ORTAÖĞRETĠM DĠN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BĠLGĠSĠ ÖĞRETĠMĠNDE ÖĞRETĠM PROGRAMI DERS KĠTABI UYUMU

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI ORTAÖĞRETĠM DĠN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BĠLGĠSĠ ÖĞRETĠMĠNDE ÖĞRETĠM PROGRAMI DERS KĠTABI UYUMU Doktora Tezi Safinaz ASRĠ ANKARA-2011

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI ORTAÖĞRETĠM DĠN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BĠLGĠSĠ ÖĞRETĠMĠNDE ÖĞRETĠM PROGRAMI DERS KĠTABI UYUMU Doktora Tezi Safinaz ASRĠ Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Cemal TOSUN ANKARA-2011

i

ii

ÖN SÖZ Birey ve toplum hayatında, bilginin artıģ ve akıģında yaģanan değiģim, buna bağlı olarak çok boyutlu, yaratıcı ve eleģtirel düģünme, karar verme yeteneklerine sahip bireylerin yetiģtirilmesine duyulan ihtiyaç, eğitimden beklentileri ve eğitime bakıģ açılarını derinden etkilemiģtir. Nitekim eğitim sistemimizde etkin olan davranıģçı yaklaģımların ihtiyaçları karģılayamaması, yeni bir düzenleme ve paradigma değiģikliğini beraberinde getirmiģ, öğretim programlarından baģlayarak tüm eğitim unsurları yapılandırmacı öğrenme anlayıģı çerçevesinde yeniden ele alınması sonucunu doğurmuģtur. Eğitim sistemimizde 2004-2005 eğitim-öğretim yılından itibaren etkilerini daha açık bir Ģekilde görmeye baģladığımız yapılandırmacı öğrenme yaklaģımı, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersinde de değiģimi beraberinde getirmiģtir. Nitekim öğretim programları bu yaklaģım doğrultusunda geliģtirilirken, ders kitapları da benimsenen anlayıģa göre yeniden yazılmıģtır. Bu çalıģmada yapılandırmacılığın Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (ODKAB) ders kitaplarına nasıl yansıdığı ve öğretim programı-ders kitabı arasındaki uyumun ne ölçüde gerçekleģtirilebildiği konu edilmiģtir. ÇalıĢma beģ bölümden oluģmuģtur. Birinci bölümde araģtırmanın problemi, amacı, önemi, kapsam ve sınırlılıkları, soruları, temel kavramları ile ilgili araģtırmalar; ikinci bölümde araģtırmanın yöntemi çerçevesinde araģtırma modeli, evren ve örneklem, ders kitabı değerlendirme aracı ve verilerin analizi hakkında bilgi verilmiģtir. Genel olarak çalıģmanın kuramsal temellerinin ele alındığı üçüncü bölümde yapılandırmacılık ve eğitim anlayıģı, yapılandırmacı öğretim programı ve ders kitabı özellikleri üzerinde durulmuģtur. Dördüncü bölümde ODAKB Dersi Öğretim Programı ve ders kitapları ile bunlar arasındaki uyumluluk konularında edinilen bulgu ve yorumlara yer verilmiģtir. ÇalıĢma beģinci bölümdeki sonuç ve önerilerle tamamlanmıģtır. ÇalıĢmam esnasında her konuda fikirleriyle bana yardımcı ve destek olan değerli hocam Prof. Dr. Cemal TOSUN a, akademik çalıģmaya baģladığımdan bu yana her zaman bana yol gösteren ve manevi desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Ramazan BUYRUKÇU ya, farklı bakıģ açılarıyla olayların değiģik yönlerini görmemi sağlayan Prof. Dr. Recai DOĞAN a ve Prof. Dr. Firdevs GÜNEġ e, burada adını sayamadığım diğer hocalarıma, arkadaģlarıma ve aileme teģekkürü bir borç bilirim. Safinaz ASRĠ Ankara, 2011 iii

ĠÇĠNDEKĠLER ÖN SÖZ... i ĠÇĠNDEKĠLER... ii TABLOLAR LĠSTESĠ... vi KISALTMALAR... xii BĠRĠNCĠ BÖLÜM GĠRĠġ 1. AraĢtırmanın Problemi... 1 2. AraĢtırmanın Amacı... 4 3. AraĢtırmanın Önemi... 5 4. AraĢtırmanın Kapsam ve Sınırlılıkları... 6 5. AraĢtırmanın Soruları... 7 6. AraĢtırmanın Temel Kavramları... 8 7. Ġlgili AraĢtırmalar... 9 ĠKĠNCĠ BÖLÜM YÖNTEM 1. AraĢtırmanın Modeli... 14 2. Evren ve Örneklem... 14 3. Verilerin Toplaması... 15 3.1. Veri Toplama Aracının Hazırlanması... 16 3.2. ODKAB Ders Kitabı Değerlendirme Aracı... 16 4. Verilerin Analizi... 19 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAPILANDIRMACI EĞĠTĠM ANLAYIġINDA ÖĞRETĠM PROGRAMI VE DERS KĠTABI 1. Yapılandırmacılık ve Yapılandırmacı Eğitim AnlayıĢı... 20 1.1. Yapılandırmacılığın Kuramsal Temelleri... 20 1.2. Yapılandırmacılık YaklaĢımları... 24 1.3. Yapılandırmacı Eğitim AnlayıĢı... 27 1.4. Yapılandırmacı Eğitimin Temel Ġlke ve Özellikleri... 31 2. Yapılandırmacı Program AnlayıĢı ve Özellikleri... 35 2.1. Yapılandırmacı Program AnlayıĢı... 35 2.1.1. Yapılandırmacı Program GeliĢtirme Süreci... 38 2.1.2. Yapılandırmacı Programın Temel Özellikleri... 41 2.1.2.1. Amaçlar... 42 2.1.2.2. Ġçerik... 44 2.1.2.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 46 2.1.2.4. Değerlendirme... 48 3. Yapılandırmacı Ders Kitabı AnlayıĢı ve Özellikleri... 49 3.1. Yapılandırmacı Ders Kitabı AnlayıĢı... 49 3.1.1. Ders Kitabı Hazırlama Süreci... 54 3.1.2. Ders Kitabı Özellikleri... 55 3.1.2.1. Fiziksel Tasarım... 56 3.1.2.2. Görsel Tasarım... 57 3.1.2.3. Dil ve Anlatım... 59 3.1.2.4. Eğitsel Tasarım.... 59 3.2. Yapılandırmacılıkta Program-Ders Kitabı ĠliĢkisi... 60 iv

