T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÖRME ENGELLİLERE BRAİLLE ALFABESİNİ ÖĞRETMEK İÇİN BİLGİSAYAR DESTEKLİ YENİ BİR EĞİTİM SETİNİN TASARIMI VE UYGULAMASI Güven ÇENTİK YÜKSEK LİSANS TEZİ BİLGİSAYAR MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman : Yrd.Doç.Dr. Erdem UÇAR EDİRNE 2009

T.C. TRAKYA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÖRME ENGELLİLERE BRAİLLE ALFABESİNİ ÖĞRETMEK İÇİN BİLGİSAYAR DESTEKLİ YENİ BİR EĞİTİM SETİNİN TASARIMI VE UYGULAMASI Güven ÇENTİK YÜKSEK LİSANS TEZİ BİLGİSAYAR MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez / /2009 tarihinde Aşağıdaki Jüri Tarafından Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Erdem UÇAR (Danışman) Doç. Dr. Levent ÖZTÜRK Yrd. Doç Dr. Özlem UÇAR

iii Yüksek Lisans Tezi Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ÖZET Günümüzde görme engelli bireyler, dünyada ve ülkemizde ülke nüfusunun azımsanamayacak bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu bireylerin eğitim ve günlük yaşamlarında, karşı karşıya oldukları bilgiye erişim ve kaynak problemleri, karşılaşılan imkansızlıklar nedeniyle, kabartma (Braille) biçiminde hazırlanan kaynakların, sayılarının ve çeşitliliğinin az olması, erişilebilmesinin zor olmasından ve konuda yeterli eğitime sahip kişi olmaması görme engelli bireylerin eğitimlerinde problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sorunlar dikkate alındığında görme engelli bireylere kabartma (Braille) yazıyı öğretmeyi amaçlayan kabartma yazı öğretme cihazı teknik düzeyde geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Tezin ilk bölümünde görme engelli bireylerin hayatını kolaylaştıran bilişim teknolojileri yer almaktadır. Tezin ikinci bölümünde ise kabartma yazı öğretme cihazının donanımını oluşturan yapılar, devre elamanları, elektronik devreleri ve elektronik devrelerin çalışma prensipleri anlatılmaktadır. Tezin üçüncü bölümünde ise cihazın donanımını kontroleden yazılımın bilgisayarda ne şekilde çalıştığı, kabartma yazı öğretme cihazının programının bölümleri ve alt bölümleri anlatılmaktadır. Tezin dördüncü bölümünde ise kabartma yazı cihazının görme engelli bireyler tarafından kullanılabilirliğini test etmek amacı ile anket sonuçları yer almaktadır. Anahtar Kelimeler: Görme Engelli Bireyler, Braille Alfabesi, Kabartma Yazı, Kabartma Yazı Öğretme Cihazı Yıl: 2009 Sayfa: 81

iv Master Thesis Trakya University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Computer Engineering SUMMARY Today visually-impaired people have formed a considerable majority of the population of Turkey and also the world. It has been arisen as a problem while educating visually-impaired people since there are not enough people who are educated sufficiently in this field, the number and the variety of the sources prepared as Braille and accessing to these are quite insufficient and the problems of finding sources and accessing to information which these people encounter in their education and daily lives can also be seen. When we consider all these problems, a Braille device which aims to teach Braille to visually-impaired people was developed and applied at a technical level. In the first part of the study, the information technologies which ease the lives of visually-impaired people have taken place. In the second part of the study, the structures which form the hardware of the Braille device, the electronic circuit elements, electronic circuits, and the principles related to working of the electronic circuits have been explained. In the third part of the study, how the software which dominates the hardware of the device works on the computer, the divisions of the program of the device which teaches Braille and its subdivisions have been defined. The results of the survey are available to test its usability. Key Words: Visually-Impaired People, Braille Alphabet, Braille, Braille Device (Which Teaches Braille) Year: 2009 Page: 81

v TEŞEKKÜR Bu önemli konuda çalışmamı sağlayan, bana yol gösteren, destek ve yardımlarını benden esirgemeyen, konu hakkındaki bilgisinden yararlandığım danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Erdem UÇAR a, tezin hazırlanmasında emeği olan Sayın Öğr.Gör. M. Ozan AKI ve Sayın Teknik Öğretmen Ali SAKARYA ya, Yahya Çavuş Görme Engelliler İlköğretim Okulu öğretmenlerine ve öğrencilerine, yoğun zamanlarımda anlayışlı davranan tüm çalışma arkadaşlarıma ve aileme teşekkürü bir borç bilirim.

