun Bitkiler Üzerine Etkileri ve Tuz Tolerans Mekanizmaları. AKÜ FEBİD 11 (2011) 021002 (11-34). Depauw RM, Clark JM, Mc Caig TN, Townley TF (1992). Opportunity forth improvement of Western Canadian wheat concentration, grain yield and quality through plant breeding. Wheat Protein proceeding Of The Wheat Protein Symposium, Canada. P. 75-92. Kazan T. Ve Doğan R (2005). Pehlivan Ekmeklik Buğday ( Triticum aestivum va. aest. L.) Çeşidinde Ekim Zamanı ve Ekim Sıklığı Üzerine Araştırma. Uludağ Üni. Zir. Fak. Der. (2005) 19 (1): 63-76. Keklikçi Z (1988). Arazi Analiz Raporu. Bahri Dağdaş Milletlerarası Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Konya. Keklikçi Z, Yılmaz A, Dönmez Ö, Keçeci V, Yıldırım Aİ, Aydın A (1991). Konya Ovasında Kuru Şartlarda Kışlık Buğday Ekim Denemesi Sonuç Raporu. Bahri Dağdaş Milletlerarası Kışlık Hububat Arş. Mer. Yayın No: SR-1991-2, Konya. Öztürk Ö, Topal A, Akınerdem F, Akgün N, (2005). Ekim nöbeti sisteminde şeker pancarından sonra uygulanan farklı ekim zamanlarının buğday ve arpa verim ve kalite özelliklerine etkisi. Bitkisel Araştırma Dergisi (2005) 1: 17-26. Pena JR (1990) Sodium dodecyl sulfate sedimantation test. Journal Cereal Science 12: 105-112. USA. Şahin M, Aydoğan S. Ve Akçacık Göçmen A (200 4). Ekmeklik buğdayda Mini SDS (Sodyum Dodesil Sülfat) sedimantasyon testi ile bazı kalite özellikleri arsındaki ilişkilerin belirlenmesi. Bitkisel Araştırma Dergisi (2004) 2: 1-5. Şahin M, Aydoğan S. Ve Akçacık Göçmen A (2006). Bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin Konya kuru koşullarında verim ve kalite yönüyle stabilite yeteneklerinin belirlenmesi. Bitkisel Araştırma Dergisi (2006) 1: 17-23. Uluöz M.(1965). Buğday, Un ve Ekmek Analiz Metodları. Ege Üniv. Zir. Fak. Yayın No:57. Yılmaz A, Dönmez, Kınacı E (1993). Konya Hububat Tarımında Bazı Yetiştirme Tekniklerinin Önemi. Bahri Dağdaş Milletlerarası Kışlık Hububat Arş. Mer. Konya da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu, 12-14 Mayıs 1993; 98-109, Konya. Zeleny Y (1971). Criteria of wheat quality in wheat chemistry and tecnology. Ed. By. Y. Pomerans. AACC. İnc. St. Paul, Minnosota.