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR ODKAB DERSĠ ÖĞRETĠM PROGRAMI ĠLE DERS KĠTAPLARINDA YAPILANDIRMACILIK VE ÖĞRETĠM PROGRAMI-DERS KĠTABI UYUMU 1. ODKAB Dersi Öğretim Programında Yapılandırmacılık... 63 1.1. Program GeliĢtirme Süreci... 65 1.2. Programın Temel Özellikleri... 65 1.2.1. Amaçlar... 67 1.2.2. Ġçerik... 69 1.2.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 71 1.2.4. Değerlendirme... 73 2. ODKAB Ders Kitaplarında Yapılandırmacılık... 76 2.1. Dokuzuncu Sınıf DKAB Ders Kitapları... 77 2.1.1. Fiziksel Tasarım... 77 2.1.2. Görsel Tasarım... 79 2.1.2.1. Genel Görsel Tasarım Özellikleri... 79 2.1.2.2. Resimler... 82 2.1.2.3. Tablo, Grafik ve ġemalar... 85 2.1.2.4. Yazı Türü ve Boyutu... 87 2.1.2.5. Renk Kullanımı... 89 2.1.2.6. Vurgulama... 90 2.1.2.7. Sayfa Düzeni... 91 2.1.3. Dil ve Anlatım... 95 2.1.4. Eğitsel Tasarım... 98 2.1.4.1. Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğeler... 98 2.1.4.2. Ġçerik ve Metinler... 100 2.1.4.3. Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamı... 105 2.1.4.4. Öğrenme Etkinlikleri... 111 2.1.4.5. Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımı... 113 2.1.4.6. Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmaları... 114 2.2. Onuncu Sınıf DKAB Ders Kitapları... 118 2.2.1. Fiziksel Tasarım... 118 2.2.2. Görsel Tasarım... 120 2.2.2.1. Genel Görsel Tasarım Özellikleri... 120 2.2.2.2. Resimler... 123 2.2.2.3. Tablo, Grafik ve ġemalar... 125 2.2.2.4. Yazı Türü ve Boyutu... 127 2.2.2.5. Renk Kullanımı... 129 2.2.2.6. Vurgulama... 130 2.2.2.7. Sayfa Düzeni... 131 2.2.3. Dil ve Anlatım... 134 2.2.4. Eğitsel Tasarım... 139 2.2.4.1. Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğeler... 139 2.2.4.2. Ġçerik ve Metinler... 141 2.2.4.3. Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamı... 145 2.2.4.4. Öğrenme Etkinlikleri... 153 2.2.4.5. Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımı... 155 2.2.4.6. Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmaları... 157 v

2.3. On Birinci Sınıf DKAB Ders Kitapları... 162 2.3.1. Fiziksel Tasarım... 162 2.3.2. Görsel Tasarım... 164 2.3.2.1. Genel Görsel Tasarım Özellikleri... 164 2.3.2.2. Resimler... 169 2.3.2.3. Tablo, Grafik ve ġemalar... 171 2.3.2.4. Yazı Türü ve Boyutu... 172 2.3.2.5. Renk Kullanımı... 175 2.3.2.6. Vurgulama... 176 2.3.2.7. Sayfa Düzeni... 177 2.3.3. Dil ve Anlatım... 180 2.3.4. Eğitsel Tasarım... 186 2.3.4.1. Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğeler... 186 2.3.4.2. Ġçerik ve Metinler... 188 2.3.4.3. Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamı... 193 2.3.4.4. Öğrenme Etkinlikleri... 201 2.3.4.5. Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımı... 205 2.3.4.6. Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmaları... 207 2.4. On Ġkinci Sınıf DKAB Ders Kitapları... 213 2.4.1. Fiziksel Tasarım... 213 2.4.2. Görsel Tasarım... 216 2.4.2.1. Genel Görsel Tasarım Özellikleri... 216 2.4.2.2. Resimler... 222 2.4.2.3. Tablo, Grafik ve ġemalar... 226 2.4.2.4. Yazı Türü ve Boyutu... 226 2.4.2.5. Renk Kullanımı... 228 2.4.2.6. Vurgulama... 229 2.4.2.7. Sayfa Düzeni... 230 2.4.3. Dil ve Anlatım... 233 2.4.4. Eğitsel Tasarım... 239 2.4.4.1. Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğeler... 239 2.4.4.2. Ġçerik ve Metinler... 241 2.4.4.3. Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamı... 247 2.4.4.4. Öğrenme Etkinlikleri... 256 2.4.4.5.Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımı... 257 2.4.4.6. Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmaları... 259 3. ODKAB Dersi Öğretim Program-Ders Kitabı Uyumu... 264 3.1. Dokuzuncu Sınıf, ODKAB Dersi Öğretim Programı-Ders Kitabı Uyumu... 264 3.1.1. Amaçlar... 264 3.1.2. Ġçerik... 266 3.1.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 268 3.1.4. Değerlendirme... 270 3.2. Onuncu Sınıf, ODKAB Dersi Öğretim Programı-Ders Kitabı Uyumu... 271 3.2.1. Amaçlar... 271 3.2.2. Ġçerik... 274 3.2.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 275 3.2.4. Değerlendirme... 277 3.3. On Birinci Sınıf, ODKAB Dersi Öğretim Programı-Ders Kitabı Uyumu... 279 3.3.1. Amaçlar... 279 3.3.2. Ġçerik... 281 3.3.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 283 vi

3.3.4. Değerlendirme... 286 3.4. On Ġkinci Sınıf, ODAKB Dersi Öğretim Programı-Ders Kitabı Uyumu... 287 3.4.1. Amaçlar... 288 3.4.2. Ġçerik... 291 3.4.3. Öğrenme-Öğretme Durumları... 292 3.4.4. Değerlendirme... 294 BEġĠNCĠ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERĠLER 1.Sonuç... 296 2.Öneriler... 302 KAYNAKÇA... 305 ÖZET... 319 ABSTRACT... 320 vii

TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo 1 : 9. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 77 Tablo 2 : 9. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 78 Tablo 3 : Değerler ve Aile Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 79 Tablo 4 : Değerler ve Aile Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 82 Tablo 5 : Değerler ve Aile Ünitesi Resimlerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 82 Tablo 6 : Değerler ve Aile Ünitesi Resimlerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 84 Tablo 7 : Değerler ve Aile Ünitesi, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 85 Tablo 8 : Değerler ve Aile Ünitesi, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 86 Tablo 9 : Değerler ve Aile Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 87 Tablo 10 : Değerler ve Aile Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 88 Tablo 11 : Değerler ve Aile Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 89 Tablo 12 : Değerler ve Aile Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 90 Tablo 13 : Değerler ve Aile Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 90 Tablo 14 : Değerler ve Aile Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 91 Tablo 15 : Değerler ve Aile Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 91 Tablo 16 : Değerler ve Aile Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 94 Tablo 17 : Değerler ve Aile Ünitesi Görsel Tasarım Unsurları Genel Değerlendirme Verileri... 94 Tablo 18 : Değerler ve Aile Ünitesi Dil ve Anlatım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 95 Tablo 19 : Değerler ve Aile Ünitesi Dil ve Anlatımla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 98 Tablo 20 : Değerler ve Aile Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 98 Tablo 21 : Değerler ve Aile Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 99 Tablo 22 : Değerler ve Aile Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 100 viii