vi İÇİNDEKİLER ÖZET... İİİ SUMMARY... İV TEŞEKKÜR... V İÇİNDEKİLER... Vİ ŞEKİLLER TABLOSU... İX TABLOLAR... Xİ 1 GİRİŞ... 1 1.1 Göz ve Görme... 2 1.2 Görme Engelli Bireyler ve Sınıflandırma... 3 1.2.1 Kör ve az görenin yasal tanımları... 4 1.2.2 Kör ve az görenin eğitsel tanımları... 5 1.3 Görme Engelli Bireylerin Eğitimi... 6 1.3.1 Bağımsız hareket (beyaz baston) eğitimi... 9 1.3.2 Kişisel idare eğitimi... 10 1.3.3 Modelaj eğitimi... 11 1.3.4 Abaküs (Matematik) eğitimi... 11 1.3.5 Kabartma yazı eğitimi... 12 1.4 Görme Engelli Bireylerin Hayatını Kolaylaştıran Araçlar... 16 1.4.1 Türkçe konuşan şerit metre... 16 1.4.2 Türkçe konuşan tansiyon ölçme aleti... 17 1.4.3 Türkçe konuşan renk tanıma cihazı... 17 1.4.4 Türkçe konuşan mutfak terazisi... 18 1.4.5 Türkçe konuşan hassas terazi... 18 1.4.6 Sesli kan şekeri ölçme aygıtı... 19 1.4.7 Lazer baston... 19 1.4.8 Görme engelliler için ultrasonik alıcı vericili beyaz baston... 20 1.4.9 Braille monitörler... 22 1.4.10 Braille baskı ve printerler... 23

vii 1.4.11 Ekran okuma programları... 23 1.4.11.1 Window-eyes... 24 1.4.11.2 Jaws yazılımı... 24 1.4.12 Gvz Komut Anlar... 26 1.4.13 Zoomtext ekran büyütücü programı... 27 1.5 Türkiye de Görme Engelli Bireylerin İstatistiksel Verileri... 28 1.5.1 Türkiye'de özrün türüne göre engelli nüfus oranı... 29 1.5.2 Türkiye deki coğrafi bölgelere göre özrün türüne göre engelli nüfusu... 29 1.5.3 Türkiye'de yaş gruplarının özrün türüne göre engelli nüfus oranı... 30 1.5.4 Görme engelli bulunanların eğitim durumu... 31 1.5.5 Engellilerin cinsiyete göre dağılımı... 31 2 BRAİLLE EĞİTİM SETİNİN TEMEL DONANIM YAPILARI... 33 2.1 Paralel Portun Yapısı ve Kullanımı... 33 2.1.1 Data yazmacı... 36 2.1.2 Status yazmacı... 37 2.1.3 Control yazmacı... 37 2.2 Doğrusal Güç Kaynakları... 37 2.2.1 Doğrusal güç kaynaklarının dezavantajları... 38 2.3 Anahtarlamalı Güç Kaynakları... 39 2.4 Doğrusal Güç Kaynaklarıyla Anahtarlamalı Güç Kaynaklarının Karşılaştırılması... 40 2.5 Bobin Sürücü Kartı... 41 2.6 Butonlar Kartı ve Butonlar... 45 2.7 Güç Kontrol Kartı... 46 2.8 Kasa Fanları ve Bobin Kafaları Soğutucu Fanları... 50 3 EĞİTİM SETİ YAZILIMININ ÇALIŞMASI VE KULLANILMASI... 52 3.1 Ses seçim Listesinin Kullanılması... 53 3.1.1 Ana menünün kullanılması... 53 3.1.1.1 Alfabe öğrenme bölümünün kullanılması... 54 3.1.2 Pratik yapma bölümünün kullanılması... 56 3.1.3 Metin okuma bölümünün kullanılması... 57

viii 3.1.3.1 Metin okuma bölümünün birinci alt bölümü... 57 3.1.3.2 Metin okuma bölümünün ikinci alt bölümü... 58 3.2 Braille Eğitim Setine Ses Dosyası Eklemek... 59 3.3 Metin okuma Bölümü İçin Text Dosyasının Kaydedilmesi... 60 4 BULGULAR, HEDEFLENEN SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 61 4.1 Bulgular... 61 4.2 Hedeflenen Sonuçlar... 70 4.3 Öneriler... 71 KAYNAKLAR... 72 EKLER... 74 ÖZGEÇMİŞ... 81

