MERKEZ BANKASI VE PARA POLİTİKALARI Erdem Başçı TCMB Başkan Yardımcısı 14 Aralık 2007, Beykent Üniversitesi İSTANBUL 1
Görevleri Temel Amaç: Fiyat İstikrarı 2
Görevleri Diğer Görevler: Büyüme ve istihdam (temel amaçla çelişmemek kaydıyla) 3
Görevleri Diğer Görevler: Ödeme Sistemleri 4
Görevleri Diğer Görevler: Finansal İstikrar 5
Fiyat İstikrarı ve Büyüme Fiyat İstikrarı Ortalama Enflasyon Ortalama Büyüme Fiyat istikrarı paranın alım gücünün 1990-2001 2002-2006 % 74,0 % 14,9 % 3,0 % 7,5 korunmasıdır. İhmal edilebilir derecede düşük enflasyon fiyat istikrarı olarak nitelenebilir. Türkiye de Enflasyon ve Büyüme Eğilimleri (1981-2006, yüzde) Fiyat istikrarından ödün verilerek sağlanan büyüme kalıcı olamaz. 2002-2007 yılları arasında enflasyon 75 55 Enflasyon (sol eksen) 9.5 7.5 düşürülürken yüksek büyüme oranlarına ulaşılmıştır. Fiyat istikrarını sağlamak sağlıklı 35 15 Büyüme (sağ eksen) 5.5 3.5 büyümenin önündeki önemli bir engeli kaldırmak anlamına gelir. -5 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kaynak: TÜİK 1.5 6
2002-2007 yılları arasında Türkiye dünyada en hızlı büyüyen ülkeler arasındadır. Bu dönemde ekonomide yaşanan birikimli GSYİH büyüme hızı % 48,7 olarak gerçekleşmiş ve Türkiye, belli başlı 76 gelişmiş/gelişmekte olan ülke arasında büyüme hızı sıralamasında 7. sırada yer almıştır. (Toplam 180 ülke arasında ise 32. dir) Ülkemiz için gerekli olan, 2001 yılı sonrası elde ettiğimiz kazanımları kalıcı kılmak ve büyümeyi Büyüme Çin Leto nya Es to nya Litvanya Hindis tan Ukrayna Türkiye Rus ya Singapur P anama Ro manya Slo vak Cum. P akis tan P eru Bagladeş Nijerya İran Bulgaris tan Malezya Ho ng Ko ng SAR Sırbis tan Filipinler Tayland Endo nezya Bo rs na Hers ek İrlanda Arnavutluk Arjantin Hırvatis tan Mıs ır Ko re Ko lo mbiya Çek Cum. Ekvado r Şili Venezuela Tayvan P o lo nya Ho nduras G. Afrika Slo venya Yunanis tan Lüks emburg Macaris tan Guatemala İs rail Bo livya İzlanda Avus tralya Nikaragua Brezilya İs panya Uruguay Y. Zelanda P araguay Makedo nya Finlandiya İs veç Lübnan Meks ika Kanada İngiltere ABD No rveç Avus turya Belçika Malta Danimarka İs viçre J apo nya Frans a J amaika Ho llanda Almanya İtalya P o rtekiz Büyüme (GSYİH, birikimli yüzde değişim, 2002-2007*) sürdürülebilir hale getirmektir. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 * 2007 Gerçekleşme Tahmini Kaynak: IMF World Economic Outlook 7
Sürdürülebilir ve Yüksek Büyüme Nasıl Sağlanır? Sürdürülebilir büyüme, fiyat istikrarının bozulmadığı, ekonomik göstergeler ile makroekonomik dengelerin uyumlu olduğu, potansiyel büyüme seviyesine yakın büyüme oranlarının kalıcı olarak sağlandığı ekonomik büyümeyi ifade eder. Sürdürülebilir ve yüksek büyüme nasıl sağlanır? Makroekonomik istikrar - Fiyat istikrarı - Sürdürülebilir kamu finansmanı Yapısal reformlar - Sosyal güvenlik reformu - Vergi reformu -İşgücü piyasasına yönelik düzenlemeler - Eğitim reformu - Enerji piyasasına yönelik düzenlemeler - Rekabet ortamı İyi Yönetişim - Siyasi istikrar - Hukukun üstünlüğü -Şeffaflık ve hesap verebilirlik - Mevzuat ve düzenlemelerin etkinliği - Devlet hizmetlerinin kalitesi - Yolsuzlukların önlenmesi 8