Tablo 23 : Değerler ve Aile Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 104 Tablo 24 : Değerler ve Aile Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 105 Tablo 25 : Değerler ve Aile Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamlarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 110 Tablo 26 : Değerler ve Aile Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 111 Tablo 27 : Değerler ve Aile Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 112 Tablo 28 : Değerler ve Aile Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 113 Tablo 29 : Değerler ve Aile Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 113 Tablo 30 : Değerler ve Aile Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 114 Tablo 31 : Değerler ve Aile Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 117 Tablo 32 : Değerler ve Aile Ünitesi Eğitsel Tasarım Özellikleri Genel Değerlendirme Verileri... 117 Tablo 33 : 10. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 118 Tablo 34 : 10. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 120 Tablo 35 : Allah Ġnancı Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 120 Tablo 36 : Allah Ġnancı Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 122 Tablo 37 : Allah Ġnancı Ünitesi Resimlerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 123 Tablo 38 : Allah Ġnancı Ünitesi Resimlerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 125 Tablo 39 : Allah Ġnancı Ünitesi, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 125 Tablo 40 : Allah Ġnancı Ünitesi, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 126 Tablo 41 : Allah Ġnancı Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 127 Tablo 42 : Allah Ġnancı Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 128 Tablo 43 : Allah Ġnancı Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 129 Tablo 44 : Allah Ġnancı Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 129 Tablo 45 : Allah Ġnancı Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 130 ix

Tablo 46 : Allah Ġnancı Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Puanlama ve Tablo Değerlendirme Verileri... 131 Tablo 47 : Allah Ġnancı Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 131 Tablo 48 : Allah Ġnancı Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 133 Tablo 49 : Allah Ġnancı Ünitesi Görsel Tasarım Unsurları Genel Değerlendirme Verileri... 133 Tablo 50 : Allah Ġnancı Ünitesi Dil ve Anlatım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 134 Tablo 51 : Allah Ġnancı Ünitesi Dil ve Anlatımla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 138 Tablo 52 : Allah Ġnancı Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 139 Tablo 53 : Allah Ġnancı Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 140 Tablo 54 : Allah Ġnancı Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 141 Tablo 55 : Allah Ġnancı Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 145 Tablo 56 : Allah Ġnancı Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 145 Tablo 57 : Allah Ġnancı Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamlarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 152 Tablo 58 : Allah Ġnancı Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 153 Tablo 59 : Allah Ġnancı Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 154 Tablo 60 : Allah Ġnancı Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 155 Tablo 61 : Allah Ġnancı Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 156 Tablo 62 : Allah Ġnancı Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 157 Tablo 63 : Allah Ġnancı Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 161 Tablo 64 : Allah Ġnancı Ünitesi Eğitsel Tasarım Özellikleri Genel Değerlendirme Verileri... 161 Tablo 65 : 11. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 162 Tablo 66 : 11. Sınıf DKAB Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 164 Tablo 67 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 164 x

Tablo 68 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 168 Tablo 69 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Resimlerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 169 Tablo 70 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Resimlerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 171 Tablo 71 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Tablo, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 171 Tablo 72 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Tablo, Grafik ve ġemalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 172 Tablo 73 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 172 Tablo 74 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 174 Tablo 75 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 175 Tablo 76 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 176 Tablo 77 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 176 Tablo 78 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 177 Tablo 79 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 177 Tablo 80 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 179 Tablo 81 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Görsel Tasarım Unsurları Genel Değerlendirme Verileri... 179 Tablo 82 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Dil ve Anlatım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 180 Tablo 83 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Dil ve Anlatımla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 185 Tablo 84 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 186 Tablo 85 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 187 Tablo 86 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 188 Tablo 87 : Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 192 Tablo 88 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 193 Tablo 89 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamlarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 201 xi

Tablo 90 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 201 Tablo 91 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 204 Tablo 92 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 205 Tablo 93 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 206 Tablo 94 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 207 Tablo 95 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 212 Tablo 96 : Ġslam da Ġbadetlerin Faydaları Ünitesi Eğitsel Tasarım Özellikleri Genel Değerlendirme Verileri... 212 Tablo 97 : 12. DKAB Sınıf Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 213 Tablo 98 : 12. DKAB Sınıf Ders Kitabı Fiziksel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 216 Tablo 99 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 216 Tablo 100 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Genel Görsel Tasarım Özellikleri Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 221 Tablo 101 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Resimlerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 222 Tablo 102 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Resimlerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 225 Tablo 103 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 227 Tablo 104 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Yazı Türü ve Boyutuyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 226 Tablo 105 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 228 Tablo 106 : Ġslam DüĢüncesinde Yorumlar Ünitesi Renk Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 229 Tablo 107 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 229 Tablo 108 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Vurgulamalarla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 230 Tablo 109 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 230 Tablo 110 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Sayfa Düzeniyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 232 Tablo 111 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Görsel Tasarım Unsurları Genel Değerlendirme Verileri... 232 xii

Tablo 112 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Dil ve Anlatım Özellikleri Değerlendirme Sonuçları... 233 Tablo 113 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Dil ve Anlatımla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 238 Tablo 114 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 239 Tablo 115 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Ünite BaĢında Yer Alması Gereken Öğelerle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 240 Tablo 116 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 241 Tablo 117 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Ġçerik ve Metin Özellikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 246 Tablo 118 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 247 Tablo 119 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Konuların ĠĢleniĢi ve Öğrenme Ortamlarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 255 Tablo 120 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 256 Tablo 121 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Öğrenme Etkinlikleriyle Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 257 Tablo 122 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 257 Tablo 123 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Strateji, Yöntem, Teknik, Araç-Gereç ve Teknoloji Kullanımıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 258 Tablo 124 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Değerlendirme Sonuçları... 259 Tablo 125 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Ölçme Değerlendirme ÇalıĢmalarıyla Ġlgili Puanlama ve Değerlendirme Verileri... 263 Tablo126 : Ġslam DüĢüncesinde Tasavvufi Yorumlar Ünitesi Eğitsel Tasarım... 263 Tablo 127 : ODKAB Ders Kitapları Özelliklerinin Genel Değerlendirilmesi... 300 xiii

KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.r. : Adı geçen rapor a.g.t. : Adı geçen tez bkz. : Bakınız bģl. : BaĢlık çev. : Çeviren cüm. : Cümle dip. : Dipnot DKAB : Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi EBE : Eğitim Bilimleri Enstitüsü ed. : Editör gör. : Görsel mad. : Madde MEB : Milli Eğitim Bakanlığı ODKAB : Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi par. : Paragraf RCMKSC : Religious Culture and Moral Knowledge of Secondary School res. : Resim SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü ss./s. : Sayfa ter. : Tercüme TSE : Türk Standartları Enstitüsü YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu xiv