ix ŞEKİLLER TABLOSU Şekil 1-1 Gözün yapısı [2]... 3 Şekil 1-2 Beyaz baston eğitimi... 10 Şekil 1-3 Kişisel idare eğitimi... 10 Şekil 1-4 Modelaj eğitimi [9]... 11 Şekil 1-5 Abaküs eğitimi [9]... 12 Şekil 1-6 Braille harf örnekleri... 12 Şekil 1-7 Braille sayı örnekleri... 13 Şekil 1-8 bal al. cümlesinin Braille alfabesi ile yazılması [4]... 13 Şekil 1-9 Braille daktilo... 14 Şekil 1-10 Tablet ve kalem kullanımı [4]... 15 Şekil 1-11 Braille abecesi harfler [12]... 16 Şekil 1-12 Türkçe konuşan şerit metre [14]... 16 Şekil 1-13 Türkçe konuşan tansiyon ölçme aleti [14]... 17 Şekil 1-14 Türkçe konuşan renk tanıma cihazı [14]... 17 Şekil 1-15 Türkçe konuşan mutfak terazisi [14]... 18 Şekil 1-16 Türkçe konuşan hassas terazi [14]... 18 Şekil 1-17 Sesli kan şekeri ölçme aygıtı [14]... 19 Şekil 1-18 Lazer baston [14]... 20 Şekil 1-19 Ultrasonik beyaz baston blok diyagramı [24]... 21 Şekil 1-20 Ultrasonik alıcı vericilerin bastona yerleştirilmiş hali [24]... 21 Şekil 1-21 Ultrasonik bastonun denenmesi [24]... 22 Şekil 1-22 Braille monitörler [14]... 22 Şekil 1-23 Braille printerler... 23 Şekil 1-24. Jaws yazılımı ekran görüntüsü [16]... 25 Şekil 1-25 GVZ Komut Anlar ekran görüntüsü.... 26 Şekil 1-26 Zoomtext ekran büyütücü programı... 28 Şekil 2-1 Paralel portun yapısı, yazmaçları (Data, Status, Control) ve pin bağlantıları. 34 Şekil 2-2 LPT yazıcı bağlantı noktası... 35 Şekil 2-3. Doğrusal güç kaynaklarının genel yapısı... 38 Şekil 2-4 Anahtarlamalı güç kaynağının genel yapısı [23]... 39

x Şekil 2-5 ULN2003A entegresi bacak bağlantısı... 41 Şekil 2-6 Bobin sürücü kartı devresinin şeması... 43 Şekil 2-7 Bobin sürücü kartı devresinin fotoğrafı... 44 Şekil 2-8 Kafa bobinlerinin fotoğrafı... 44 Şekil 2-9 Butonlar devresi... 45 Şekil 2-10 Braille Alfabesi Eğitim Seti nin butonlarının fotoğrafı... 46 Şekil 2-11 Kaydırmalı Kaydedici tiplerinin blok şema halinde gösterilmesi... 47 Şekil 2-12 HEF4015B Shift Register entegresinin fonksiyon diyagramı ve pin bağlantıları... 48 Şekil 2-13 DM74LS00 VEDEĞİL kapısının pin bağlantıları... 49 Şekil 2-14 Güç kontrol kartı devresi... 49 Şekil 2-15 Güç kontrol kartı devresinin fotoğrafı... 50 Şekil 2-16 Kasa fanlarının yandan görünüşü... 50 Şekil 2-17 Kafa bobinlerinin chipset soğutucularının fotoğrafı... 51 Şekil 3-1 Braille Alfabesi Eğitim Seti nin bilgisayar ekranındaki simgesi... 52 Şekil 3-2 Braille Alfabesi Eğitim Seti nin kontrol tuşları... 52 Şekil 3-3 Ses seçim ekranı ve menüsü... 53 Şekil 3-4 Ana menü ekran görüntüsü... 54 Şekil 3-5 Braille Alfabesi Eğitim Seti nin kabartma yazı yüzeyi... 55 Şekil 3-6 Alfabe öğrenme bölümü ekran görüntüsü... 55 Şekil 3-7 Pratik yapma bölümü ekran görüntüsü... 56 Şekil 3-8 Metin okuma bölümünün birinci alt bölümü metin dosyalarının listelenmesi 58 Şekil 3-9 Metin dosyası okuma ikinci alt bölümünün ekran görüntüsü... 59 Şekil 4-1 Braille kabartma yazı eğitim setinin görme engelliler okulunda denenmesi... 62

xi TABLOLAR Tablo 1-1 Görme engellilerin eğitim durumu, 2002 [8]... 8 Tablo 1-2 Türkiye'de özrün türüne göre engelli nüfus oranı, 2002 [7]... 29 Tablo 1-3 Türkiye'deki coğrafi bölgelerde özrün türüne göre engelli nüfus oranı, 2002 [7]... 29 Tablo 1-4 Türkiye'de yaş gruplarının özrün türüne göre engelli nüfus oranı [7]... 30 Tablo 1-5 Görme engellilerin eğitim durumu [8]... 31 Tablo 1-6 Cinsiyete göre oransal ve sayısal dağılım [8]... 32 Tablo 2-1 Paralel port adresleri... 35 Tablo 2-2 Paralel port yazmaçları ve bunların terminalleri (x : pozitif lojik, ~x : negatif lojik(inverted))... 36 Tablo 4-1 Braille eğitim setinin alfabe öğrenme bölümündeki harflerin hepsi kolayca anlaşılıyor... 63 Tablo 4-2 Braille eğitim setinin pratik yapma bölümü alfabenin sınanmasında yeterli. 63 Tablo 4-3 Braille eğitim setinin metin okuma bölümünü kullanarak bilgisayarda kayıtlı olan metin dosyalarını kolayca okuyabiliyorum... 64 Tablo 4-4 Braille eğitim setinin kontrol tuşları kullanışlı... 64 Tablo 4-5 Braille eğitim setinin kontrol tuşları yeterince büyük... 64 Tablo 4-6 Braille eğitim setinin kabartma yazı okuma yüzeyi tuşlar ile uyumludur... 64 Tablo 4-7 Alfabe öğrenme bölümünü kullanarak kabartma yazı okumayı kolayca öğrenebilirim... 65 Tablo 4-8 Böyle bir cihazı ilk kez kullanıyorum... 65 Tablo 4-9 Alfabe öğrenme bölümündeki hız seçenekleri yeterli... 65 Tablo 4-10 Pratik yapma bölümündeki hız seçenekleri yeterli... 65 Tablo 4-11 Metin okuma bölümündeki hız seçenekleri yeterli... 66 Tablo 4-12 Braille eğitim setinde kullanılan sesler net olarak duyulabiliyor... 66 Tablo 4-13 Braille eğitim setinde kullanılan sesler rahatça anlaşılabiliyor... 66 Tablo 4-14 Alfabe öğrenme bölümünün kullanımı için seslendirme ile yapılan yönlendirme yeterli... 67 Tablo 4-15 Pratik yapma bölümünün kullanımı için seslendirme ile yapılan yönlendirme yeterli... 67