Fiyat İstikrarı Nasıl Sağlanır? 9
Fiyat İstikrarı Nasıl Sağlanır? 1) Kura dayalı istikrar programı Örnek: Sabit kur rejimi Araç: Kur 2)Talep kontrolüne dayalı istikrar programı Örnek: Enflasyon hedeflemesi Araç: Faiz 10
Fiyat İstikrarı Nasıl Sağlanır? Sabit kur rejimi: Reel kur ayarlaması fiyat enflasyonu yoluyla olur. - Örnekler: Çin ve Doğu Avrupa da sabit kur uygulayan ülkeler - Risk: Talep kontrolü ve beklenti yönetimindeki zorluklar. 11
Sabit Kur Çözüm mü? Reel kur, dalgalı kur rejimi altında piyasa aracılığı ile, sabit kur rejimi altında enflasyon yoluyla uzun dönem denge değerine yakınsayacaktır. 12 11 10 Enflasyon Gelişmeleri (Aralık 2005 Ekim 2007, yüzde) Türkiye 9 8 7 Sabit Kur Rejimi Uygulayan Ülkeler* 6 5 4 3 2 1 Dalgalı Kur Rejimi Uygulayan Ülkeler** 0 12-05 1-06 2-06 3-06 4-06 5-06 6-06 7-06 8-06 9-06 10-06 11-06 12-06 1-07 2-07 3-07 4-07 5-07 6-07 7-07 8-07 9-07 10-07 * Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya ** Brezilya, Filipinler, Güney Afrika, Meksika, İsrail, Polonya, Şili Kaynak: IFS, IMF 12
Sabit Kur Çözüm mü? Sabit Kur Rejimi Uygulayan Ülkelerde Reel Euro Kuru (TÜFE bazlı, Aralık 2005 = 100) ve Enflasyon (yüzde, Ocak 2002 Eylül 2007) 102 Estonya 8 102 Bulgaristan 14 100 98 96 94 Reel Euro Kuru (sol eksen) Enflasyon (sağ eksen) 7 6 5 100 98 96 94 Reel Euro Kuru (sol eksen) Enflasyon (sağ eksen) 12 10 8 92 90 88 4 3 92 90 88 6 4 86 1-06 4-06 7-06 10-06 1-07 4-07 7-07 2 86 1-06 4-06 7-06 10-06 1-07 4-07 7-07 2 102 100 98 96 Reel Euro Kuru (sol eksen) Litvanya Enflasyon (sağ eksen) 8 7 6 102 100 98 96 Letonya Enflasyon (sağ eksen) 12 11 10 9 94 5 94 8 92 90 88 4 3 92 90 88 Reel Euro Kuru (sol eksen) 7 6 5 86 1-06 4-06 7-06 10-06 1-07 4-07 7-07 2 86 1-06 4-06 7-06 10-06 1-07 4-07 7-07 4 13
Enflasyon Hedeflemesi Temel politika aracımız kısa vadeli faiz oranları dır. Kısa vadeli faiz oranlarına ilişkin kararların temelinde sinyal etkisi vardır. Sinyal etkisi ile aktarım mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmek, beklentileri yönlendirerek enflasyon hedeflerine ulaşmak amaçlanmaktadır. Bu etki gecikmeli olarak gerçekleşir. Genel olarak, ekonominin yapısal özellikleri, mali piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu etkinin gücünü belirler. Basitleştirilmiş Bir Aktarım Mekanizması 1. Faizler Genel Düzeyi TCMB KV Faiz Oranı 2. Kredi Piyasası Toplam Talep Yurtiçi Enflasyonist Baskı ENFLASYON 3. Varlık Fiyatları 4. Beklentiler 14