BĠRĠNCĠ BÖLÜM GĠRĠġ 1. AraĢtırmanın Problemi Bilim ve teknolojideki değiģim ve geliģim, her alanda olduğu gibi eğitimde de etkili olmuģtur. Bilginin hızla farklılaģıp çoğalması, artan bilgileri uzun süre saklayan teknolojik araç-gereçlerin kullanımının yaygınlaģması, eğitim anlayıģlarını değiģtirmiģtir. Bilginin depolanmasına önem veren eğitim yaklaģımından, bilgi ve becerilerin yeni durumlarda, özellikle gerçek yaģamda kullanımına değer atfeden eğitim yaklaģımına doğru yönelimlerin olduğu gözlenmiģtir. Öğrenme-öğretme sürecinde bilginin hazır kalıplar halinde verilip, sonra aynı Ģekilde geri istenmesinin, yaratıcılığı, sorun çözmeyi ve üreticiliği engellediği, dolayısıyla da fazla anlamının olmadığı kabul edilmiģtir. DeğiĢimi zorunlu kılan hususların etkisiyle eğitim sistemlerini sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmada üstlendiği yeni roller çerçevesinde değiģtirmek isteyen ülkeler, mevcut eğitim anlayıģ ve uygulamalarını, alandaki araģtırma sonuçlarını da göz önünde bulundurarak yenileme gayreti içerisine girmiģtir. Eğitimde yenileģme, eğitimde reform, eğitimde düzenleme adı altında yürütülen bu çalıģmaların temelinde ise öğretim programlarında yapılan değiģiklikler yer almıģtır. Eğitimde yenileģme çalıģmalarına programlardan baģlanılmasının veya yapılacakların odak noktasına programların konulmasının en önemli nedeni, eğitim sistemlerindeki değiģikliklerin program geliģtirme çalıģmalarına dayandırılması gerektiğinin genel kabul görmesidir. Ayrıca yapılan düzenlemelerin, programlarda yer aldığı ölçüde anlam kazanacağı da bir gerçektir. Çünkü eğitimin üç temel öğesinden biri olan program, öğretmen eğitiminden, ders kitabına, sınıf yönetiminden uygulanacak öğrenme yöntemlerine kadar eğitimle ilgili tüm alanlarda önemli ölçüde etkili ve yönlendiricidir. Son yıllarda ülkemizde eğitim ile ilgili gerçekleģtirilen çalıģmalarda, yapılandırmacılık ve uygulanabilirliği konusu sık sık ele alınmıģtır. Ancak, öğrenenleri gelecekte ihtiyaç duyacakları bilgilerle mi donatmalı, yoksa kendilerine özgü bilgi yapılarını oluģturabilecekleri koģullar mı sağlanmalı, sorusu yanıtlanırken öğrenme kuram ve uygulamalarının yeniden sorgulanması sonrasında, yapılandırmacılığın eğitim sistemimize etkileri, 2004 yılından itibaren öğretim programlarında bu anlayıģ çerçevesinde yapılan değiģikliklerle daha açık ve somut bir Ģekilde görülmeye baģlanmıģtır. Ġlk değiģimin yaģandığı ve öğretim programları 2005-2006 öğretim yılında ülke genelinde uygulanmaya baģlanandığı ilköğretim kademesinden sonra aynı 1

dönemde ortaöğretimde de önemli yenilikler olmuģtur. Orta Öğretimin Yeniden Yapılandırılması projesi çerçevesinde üç yıllık genel ve meslekî teknik liselerin öğretim süresi, 4 yıla çıkartılmıģ; okutulacak derslerin öğretim programları yapılandırmacı anlayıģ çerçevesinde yeniden düzenlenmiģtir. Eğitim siteminde, dolayısıyla da program geliģtirme çalıģmalarında yaģanan değiģimden din öğretimi de etkilenmiģtir. Önce ODKAB Dersi Öğretim Programı Talim ve Terbiye Kurulunun 31.03.2005 tarih ve 16 sayılı kararı ile 2005-2006 öğretim yılı, sonra da Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı Talim ve Terbiye Kurulunun 28.12.2007 tarih ve 410 sayılı kararı ile 2007-2008 öğretim yılı itibariyle yapılandırmacılık esas alınarak yeniden hazırlanmıģ ve uygulanma konmuģtur. Öğretmen kılavuzları, ders kitapları ve çalıģma yaprakları ise yine yapılandırmacılık ve bu doğrultuda geliģtirilen öğretim programları çerçevesinde oluģturulmuģtur ve oluģturulmaktadır. Eğitim sistemlerindeki etkili, baģarılı ve üretken eğitim uygulamalarının temelinde, güçlü öğrenme kuramları yer almaktadır. Kapsamlı araģtırmaların sonuçlarına dayalı olarak insanların nasıl öğrendiğini açıklamak üzere oluģturulmuģ, çeģitli genelleme ve ilkeleri içeren model ya da sistem olarak tanımlanan öğrenme kuramı, özünde bilme ve bilginin ne olduğuna iliģkin felsefi bir anlayıģı yansıtan varsayımlara sahiptir. 1 Ġlk ve ortaöğretim kademesinde yeni hazırlanan eğitim ve din öğretimi programlarının dayandığı temel yaklaģım; kendilerine aktarılanları ezberleyen, sorgulamayan, gerektiğinde hatırlayan yani bilgiyi tüketen bireyler yerine, araģtıran, sorgulayan, farklı bakıģ açıları geliģtiren, eleģtirel ve yaratıcı düģünen yani bilgiyi üreten bireylerin yetiģtirilmesini hedeflemesi sebebiyle öğretmenin değil öğrenmenin nasıl gerçekleģeceğini açıklamaya odaklanan, kısacası ana felsefesi öğrenmeyi öğrenme olan constructivist (yapılandırmacılık) olarak belirlenmiģtir. Bilgi toplumunun gerektirdiği eğitim hedeflerini yakalamak amacıyla hazırlanan programların baģarısında, program geliģtirme sürecinde, planlamadan uygulama aģamasına kadar araģtırma ve geliģtirmeye dönük titiz bir çalıģma içine girilmesi önemlidir. Ancak bunun kadar önem arz eden bir diğer husus, programlar öğrenmeöğretme süreçlerine aktarılırken içerik ve öğrenme yaģantılarının hazırlanmasından sonraki diğer basamaklar, ders kitaplarının ve öğretmen el kitaplarının yazılması, öğretmenlerin hizmet-içi eğitimleri ile program geliģtirme çalıģmaları arasında eğitim 1 Deniz Deryakulu, Yapıcı Öğrenme, Sınıfta Demokrasi, Eğitim Sen Yayınları, Ankara, 2001, s.54. 2