xii Tablo 4-16 Metin okuma bölümünün kullanımı için seslendirme ile yapılan yönlendirme yeterli... 67 Tablo 4-17 Ses seçim listesinde seslendirme yapan kişi sayısı yeterli... 68 Tablo 4-18 Alfabe öğrenme bölümünü başkalarının yardımı olmadan kullanabiliyorum... 68 Tablo 4-19 Pratik yapma bölümünü başkalarının yardımı olmadan kullanabiliyorum.. 68 Tablo 4-20 Metin okuma bölümünü başkalarının yardımı olmadan kullanabiliyorum.. 68 Tablo 4-21 Daha önceden kabartma yazı okumayı biliyordum... 69 Tablo 4-22 Bu cihazı kullanarak kabarta yazıyı öğrenmek isterdim... 69 Tablo 4-23 Cinsiyet... 69 Tablo 4-24 Yaş... 70 Tablo 4-25 Eğitim durumu... 70

1 1 GİRİŞ Ülkemizde çalışabilir yaşta olan görme engellilerin sadece yüzde ikisi istihdam olanağı bulmuş durumdadır. Genel nüfusla karşılaştırıldığında, bu grup çok küçük bir kesimi oluşturmaktadır. Görme engellilerin çok küçük bir kısmının çalışma olanağı bulabilmiş olmasına ilişkin birçok neden sıralanabilir. Bunlar; eğitim eksikliği, destek ve ekipman eksikliği, görmeyenler tarafındaki kendine güvensizlik ve görme yetisine sahip olanların görmeyen insanlara ilişkin taşıdıkları önyargılardır. Görmeyenler bu görebilenler için de geçerli birçok işi yapabilir hale gelmek için eğitime gereksinim duyarlar. Bazı durumlarda, daha fazla eğitime ihtiyaç duyabilirler ve bu eğitim her bireyin ihtiyacına uygun bir formda olmak durumundadır. Bazı durumlarda, görmeyenler, görebilen iş arkadaşları ile aynı işleri yapabilmek için, özel ekipmanlara ihtiyaç duyabilirler. Bu, kalın uçlu ve koyu yazan bir kalem, bilgisayar ekranındaki bilgiyi Braille alfabesine dönüştüren bir aparat ya da görme engellinin bilgisayar kullanmasını sağlayan yazılım ve donanım olabilir. Birçok görmeyen neler yapabileceklerinin bilincinde olmaktan uzak bir durumda, sahip oldukları yeteneklere güvenmemektedir. Günümüzde, görmeyenler, doğru eğitim, destek ve yardım sağlandığında, birçok işi yapabilmektedir. Bir işin görmeyen birey tarafından yapılabilirliği, bireyin ne kadar gördüğü, aldığı eğitim, ekipman ve destek, işin bireyin ihtiyaçlarına göre adapte edilip edilemeyeceği ve söz konusu kişinin o işi yapmayı isteyip istemediği gibi bir çok etkene bağlıdır. Sonuçta, yaşam sorunlar ve çözümlerini içerir ve bu görebilenler için de geçerlidir. [1] Görme engelli bireylerin çevrelerini algılamaları ve bilgi toplamaları sağlam kalan duyularına dayalı olmaktadır. Görme engelli bireyler dokunma duyularından geniş ölçüde yararlanmaktadırlar. Bu duyunun kullanılması ise bu bireylere uygun özel eğitim yöntemlerine dayalı olarak kazandırılması gerekmektedir. Görme engelli bireylerin çevreyi ve çevredeki uyaranları algılamada önemli olan bir diğer duyum organları işitmedir. İşitme duyusu bu bireylerin sosyal ilişkilerini sürdürmede önemlidir. Ancak çevrede sürekli olarak sesli uyaranları bulmak her zaman mümkün değildir. O halde