Tahmin Modeli ve Enflasyon Hedeflemesi Enflasyon Raporları nda belirtilen politika duruşu, o anda mevcut bulunan bilgi setine göre üretilmiştir. Orta vadeli enflasyon görünümüne dair açıklanacak her yeni veri, para politikasının geleceğe yönelik duruşunun gözden geçirilmesine neden olacaktır. Para politikasının verilere bağlılığı, enflasyon hedeflemesi rejiminin bir sonucudur. Bu rejim altında, para politikasının güncellenmesi bir istisna değil, bir normdur. Veriler Enflasyon Hedeflemesi Rejimi Üst belirsizlikbandı enflasyon 7 6 Para Politikasının Duruşu Enflasyon Tahmin Modeli Enflasyon Tahmini Nokta Hedef Alt belirsizlikbandı 5 4 3 2 Kontrol ufku: 1,5-2 yıl Orta vadeli bakış açısı 1 enflasyon 15
Enflasyon Tahminler 2008 yılı sonu için belirlenen enflasyon hedefi % 4 tür. Enflasyon ve Çıktı Açığı Tahminleri 26 Ekim 2007 tarihli Enflasyon Raporu nda açıklandığı gibi, 2007 yılının kalanında ve 2008 yılının ilk aylarında politika faizlerinin ölçülü olarak indirildiği ve sonrasında bir süre sabit tutulduğu varsayımı altında enflasyonun % 70 olasılıkla - 2007 yılı sonunda: % 6,7 ile % 7,9 arasında (orta noktası % 7,3) - 2008 yılı sonunda: % 2,5 ile % 5,7 arasında (orta noktası % 4,1) gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 07:02 07:03 * Enflasyonun tahmin aralığı içinde kalma olasılığı % 70 tir. Kaynak: TCMB 07:04 08:01 08:02 08:03 Tahmin Aralığı* Çıktı Açığı 2007 için Belirsizlik Aralığı Orta vadeli hedef 08:04 09:01 09:02 09:03 16
Tahmin Modeli ve Enflasyon Hedeflemesi Verilere bağlılığa örnekler: Maliye politikasında bir gevşeme: Enflasyon tahminini hedefin yukarısına taşıyacak, hedeften sapma ihtimali dolayısıyla para politikası duruşunu gözden geçirecek, modelin öngördüğü enflasyon tahminini hedefle uyumlu hale getiren yeni bir para politikası (parasal sıkılaştırma) takip edilecek. Avrupa ekonomilerinde yavaşlama işareti: Dış talebi yavaşlatacak, enflasyon tahminini hedefin altına indirecek, hedeften sapma ihtimali dolayısıyla para politikası duruşu gevşetilecek. Uluslararası kredi piyasalarında daralma gözlenmesi: Yurt içi bankaların temin ettikleri dış kredilerin miktarında azalma meydana gelecek ve iç talep yavaşlayacak, enflasyon tahmini hedefin altına inecek, hedeften sapma ihtimali dolayısıyla para politikası duruşu gevşetilecek. Gıda fiyatlarında arz şoku: Birincil etkilerin orta vadede kaybolacağı öngörülüyorsa orta vadeli enflasyon tahmininde bir değişiklik olmayacak, para politikası mevcut duruşunu koruyacak. 17
Faiz Kararları Para Politikası Kurulu Faiz Kararları (Şubat 2006 Kasım 2007) Para Politikası Kurulu (PPK), kararlarını sadece enflasyon hedeflerini gerçekleştirmeye, enflasyonu hedefle uyumlu patikanın içinde kalıcı bir şekilde tutmaya yönelik olarak almaktadır. 13 Eylül 2007 tarihli PPK toplantısında 14 ay sonra ilk kez kısa vadeli faiz oranlarında 25 baz puanlık indirim yapılmıştır. 16 Ekim 2007 ve 14 Kasım 2007 tarihindeki toplantıda da 50 şer baz puanlık indirim yapılmıştır. Toplantı Tarihi 23 Şubat 2006 23 Mart 2006 27 Nisan 2006 25 Mayıs 2006 07 Haziran 2006 20 Haziran 2006 25 Haziran 2006 20 Temmuz 2006 24 Ağustos 2006 26 Eylül 2006 19 Ekim 2006 23 Kasım 2006 21 Aralık 2006 16 Ocak 2007 15 Şubat 2007 15 Mart 2007 18 Nisan 2007 14 Mayıs 2007 14 Haziran 2007 12 Temmuz 2007 14 Ağustos 2007 13 Eylül 2007 16 Ekim 2007 14 Kasım 2007 Kaynak: TCMB Politika Faiz Oranı 13,50 13,50 13,25 13,25 15,00 15,00 17,25 17,25 16,75 16.25 18