anlayıģı itibariyle birliktelik ve uyumun sağlanmasıdır. Bunun için oluģturulan programların öncelikle dayandıkları temel yaklaģımlardan baģlayarak tüm unsurları itibariyle incelenip gerekli değerlendirmelerin yapılması suretiyle bilimsel çalıģmalara konu edilmeleri kaçınılmazdır. Ġlk ve Ortaöğretim DKAB Dersi Öğretim Programlarının sağlıklı bir Ģekilde uygulamaya geçirilmeleri, doğru anlaģılmaları ile yakından ilgilidir. Bu nedenle önce programların temel aldığı yaklaģım, yapılandırmacılık açıklanmalı, yapılandırmacılığın din eğitimine nasıl yansıdığı ve nasıl yansıması gerektiği üzerinde durulmalı; sonra öğretim programının yapılandırmacılığa uygunluğu değerlendirilmelidir. Fakat programların yeni hazırlanmasının da etkisiyle bu konuda yeterli bilimsel çalıģmaların yapılmadığı görülmektedir. Oysa eğitim sürecinin baģarısı için tüm öğretim unsurlarının birbirleriyle uyumlu ve birbirlerini destekler biçimde iģe koģulmasını destekleyecek bilimsel çalıģmalara ihtiyaç vardır. Öğretim unsurları (öğretmen, öğrenci, öğretim programı vs ) eğitim ve din öğretimi alanlarında çeģitli bilimsel çalıģmalara konu edilmiģ ya da edilmektedir. Ülkemizde eğitimde yenileģme hareketlerinin baģladığı Tanzimat döneminden itibaren, okuldaki eğitim ve din öğretiminin baģarısızlıkları arasında ders kitaplarının yetersizliğine dikkat çekilmiģ olmakla birlikte, 2 tespit edebildiğimiz kadarıyla din öğretimi alanında ders kitapları, öğretim programı-ders kitabı iliģkisi çerçevesinde bilimsel çalıģmalara konu edilmemiģtir. Ders kitabı, değiģen anlayıģ farklılıklarına rağmen hala tüm öğretim kademelerinde eğitim-öğretim etkinliklerinin vazgeçilmez temel kaynağı, hatta çoğunlukla tek kaynağıdır. 3 Eğitim teknolojisi alanındaki geliģmeler, materyallerin çeģitlenmesi ve yaygınlaģması, ülkemizde ders kitaplarının öğretmen ve öğrenciler için en önemli materyal olma özelliğini sürdürmesini engellememiģtir. Ayrıca eğitim anlayıģlarındaki değiģikliklerle benimsenen yeni öğrenme anlayıģı yapılandırmacılık, ders kitabının eğitim-öğretimdeki etkinliğini tamamen ortadan kaldırmıģ da değildir. Öğrencilerin yaģadıkları çevrede oluģan değiģimi daha iyi anlamlandırabilmeleri için olay ve olguların algılanmasını kolaylaģtıran araçların baģında ders kitapları gelmektedir. Öncelikle ilgili olduğu alanın öğretim programı ile örtüģmesi beklenen 2 3 Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Gün Yayıncılık, Ankara, 2001, ss.47-48. YÖK ve Dünya Bankası nın 1999 yılında yaptığı bir araģtırmada, ders kitaplarının Türkiye de sınıf içi öğretimin içeriğini büyük ölçüde belirlediği, bu nedenle öğretmenlerin kendilerini ders kitabı kullanmak zorunda hissettikleri sonucu ortaya çıkmıģtır. Abdullah Kılıç/Serdal Seven, Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi, PegemA Yayıncılık, Ankara, 2002, s.19. 3

ders kitapları bu nitelikleriyle, hem program hedeflerini, bunların gerektirdiği strateji, yöntem ve teknikleri uygulamaya geçiren araçlar, hem de temel ders materyali olarak ön plana çıkmaktadır. Program geliģtirme sürecinde öğretim programının amaçlar, içerik, öğrenmeöğretme durumları ve ölçme değerlendirme unsurları itibariyle oluģturulmasından sonraki aģamanın ders kitabı hazırlama ve geliģtirme aģaması olması, ders kitabı yazmak için konu alanında bilgi sahibi olmanın yetmemesi, esas alınan öğretim programı ile onun temel felsefesi hakkında da bilgi sahibi olmanın gerekmesi, çalıģmanın öğretim programı-ders kitabı bağlamında ele alındığı ölçüde anlam kazanacağını düģündürmüģtür. Çünkü öğretim programının öngördüğü Ģeklide öğrencilerin öğrenme, araģtırma, problem çözme gibi becerilerini geliģtiren ders kitapları hazırlamak, öğrenme, öğretme ve tasarımla ilgili bilimsel araģtırma bulgularının kitaplara uygulanmasıyla mümkündür. Yukarıda belirtilen ilke ve esaslar doğrultusunda yeni hazırlanan ODKAB Dersi Öğretim Programının, dayandığı yapılandırmacılık yaklaģımı temelinde değerlendirilmesi ve programından hareketle oluģturulması beklenen ODKAB ders kitaplarının yine aynı bağlamda incelenmesi Din Eğitimi Biliminin öncelikli problem alanlarından biri olarak karģımıza çıkarken, bu problemin öğretim programı-ders kitabı iliģkisi çerçevesinde ele alınmasının da alan için önemli bir ihtiyaç olduğu görülmektedir. Bu gerçekliliklerden hareketle araģtırmamızın temel problem cümlesini: 2005 yılında geliģtirilen ODKAB Dersi Öğretim Programı ile bu programa göre hazırlanan ders kitaplarının yapılandırmacı öğrenme anlayıģına ve ders kitaplarının öğretim programına uyum düzeyi nedir? Ģeklinde oluģturduk. 2. AraĢtırmanın Amacı Genelde eğitim sistemi, özelde de konu alanlarında belirlenen hedeflere ulaģılabilmesi için öğretim programı ve ders kitaplarını tüm yönleriyle ele alıp incelemek oldukça önemlidir. Fakat yapılacak çalıģmalarda yüzeysel, genel değerlendirmeler yerine programla ders kitaplarının dayandıkları felsefe ve yaklaģımların öğretim alanına yansımalarını, uygulanabilirliğini ortaya koyacak değerlendirmelerin yapılması gerekmektedir. Buradan hareketle ODKAB Dersi Öğretim Programında temel yaklaģım olarak kabul edilen yapılandırmacılığın, amaçlar, içerik, öğrenme-öğretme durumları, ölçme değerlendirme unsurları açısından programa 4

etkisini; özellikle de fiziksel tasarım, görsel tasarım, dil ve anlatım, eğitsel tasarım itibariyle ders kitaplarına yansımalarını ortaya koymak, çalıģmamızın amaçları arasında yer almıģtır. Eğitimdeki öğretim programı-ders kitabı iliģkisi, belirtildiği üzere ders kitaplarının ilgili olduğu öğretim programındaki tüm unsurları içermesini ve onlarla uyumlu hazırlanmasını gerekli kılmaktadır. Diğer alanlar gibi din öğretiminde de geçerli olan bu ilkeden hareketle, ODKAB ders kitaplarının öğretim programıyla bağdaģım içerisinde olması beklenmektedir. Dolayısıyla ODKAB ders kitaplarının yapılandırmacılıkla birlikte, program unsurları amaçlar, içerik, öğrenme-öğretme durumları, ölçme değerlendirme çalıģmalarına uygunluğunun ve bunları özellikleri itibariyle ne ölçüde uygulamaya aktardığının değerlendirilmesi, çalıģmamızın temel amacı olarak belirlenmiģtir. 3. AraĢtırmanın Önemi DKAB öğretim programlarıyla din öğretiminde etkisini göstermeye baģlayan yapılandırmacı öğrenme anlayıģı, henüz bu etkinin nasıl ve ne yönde olduğunu ortaya koyan bilimsel çalıģmalarla yeteri kadar ele alınıp incelenmemiģtir. ÇalıĢmamız yapılandırmacı öğrenme anlayıģını, eğitim ve din eğitimine etkilerini, ODKAB Dersi Öğretim Programı ve ders kitaplarında ortaya çıkardığı değiģimi konu edinmek suretiyle alandaki ihtiyaca cevap verecek, bu konuda ileride yapılacak çalıģmalar için hareket noktası ve kaynak olma özelliği taģıyacaktır. Eğitim programlarında ne öğretelim (muhteva) konusuna gereken önem verilmeyince, muhtevanın yer aldığı ders kitapları üzerine yapılan çalıģmalar nicelik ve nitelik itibariyle eksik kalmıģtır. Din öğretiminde de aynı durum geçerli olmuģ, bilimsel araģtırmalarda ders kitaplarına çok fazla yer verilmemiģtir. ÇalıĢmamız bu konudaki eksikliği, belli ölçüde de olsa, giderecek ve probleme dikkat çekerek yeni çalıģmalara öncülük edecektir. Literatür incelendiğinde ders kitabı değerlendirme ölçütlerinde grafiksel ölçütler ya da öğretim hedeflerine uygunluğa ağırlık verildiği, tüm öğeleri konu edinen çalıģmaların çok az yapıldığı görülmüģtür. Bu bağlamda ders kitabını bir bütün olarak kabul edip tüm öğeleriyle ele alan çalıģmamız ve bu amaçla hazırlanan değerlendirme aracımız, yapılacak yeni çalıģmalara model teģkil edecektir. Yöntem itibariyle de araģtırmamız, din öğretimi alanında birkaç çalıģmayla sınırlı kalan içerik analizinin farklı problem alanlarında kullanılması konusuna dikkat çekecektir. 5