2 görme engelli bireylere götürülecek yaşantılarda sesli uyaranlara da yer vermek gerekmektedir. İnsanlarla iletişim kurmada kullanılan konuşma becerisine sahip olmaları da görme engelliler için bir avantaj gibi görülebilir. Görme engelli bireyler, tüm diğer engellilerde olduğu gibi bazen engellerinden bazen de toplumun anlayışsız tavrından dolayı engellerini daha fazla hissetmekte ve olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu olumsuz etkilenmeyi en aza indirgemek veya bunlarla baş edebilme becerisini kazandırmak için küçük yastan itibaren eğitime alınmaları gelişimleri açısından önemlidir. 1.1 Göz ve Görme Beş duyu organımızdan biri olan göz ve görme, bildiklerimizin % 80 nini öğrenmemizi sağlayan yoldur. Göz, kafatası içinde 25 cm3 orbita kemik yuvasına yerleşmiş, 7 gram ağırlığında top şeklinde, ön kısmı şeffaf bir küredir. Her gözün yukarı, sağa, sola ve yanlara kontrollü hareketini sağlayan altı kası vardır. [1] Göz yuvarlağı üç temel tabakadan oluşur. Gözün en dış tabakası sklera (sert tabaka)dır. Bu tabaka ön kısımda bir çıkıntı oluşturarak korneayı meydana getirir. Skleradan sonra ortada koroid (damar tabaka) tabakası yer alır. Bu tabakada pigment maddeleri ile bol miktarda kan damarları bulunur. Koroid de gözün ön kısmında iris i meydana getirir. Gözün en iç tabakası iki katlı olan retinadır. Bu katlardan dış çeper pigment epitelini, iç çeper ise görme epitelini oluşturur. Görme siniri, gözün üç tabakasını da delerek göze girer ve uçları retinanın iç çeperine yayılır. Görme sinirinin retinayı deldiği yerde görme hücreleri bulunmaz (körnokta). Kör noktanın yanında sarıbenek adı verilen ve retinanın inceldiği bir bölge bulunur. Sarıbeneğin ortasında görme hücreleri sayısı artar. Bu nedenle görme olayının en net olduğu kısım burasıdır. [2]

3 Şekil 1-1 Gözün yapısı [2] Göz merceği irisin arkasındadır. Göz tabakaları ışığın kırılmasını ve miktarını ayarlayarak, nesnenin ağ tabaka üzerinde net görüntü vermesini sağlar. Saydam tabaka, yakınsak mercek rolünü üstlenerek ışığı kırar. Saydam tabakadan kırılarak geçen ışık demeti göz sıvısından geçerken de kırılır, irisin ortasından göz bebeğinden geçer. İris ve göz bebeği, açılarak ve kapanarak geçecek ışık miktarını ayarlar. Nesne görüntüsü ağ tabaka üzerinde odaklaşacak şekilde inceltilmiş ışık demeti göz merceğinden geçer. Ağ tabakası üzerine düşen nesnenin ışıksal görüntüsü (fotonlar) ağ tabakadaki koni ve çomak hücrelerinde kimyasal süreci başlatır. Bu sürecin sonucunda oluşan kimyasal olaylar elektrik olaylarıyla sonuçlanır. Elektrik olayları görme sinirleri yardımıyla, beyne taşınarak görme olayı gerçekleşir. Gözün yapısında ve işleyişindeki bozukluklar, çeşitli görme yetersizliklerine neden olur. [3] 1.2 Görme Engelli Bireyler ve Sınıflandırma Öğrenmelerin hemen hemen tamamı görme ve işitme duyularıyla olur. Dolayısıyla görme organının zedelenmesi sonucunda görme işlevini yitirme öğrenmeyi etkiler. Gören insanın bilgilerin % 85'ini görme kanalıyla aldığı tahmin edilmektedir.

4 Ancak bu, görme engellilerin görenlerden % 85 oranında daha az bilgi edineceği anlamına gelmez, görme engellinin bilgi edinirken diğer duyu organlarını kullandığı anlamına gelir. Görme engelli ağzını, dilini, kulağını, burnunu ve ellerini kullanarak bilgileri edinir. Görme engelliler güzellik, doğa ve başkaları hakkında geliştirdikleri duygu ve düşünceleri işitme, koklama ve dokunma duyularıyla geliştirirler. [4] Görme engelli bireylerin belli başlı özelliklerini aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. Görme engelli bireylerin kavramsal gelişimlerinde ya da bilişsel yeteneklerinde gecikme gözlenebilir. Özellikle soyut düşünmeyi gerektiren becerilerde daha başarısız olabilirler. Alan kavramını öğrenmeleri güçtür. Alana ilişkin bilgileri daha çok dokunma duyumu aracılığıyla kazanmaktadırlar. Görme yetersizliğinden kaynaklanan eksiklikleri diğer duyu organlarını kullanarak telafi etmeye çalışırlar. Dikkat yoğunlaştırma, ince ayrıntıları fark etme yetenekleri gelişmiştir. Sosyal faaliyetlere ilgilidirler. Müzikle yakından ilgilenirler. Bedensel ve zihinsel gelişimlerinde farklılık yoktur. Bağımsız hareket edebilme becerileri sınırlıdır. [5] Görme engelliler körler ve az görenler olarak sınıflanır. Görme engelli denilince kör ve az gören anlaşılır. Görme engellinin (kör ve az gören) yaygın kabul gören iki farklı tanımı vardır. Bunlardan biri yasal, diğeri eğitsel tanımdır. Yasal tanım tıp alanında çalışanlarca ve sosyal güvenlik kurumlarınca benimsenirken, eğitsel tanım görme engelliler için öğretim düzenlemelerinin planlanması sırasında kullanılır. Yasal tanım nesneldir. Eğitsel tanım özneldir. [4] 1.2.1 Kör ve az görenin yasal tanımları Yasal tanıma göre kör, tüm düzeltmelerle birlikte olağan görme gücünün 1/10'ine yani 20/200'lik görme keskinliğine ya da daha azına sahip olan ya da görme alanı yirmi derecelik açıyı aşmayan kişilere denir. 20/200'nin anlamı, normal görme gücüne sahip bir kişinin 200 ayaklık (1 ayak: 0,3048 cm.) uzaklıktan görebildiği bir şeyi, görme engelli kişinin ancak 20 ayaklık uzaklıktan ya da daha yakından görmesidir. Diğer bir deyişle, normal gören kişinin 6,1 metreden görebildiği büyüklükteki bir şeyi yaklaşık 60

5 cm. den ya da daha kısa bir uzaklıktan gören ya da hiç bir uzaklıktan göremeyen kişi, yasal tanıma göre kördür. Normal görme keskinliğine sahip olmakla birlikte ancak anahtar deliğinden ya da kapı aralığından bakıldığında görülebildiği kadarıyla görebilen kişi de kör olarak tanımlanır. Görüldüğü gibi, kör olarak tanımlanan kişi, nesneleri karaltılar halinde ya da nesnelerin bir bölümünü görebilen ya da hiç göremeyen anlamına gelir. [4] Yasal tanıma göre az gören, tüm düzeltmelerle birlikte görme keskinliği 20/70 ile 20/200 arasında olan kişilere denilmektedir. Bunun anlamı, normal görme gücüne sahip bir kişinin 200 ayaklık uzaklıktan görebildiği bir şeyi az gören kişinin ancak 70-20 ayak arasındaki bir uzaklıktan görebilmesidir. Az gören çocuk çevresindeki nesneleri ancak yakınına giderek ya da gözüne getirerek kısmen fark eder, çevresine sanki kirli, buğulu ya da buzlu bir camın arkasından bakmaktadır. [4] 1.2.2 Kör ve az görenin eğitsel tanımları Görme engelinin, görmeden yararlanma ve artık görmenin nasıl kullanılacağına ilişkin görme keskinliğine göre tanımlanması çok iyi bir yordayıcı olarak kabul edilmemektedir. Bu yönüyle görme keskinliğine dayalı olan yasal tanım, görmenin nasıl kullanılacağı konusunda yeterli değildir. Yasal tanıma göre kör olarak sınıflananlardan çok azı tamamen görme keskinliğinden yoksundur. Büyük çoğunluğu artık görme gücünden çevresini anlamada yararlanır ve önemli bir bölümü normal yazıyı gözleriyle okuyabilir. [4] Körlüğün ve az görmenin yasal tanımlarındaki sınırlılıklardan dolayı eğitimciler, körlüğün ve az görmenin eğitsel tanımlarını yeğlemektedir. Körlüğün eğitsel tanımı şöyledir: Görme keskinliği kaybında ağır derecede etkilenmiş olup, öğretimini dokunarak okuduğu kabartma yazıyla ve konuşan kitaplardan dinleyerek sürdürmeye gereksinimi olanlar görme engellilerdir. Az gören ise, büyüteçlerle normal puntolu ve büyük puntolu yazılı materyali okuyabilen görme engellilerdir. Eğitsel tanımın

6 öznelliği, öğretim değişkenlerinden öğrenme kanalları olan görme, işitme ve dokunmaya ölçüt almasındandır. [4] Milli Eğitim Bakanlığının Özel Eğitim Okulları Yönetmeliğinde körlüğün ve az görmenin tanımları şöyledir: Kör, bütün düzeltmelere rağmen iki gözle görmesi 1/10'dan aşağı olan, eğitim, öğretim çalışmalarında görmesinden yararlanması mümkün olmayandır. Az gören, bütün düzeltmelere rağmen iki gözle görmesi 1/10 ile 3/10 arasında olan ve özel bir takım araç ve yöntemler kullanmadan eğitim, öğretim çalışmalarında görme gücünden yararlanması mümkün olmayanlardır. [4] 1.3 Görme Engelli Bireylerin Eğitimi Görme engelli vatandaşların eğitimi konusundaki çalışmalar sosyal, ekonomik ve kültürel şartların farklılıkları nedeniyle ülkeden ülkeye değişim göstermektedir. 1884 yılında Paris te görme engelliler için ilk modern enstitü açılmıştır. 18.yüzyılda görme engelliler için farklı bir yazı tipinin gereksinimi duyulmaya başlanıp yazı aranması çalışmalarına gidilmiştir. Görme engelli olan Fransız Louis Braille 1829 yılında bir kabartma yazısı geliştirmiştir. 19.yüzyılda bu yazı dünyanın çeşitli ülkelerinde kullanılmaya başlanmıştır. [18] Görme engelliler için oluşturulan yazı sistemleri ile edilen verimlilik görenlerin normal yazıdan elde ettiği verimlilikle kıyaslandığında; gören insanlar dakikada anlayarak 240 kelime, görme engelliler ise sadece 120 kelime okuyabilmektedir. Görme engelli kişiler okurken ellerini kollarını da hareket ettirirler. Harcadıkları bu çaba onları yormakla kalmayıp bu durum onların okumaya olan isteklerini de azaltmaktadır. Görme engelli olmayan kişiler okurken fiziksel güçten ziyade zihinsel güç harcamaktadırlar. [18] Tüm bu güçlüklere rağmen görme engellilerin de gören insanlar gibi eğitimlerine devam etmeleri gerekmektedir. ABD de 1982 yılında engelliler için açılan ilk ve orta düzeyde okullar varken günümüzde bu yelpaze üniversite düzeyine kadar