ÇalıĢmamız, öğretim programı-ders kitabı iliģkisi çerçevesinde ODKAB ders kitaplarının daha sistematik ve ihtiyaca cevap verecek nitelikte hazırlanmasına yardımcı olacak, mevcut ders kitaplarındaki eksiklik ve yetersizlikleri ortaya koyarak bu konudaki problemlerin çözülmesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca bu özelliğiyle öğrenciprogram arasında köprü vazifesi gören, öğrenciye tekrar, öğretmene konuları sistemli ve düzenli sunma kolaylığı sağlayan ders kitapları hakkında öğretmen ve öğrencilere pratik ve pragmatik açılardan önemli katkılar sağlayacaktır. Milli Eğitim Bakanlığı 1991 yılında tek tip ders kitabı uygulanmasına son vererek 1998-1999 öğretim yılından itibaren Talim ve Terbiye Kurulunun basımına izin verdiği ders kitaplardan hangisinin okutulacağının belirlenmesi sorumluluğunu öğretmenlere bırakmasına rağmen, DKAB dersinde sadece ilköğretime yönelik olarak ders kitabı inceleme kılavuzu hazırlanmıģ, ODKAB dersi için böyle bir çalıģma yapılmamıģtır. ÇalıĢmamız alandaki bu eksikliği ortaya koyarak, öğretmenlerin ders kitabı seçme ve faydalanma konusundaki ihtiyaçlarına cevap verecek araģtırmaların yapılmasına öncülük edecektir. Ayrıca 2005 ODKAB Dersi Öğretim Programı ve ders kitapları hakkında betimsel ve karģılaģtırmalı bilgiler verileceği için ders kitabı seçiminde de öğretmenlere yardımcı olacaktır. AraĢtırmamız ODKAB ders kitabı inceleme çalıģmalarında ilk olması ve öğretim programı-ders kitabı iliģkisi bağlamında konuyu ele alarak kendisinden sonraki çalıģmalara model teģkil edebilecek konumda bulunması nedeniyle, din öğretiminde ilk olma özelliğini taģımaktadır. 4. AraĢtırmanın Kapsam ve Sınırlılıkları ÇalıĢmamızın konusu; yapılandırmacılığın yeni ODKAB Dersi Öğretim Programı ile programdan hareketle yazılan ders kitaplarına yansıması ve öğretim programı-ders kitapları arasındaki uyumluluk düzeyi Ģeklinde belirlenmiģtir. ODKAB Dersi Öğretim Programının yapılandırmacı öğrenme yaklaģımına uygunluğunu ayrıntılı bir Ģekilde değerlendirmek, MEB ve özel yayınevlerinde basılan ders kitaplarının tamamını ele alıp incelemek zaman ve emek olarak çalıģmamızın sınırlarını aģacağından burada: Öğretim programının sadece tasarım boyutuyla yapılandırmacı öğrenme anlayıģına uygunluğu ve temel alınan yaklaģımın program öğelerine etkisi teorik düzeyde çalıģmaya konu edilmiģtir. 6

Öğretmenler tarafından tercih edilme oranındaki fazlalığın da etkisiyle MEB Yayınevi tarafından basılan ders kitaplarının, her sınıftan örneklem olarak seçilen üniteler çerçevesinde ders kitabı özellikleri fiziksel tasarım, görsel tasarım, dil ve anlatım ile eğitsel tasarım açısından yapılandırmacılığa uygunluğu, değerlendirme aracı yardımı ve içerik analizi yöntemiyle ele alınmıģtır. Öğretim programı-ders kitabı uyumu ise program unsurlarının sahip olduğu nitelikleri ders kitabı özelliklerinin karģılaması bağlamında ortaya konmaya çalıģılmıģtır. 5. AraĢtırmanın Soruları ÇalıĢmanın temel problem cümlesi çerçevesinde oluģturulan araģtırma sorularımız Ģu Ģekildedir: Yapılandırmacılık eğitimde, öğretim programı ve ders kitaplarında nasıl bir değiģim öngörmektedir? Yapılandırmacı program anlayıģı 2005 yılında hazırlanan ODKAB Dersi Öğretim Programına nasıl yansımıģtır? Yeni ODKAB Dersi Öğretim Programı doğrultusunda yazılıp kabul edilen ders kitaplarının: fiziksel tasarım, görsel tasarım, dil ve anlatım, eğitsel tasarım özellikleri itibariyle yapılandırmacı öğrenme anlayıģına uygunluk düzeyi nedir? Yeni ODKAB Dersi Öğretim Programına göre hazırlanan ders kitaplarının ilgili öğretim programına: amaçlar, içerik, öğrenme-öğretme durumları ve ölçme değerlendirme öğeleri itibariyle uygunluk düzeyi nedir? 7

6. AraĢtırmanın Temel Kavramları Öğretim Programı : Okulda ve okul dıģında bireye kazandırılması planlanan bir dersin öğretimi ile ilgili tüm etkinlikleri kapsayan yaģantılar düzeneğidir. Ders Kitabı : Her tür ve derecedeki örgün ya da yaygın eğitim kurumları için, ilgili öğretim programının tüm boyutları dikkate alınarak hazırlanmıģ, öğrenim amacıyla kullanılan ve öğretim materyali olarak yararlanılan basılı kaynak eserdir. Yapılandırmacılık : Bilginin doğasını, bireyin bilgiyi nasıl anlamlandırdığını ve öğrenmenin nasıl oluģtuğunu açıklayan felsefi bir kuram, bir öğrenme ve anlam oluģturma yaklaģımıdır. Yapılandırmacı Öğrenme : Bireyin var olan bilgileri ile yeni karģılaģtığı bilgiler arasında bağ kurup bunları bütünleģtirmesi sürecidir. Nitel AraĢtırma : Gözlem, görüģme ve doküman analizi gibi nitel veri toplama tekniklerinin kullanıldığı, algıların ve olayların doğal ortamda gerçekçi ve bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yönelik nitel bir sürecin izlendiği araģtırmadır. Doküman Ġnceleme : AraĢtırılması hedeflenen olgu ve olgular hakkında bilgi içeren, yazılı materyallerin analizini kapsayan nitel araģtırma yöntemidir. Ġçerik Analizi : Beyanların içeriksel ve biçimsel özelliklerini sistematik ve nesnel olarak tasvir eden ampirik bir yöntemdir. Konu Alanı Ders Kitabı : Konu alanında MEB tarafından onaylanmıģ ders Ġncelemesi kitaplarının ve öğretim programlarının eleģtirel bir yaklaģımla ele alınması; kitapların içerik, dil, öğrenci seviyesine uygunluk, format, çekicilik, anlamlı öğrenmeye katkısı, öğretimde kullanım kolaylığı vb. açılardan incelenmesidir. Program Değerlendirme : Gözlem ve çeģitli ölçme araçları ile eğitim 8