7 çıkmıştır. Bazı ülkelerde bu eğitim özel okullar tarafından karşılanırken gelişmemiş ülkelerde bu alanda hizmet verilmediği görülmektedir. Eğitimde bu anlamda bütünlük sağlanmasında UNESCO, World Blind Union (WBN/Dünya Körler Birliği) gibi uluslararası kuruluşlar etkin olarak çalışmaktadır. [18] Türkiye de ise görme engelli vatandaşlarımız çeşitli eğitim kurumlarında öğrenimlerine devam edebilmektedir. Ülkemizde görme engellilerin eğitimi uzun zaman ihmal edilmiş bir konudur. Zamanla okulların açılması, okuma-yazma eğitimi için kurslar düzenlenmesi ve bunların sürekli hale getirilmesi, rehabilitasyon merkezlerinin hizmete girmesi, görme engelliler için okumayı zorunluluk haline getirmiştir. 1889 yılında İstanbul da Ticaret Mektebi nde bir bölüm olarak başlayan görme engelliler için eğitim kurumları 1921 de resmiyet kazanabilmiştir. Günümüzde ise bu eğitim bölgesel okullarda, normal okullardaki özel sınıflarda veya özel yardımcı öğretmenli ya da yardımcı öğretmensiz normal sınıflarda devam etmektedir. Ancak en sık karşılan eğitim kurumu bölgesel yatılı okullardır. [18] Ülkemizde Ankara, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Gaziantep, Niğde, Tokat, Gelibolu olmak üzere görme özürlü çocukların okuyabileceği 10 adet körler okulu bulunmaktadır. Ayrıca 15 üzeri yaşlarda bulunan görme engellilere temel ve mesleki eğitim veren 2 adet rehabilitasyon merkezi vardır. Bu rehabilitasyon merkezlerinden biri Ankara da, diğeri İstanbul'dadır. Bu merkezlerde, günlük yaşam için gerekli beceriler, okuma-yazma, baston kullanma ve bağımsız hareket, daktilo, telefon santralciliği, makrome işleri gibi eğitimler verilmekte ve görme özürlülerin devlet veya özel sektörde bir işe girerek veya bağımsız bir iş kurarak topluma yararlı, üretici bireyler olarak yetiştirilmeleri amaçlanmaktadır. [6]

8 Tablo 1-1 Görme engellilerin eğitim durumu, 2002 [8] Eğitim Düzeyleri Sayı Yüzde Geçerli Yüzde Okuryazar değil 135632 32,9 34,9 Okuryazar fakat bir okul bitirmemiş 56371 13,7 14,5 İlkokul 130438 31,6 33,6 İlköğretim 6269 1,5 1,6 Ortaokul 22115 5,4 5,7 Orta ve dengi meslek 1116 0,3 0,3 Lise 23789 5,8 6,1 Lise ve dengi meslek 4323 1,0 1,1 Yüksekokul veya fakülte Yüksek lisans, doktora 8278 2,0 2,1 204 0,09 0,1 Ara Toplam 388535 94,2 100,0 0 23778 5,8 Toplam 412312 100,0 Tablo 1-1 deki araştırma verilerine göre, görme engellilerde ilkokul ve öncesi eğitim düzeyine sahip olanların oranı %83 olarak tespit edilmiştir. Bu haliyle değerlendirildiğinde, görme engellilerin, genelde diğer engel türlerinde de olduğu gibi, eğitim olanaklarına ulaşmalarının engellendiğini söylemek yanlış olmayacaktır. [8] Türkiye'de görme engeliler ilköğretimlerini görme engelliler için açılmış olan gündüzlü ve yatılı özel eğitim okullarında sürdürmektedirler. 1997-1998 öğretim yılında görme engelliler için 10 okul bulunmaktadır. Bu okullarda öğrenimini tamamlayan öğrenciler, görenlerin devam ettiği orta öğretim kurumlarında öğrenimlerini sürdürebilmektedir. Günümüzde ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde, görme engelliler destek hizmet alarak ve sınıf içi düzenlemelere yer verilerek normal sınıflarda eğitimlerini sürdürmektedirler. Normal çocuklar için uygulanan ilköğretim programı görme engelliler için genelde uygun olmakla birlikte, program ve öğretim süreçlerinde uyarlamalar yapılmasına gereksinim vardır. [4] Görme engellilerin eğitimi alanındaki sorunların çözümü konuyla ilgili benimsenen ve uygulanan yaklaşımlara bağlıdır. Gerek eğitimciler tarafından gerekse

9 toplum tarafından görme özürlülerle ilgili şu temel felsefenin benimsenmesi gerekir. Görme özürlü bir insan için körlük fiziksel bir özür, toplumdaki yanlış önyargı ve ayrımcı uygulamalar ise sosyal bir engeldir. Dolaysıyla görme özürlü bir insan için asıl sorun körlüğün bizzat kendisi değil, bu alandaki toplumda mevcut olan yanlış önyargılar, ayrımcı uygulamalar ve sağlanan olanakların yetersizliğidir. Görme özürlü bir kişiye yeterli olanaklar ve her alanda fırsat eşitliği sağlandığı takdirde onlar da diğer insanlarla eşit düzeyde topluma katkıda bulunan, başarılı ve üretici bir insan olarak yetişecek ve körlük o insanlar için sadece basit bir fiziksel problem düzeyine inecektir. [10] 1.3.1 Bağımsız hareket (beyaz baston) eğitimi Görme engellilere en az yardımla ya da yardımsız olarak yön bulma ve hareket edebilme kabiliyeti kazandıran tekniklerin bütününe "bağımsız hareket" denir. Bu eğitimin amacı görme engellilerin toplum ve çevresine uyumunu sağlamak, kendisini tehlikelere karşı koruyabilmelerini öğretmek, zihinsel haritasını geliştirmek, evde ve trafikte hareket edebilme kabiliyeti kazandırmak, bulunduğu noktadan gitmek istediği noktaya kolay ve tehlikesiz bir şekilde ulaşmasını sağlamak, bastonlu veya bastonsuz bina içi ve dışı serbestçe dolaşabilme yeteneğini geliştirmektir. [9] Baston kullanmadan gezen görme özürlülerin düşme, çarpma, yaralanma, sakatlanma gibi kazalarla karşılaşma ihtimali, baston kullananlara göre çok daha yüksektir. Baston kullanmaya küçük yaşlarda başlamanın onu benimseme yönünden çok büyük bir önemi vardır. Kendi başına gezme becerisi kazanan görme özürlülerde motor beceriler daha çabuk gelişir. Vücut organları daha sağlıklı olur. Kendine güven duygusu oluşur. Sosyal etkinliklere daha fazla katılır. Bağımsız hareket yeteneği olan görme özürlü her yere sürekli taksiyle gitmek zorunda kalmaz. Bu da onun parasal masraflarının bir miktar da olsa, azalmasını sağlar. Görme özürlü bir kişinin kendi kendine gezip dolaşabilmesini kolaylaştıran en önemli eğitimdir.

10 Şekil 1-2 Beyaz baston eğitimi 1.3.2 Kişisel idare eğitimi Günlük hayatta karşılaştıkları kişisel ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik tekniklerin öğretilmesidir. Yemek yeme teknikleri ve yatak yapımı gibi basit konulardan başlayıp meyve soyma, ütü yapma, düğme dikme, ayakkabı boyama, temizlik, santral, traş olma, zaman tayini ve son olarak yemek yapma tekniklerini göstermek bu eğitimin başlıca konularını teşkil etmektedir. [9] Şekil 1-3 Kişisel idare eğitimi

11 1.3.3 Modelaj eğitimi Görmezlerin el kaslarının geliştirilmesi, parmak duyarlılıklarının artması, yaratıcılıklarının gelişmesi için kil ile çalışmalar yaptırılır. Büyük-küçük, uzun-kısa gibi bazı kavramların gelişmesi sağlanır. [9] Şekil 1-4 Modelaj eğitimi [9] 1.3.4 Abaküs (Matematik) eğitimi Bu eğitimde başlıca amaç sayı, uzunluk, ağırlık, hacim ve geometrik şekil kavramlarını geliştirmektir. Görmezlerin günlük hayatta karşılaştığı basit matematiksel problemleri çözmede belirli tekniklerle abaküsle parmaklarını kullanmasını öğreterek, doğru kesin ve belirli bir hızla sonucu ulaşmasını sağlamaktır. Kazanılan parmak marifeti ile beyin arasında ilişki kurularak beyin gelişimi desteklenerek, dikkat kazandırılarak, amaç diğer temel ve mesleki uygulamalara katkıda bulunmak ve zemin hazırlamaktır. Yani; görmezin yaşam süresince karşılaşacağı sayısal sorunları çözebilmesi için abaküs kullanarak basit matematik öğretilmektedir. Abaküs öğrenimi, aynı zamanda görmezin somut düşünceden, soyut düşünceye geçmesini sağlayan bir eğitimdir. [9]