programlarının etkinliği hakkında veri toplama, elde edilen verileri programın etkinliğinin iģaretçileri olan ölçütlerle karģılaģtırıp yorumlama ve programın etkinliği hakkında karar verme sürecidir. 7. Ġlgili AraĢtırmalar Dünyada ve ülkemizde ders kitaplarını, farklı unsurları ve sahip olduğu özellikleri açısından inceleyen pek çok çalıģma yapılmıģtır. Bu alandaki araģtırmalar son yıllarda eğitim sistemimizde etkili olan yapılandırmacılık temelli bakıģ açısıyla daha farklı bir boyutta Ģekillenmeye baģlamıģtır. Tez içerisinde yeri geldikçe atıflarda bulunulan bu çalıģmaların tamamına değinmemiz mümkün olmadığı için burada, konumuzla doğrudan iliģkili olduğu düģünülen, din öğretimi-yapılandırmacılık iliģkisi ile DKAB ders kitaplarını, ders kitabı-öğretim programı uyumu bağlamında ele alanlar üzerinde durulmuģtur. 4 Yapılandırmacılık YaklaĢımının Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Amaçlarının GerçekleĢmesine Etkisi isimli çalıģmasında Yıldız KIZILABDULLAH, konuyu öntest-sontest kontrol deney desenli bir araģtırmayla ele almıģtır. Kızılabdullah çalıģmasının sonunda, yapılandırmacılık yaklaģımı çerçevesinde hazırlanan öğrenme-öğretme uygulamalarının öğrencinin aktif katılımını, iģbirliği içinde çalıģmalarını ve özgüvenlerini arttırdığını, kendi bilgilerini kendilerinin yapılandırmalarına yardımcı olduğunu belirtmiģtir. KarĢılaĢtırmalı değerlendirmelerde de Kızılabdullah, Ġlköğretim DKAB dersinde belirlenen ünitelerde, yapılandırmacılık yaklaģımına uygun hazırlanan etkinliklerle desteklenerek gerçekleģtirilen öğretimin uygulandığı grup ile geleneksel yaklaģımlara göre öğretimin uygulandığı grup arasında öğrenme düzeyleri açısından önemli bir farklılaģmanın olduğunu ifade etmiģtir. Kızılabdullah, aynı isimli makalesinde de konuyu özetleyerek ele almıģtır. Yapılandırmacı YaklaĢım ve Din Eğitimi isimli çalıģmasında Muhittin OKUMUġLAR, yapılandırmacılık yaklaģımı ve din eğitimini kuramsal ve uygulama buyutlarıyla incelemiģtir. Ġki ana bölümden oluģan çalıģmada OkumuĢlar, diğer din eğitiminde uygulanan kuramlar gibi yapılandırmacılığın da eğitim sorunlarını çözecek sihirli bir değnek olmadığı, hatta birtakım uygulama zorluklarının bulunduğu, ancak diğer kuramlara göre öğrenmenin içselleģtirilmesi ve kalıcılığın sağlanmasında daha 4 ÇalıĢmaların tam künyesi kaynakçada verileceği için burada sadece isimlerini ve yazar adlarını belirtmekle yetinilmiģtir. 9

etkin bir rol üstlendiği, uygulamada yapılabilecek bazı düzenleme ve iyileģtirmelerle din öğretiminde oldukça yararlı bir yaklaģım olabileceği sonucuna ulaģmıģtır. Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Derslerinde Yapılandırmacı Öğrenme -Ġmkân ve Sınırlılıklar- baģlıklı makalesinde Halit EV, önce yapılandırmacı öğrenme kuramının temelleri hakkında bilgi vermiģ, daha sonra DKAB derslerindeki durumu olumlu ve olumsuz yönleriyle tartıģmıģtır. Ev, yapılandırmacılığın din eğitimi alanında, doğru bilgiye dayanarak aklı kullanmayı baģarmak gibi üst düzey biliģsel becerilerin geliģimine, empati duygularını kuvvetlendirerek birlikte yaģama bilinç ve becerisinin oluģumuna sağlayacağı katkılar açısından önemsenmesi gerektiğini belirtmiģtir. Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı Hakkında Bir Değerlendirme isimli makalesinde ise Ev, eski ve yeni programların bileģenlerini karģılaģtırırken yapılandırmacılığı dikkate almıģtır. Ev e göre program, genel olarak çok kültürlü ve çoğulcu anlayıģları devam ettirmeye çalıģmıģ, fakat bunu henüz tam anlamıyla baģaramamıģtır. Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders ve Öğretmen Kılavuz Kitaplarının Ders Kitabı Ġnceleme Kriterlerine Göre Değerlendirilmesi (Muğla Ġl Örneği) isimli çalıģmasında Kamil ġahġn, öğretmenlere uyguladığı anketin verilerini kullanarak Ġlköğretim DKAB ders ve öğretmen kılavuz kitaplarını değerlendirmiģtir. ġahin çalıģmasında, teknik ve dil-anlatım yönlerinden yeterli olan kitapların içerik, dil, öğrenme-öğretme ve ölçme değerlendirme kriterleri açısından eksik olduğunu belirtmiģtir. Hatice DĠLER, Ġlköğretim 4. Sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarının Değerlendirilmesi isimli çalıģmasında ilköğretim 4. Sınıf DKAB ders kitaplarını biçim ve içerik yönünden incelemiģtir. BeĢ bölümden oluģan araģtırmada Diler, dil ve anlatımda gerekli niteliklere sahip olan kitapların, tasarım ve eğitsel özellikler itibariyle dersin genel ve özel amaçlarını gerçekleģtirmeye yönelik hazırlandığı, ancak aynı baģarıyı içerik ve iģleniģte gösteremediği sonucuna ulaģmıģtır. Yapılandırmacı Eğitim AnlayıĢı IĢığında Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi IV. Sınıf Müfredatında (2007) Yer Alan Din ve Ahlak Hakkında Neler Biliyoruz, Temiz Olalım, Kur an-ı Kerimi Tanıyalım Ünitelerinin ĠĢleniĢi baģlıklı çalıģmasında Muradiye SOYYĠĞĠTOĞLU, yapılandırmacı eğitim anlayıģına uygun olarak hazırlanan sınıf içi etkinliklere yer vermiģtir. ÇalıĢma sonunda Soyyiğitoğlu, 5E eğitsel modeline göre öğrenmeyi organize etmenin öğrenmeyi anlamlı hale getirdiği kanaatine varmıģtır. 10

Ġlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarında Kullanılan Ġçerik ve Etkinliklerin Ġnanç Öğrenme Alanı Kazanımlarının GerçekleĢmesine Katkısı (Ders Kitaplarına Dayalı Ġçerik Analizi) isimli çalıģmasında Fatma Betül AYBAR, ilköğretim DKAB ders kitaplarının inanç öğretimi konusunda gerekli nitelikleri ne ölçüde taģıdıklarını dört bölümde içerik ve etkinlik temelli değerlendirmiģtir. Genel olarak incelenen kitaplardaki inanç öğrenme alanı konu ve içeriğinin öğretim programındaki kazanımları gerçekleģtirebilecek bilgilere yer verdiğini, ancak konular içerisindeki Ģiir, yazı, öykü, ayet, hadis ve resimlerin öğrencilerin biliģsel, duyuģsal ve psiko-motor geliģimlerini sağlayacak Ģekilde etkili kullanılamadığını tespit etmiģtir. Serpil KAHRAMAN, Lise II.Sınıfta Okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitaplarının Form ve Muhteva Yönünden Değerlendirilmesi baģlıklı çalıģmasında öğretmen ve öğrenci görüģlerinden hareketle Lise II DKAB ders kitaplarının form ve muhteva açısından bilimsel kriterlere uygun olup olmadığını değerlendirmiģtir. BeĢ bölümden oluģan araģtırmanın sonunda Kahraman, DKAB ders kitaplarının tasarım, dilanlatım, değerlendirme soruları ile ayet-hadis meallerinde uygun özelliklere sahip olduğunu, ancak öğrencileri araģtırmaya yönlendirme, düģünce geliģimine katkıda bulunma, vurgulama, ders ve ünite amaçlarına yer verme hususunda yetersiz kaldığını belirtmiģtir. Ġlkokul Ders Kitaplarının Öğretim Programına Uygunluğunun Değerlendirilmesi (Adana Ġlinde Bir AraĢtırma) isimli araģtırmasında Gülay TOPRAK, ilkokul dört ve beģinci sınıfta okutulan Türkçe, Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi ve Matematik ders kitaplarının amaçlara, öğrenci ilgi ve gereksinimlerine uygunluğunu, konuların iģleniģ ve düzenleme biçimleri ile dil-anlatım ve dıģ yapı özellikleri açısından durumlarını öğretmen görüģleri doğrultusunda değerlendirmiģtir. Öğretim programı eksikliklerinin ders kitaplarına da yansıdığı belirtilen çalıģmada, kitapların gerekli özellikleri taģımadıkları ve öğretim programlarını yansıtamadıkları sonucuna ulaģılmıģtır. Kamuran Semra EREN, Ġlköğretim Okullarında Okutulan Türkçe Ders Kitaplarının Program Amaçlarına UlaĢabilirlik Düzeyi baģlıklı çalıģmasında öğretmen ve öğrencilerin konuya iliģkin görüģlerinden hareketle değerlendirmeler yapmıģtır. Eren, ders kitaplarının içerik ve teknik özellikler açısından yetersiz kaldığını, eğitimden çok ticari kaygılarla hazırlandıklarını belirtmiģtir. 1957 den Günümüze Normal Liselerde Okutulan Kimya-I Müfredatının ve Kitaplarının KarĢılaĢtırılarak Ġncelenmesi baģlıklı çalıģmada DerviĢ GÖK, dört ayrı 11

müfredat ve bunlara göre düzenlenmiģ beģ lise 1 kimya ders kitabını incelemiģtir. AraĢtırma sonunda Gök, öğretim programlarında fazla detaya girilmemesinin, ders kitaplarında da konu anlatım ve deneylerin gereken Ģekilde verilmeyiģinin temel sorunlar olduğunu ifade etmiģtir. Hüseyin KARACA, Ġlköğretim 8. Sınıfta Okutulmakta Olan Türkçe Ders Kitaplarının Türkçe Dersi Genel ve 8. Sınıfa Yönelik Özel Amaçları ile Müfredat Programlarına Göre Değerlendirmesi isimli çalıģmasında 2001-2002 öğretim yılında okutulan kitaplardan örneklem olarak seçtiği dört kitapta görsel düzen, yardımcı bölümler, metinler, serbest okuma metinleri ve ölçme değerlendirme bölümlerini nitel ve nicel verilerle incelenmiģtir. ÇalıĢma sonunda Karaca, kitapların Türkçe ders programındaki amaçları gerçekleģtirebilecek düzeyde hazırlandığını, ancak renklendirme, konuların sıralanıģı, anlatım üslubu ve örneklendirme ile ölçme değerlendirme soruları açısından birtakım eksiklerinin bulunduğunu belirtmiģtir. Ġlköğretim Hayat Bilgisi Ders Kitaplarının Öğretim Programının Hedeflerine ve Ders Kitabı Özelliklerine Uygunluk Bakımından Değerlendirilmesi baģlıklı çalıģmasında Fergül ÇIRPAN, 2001-2002 öğretim yılında 1., 2. ve 3. sınıfta okutulan 18 Hayat Bilgisi ders kitabını bir ölçek yardımıyla değerlendirmiģtir. Çırpan, iliģkisel tarama modelinin kullanıldığı araģtırmada genel olarak ders kitaplarının, öğretim programı hedeflerine ve ders kitabı özelliklerine yeterince uygun olmadığı sonucuna ulaģmıģtır. Sosyal Bilgiler Öğretim Programı (2004) ve 4. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Ġncelenmesi baģlıklı çalıģmasında Özlem ULU KALIN, yeni hazırlanan öğretim programının uygulanabilirliğini ve bu doğrultuda hazırlanan ders kitaplarının hedeflere uygunluğunu ölçmeyi amaçlamıģtır. ÇalıĢma sonunda Kalın, yeni Sosyal Bilgiler Öğretim Programının öğrenci merkezli hazırlandığını; ancak Türkiye Ģartlarında bölgesel farklılıklardan dolayı yetersiz kaldığını ifade etmiģtir. Aynı Ģekilde ders kitabının da merkeze öğrenciyi alan, öğrencinin biliģsel, duyuģsal ve deviniģsel kazanımlar elde edebileceği, yaparak ve yaģayarak öğrenmeye yönelik etkinliklerden oluģan bir kitap olduğunu, baģarısızlıkların bölgesel ve sosyo-ekonomik farklılıklardan kaynaklandığını belirtmiģtir. Ġlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programıyla Kılavuzunun ve Öğrenci ÇalıĢma Kitabının (Türkçe 5) Dilbilimsel Açıdan Değerlendirilmesi isimli çalıģmada Nermin ER, dolaylı gözlem yöntemi kullanılarak ulaģtığı verilerden hareketle, Türkçe 12