Faiz Kararlarının Arka Planı 13 Eylül 2007 tarihli toplantısında Kurul, ölçülü faiz indirimlerine başlanması için gerekli koşulların oluştuğu değerlendirmesini yapmıştır. Bu değerlendirmede; - Enflasyonda (özellikle hizmet enflasyonunda) gözlenen olumlu gelişmeler, -İç talepteki toparlanmanın ılımlı olacağının öngörülmesi, - Uluslararası gelişmelerin iç ve dış talebi yavaşlatıcı etkileri etkili olmuştur. 16 Ekim 2007 ve 14 Kasım tarihli toplantısında Kurul, kısa vadeli faiz oranının seviyesinin enflasyondaki düşüşü desteklemeye devam ettiğini vurgulamış ve faiz indirimlerinin temkinli ve ölçülü tutulduğu mevcut duruş çerçevesinde enflasyonun orta vadeli hedefe yakın gerçekleşme olasılığının yüksek olduğunu değerlendirmiştir. 19
Faiz Kararlarını Sonuçları Para Politikası Kurulunun faiz indirimine piyasaların beklentisinden daha erken başlaması, orta ve uzun vadeli faizlerdeki düşüş eğilimini hızlandırmıştır. 22 Ekim 2007 tarihinde oluşan getiriler, her vadede 29 Haziran 2007 tarihinde oluşan getirilerin altında gerçekleşmiştir. Bu durum, faiz indirim kararlarının beklentileri olumlu yönde etkilediğine işaret etmektedir. Ayrıca, oluşan getiri eğrilerinin 12 ay vadeden itibaren aşağı yönlü olması, ekonomik birimlerin orta vadeli enflasyondaki düşüş sürecinin devam edeceğine ilişkin beklentilerini koruduğunu göstermektedir. Faiz Oranları 18.0 17.5 17.0 16.5 16.0 15.5 15.0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 Kaynak: TCMB Getiri Eğrisi (29 Haziran ve 22 Ekim 2007) 29 Haziran 2007 22 Ekim 2007 Vadeye Kalan Süre (Yıl) 20
Faiz ve Maliyet Kanalı Faiz oranlarının, maliyet kanalı yolu ile fiyatlama davranışları üzerindeki etkisi son derece sınırlıdır. İmalat sektöründe faaliyet gösteren firmaların finansman giderlerinin toplam giderlere oranı % 1,9 seviyesindedir. Finansman giderlerinin net satışlara oranı 2001-2005 arası sürekli gerileyerek % 16,4 den % 1,8 e gerilemiştir. İmalat Sektöründe Faaliyet Gösteren Firmaların Toplam Giderlerinin Bileşenleri (2005, yüzde) İmalat Sektöründe Firmaların Finansman Giderlerinin Toplam Net Satışlara Oranı (yüzde) 20 Faaliyet Giderleri (9,3) 18 16 16.4 Diğer Giderler (2,8) Finansman Giderleri (1,9) 14 12 10 8 6 7.0 8.5 9.5 11.0 5.8 7.0 Satılan Malların Maliyeti (86,0) * Satılan malların maliyeti = yerli ve ithal hammadde ve malzeme giderleri, elektrik-doğal gaz-su giderleri, işgücü giderleri Kaynak: TCMB, Sektör Bilançoları 2004-2006 4 2 0 2.9 2.6 1.8 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Kaynak: TCMB, Sektör Bilançoları 21
Faiz ve Kur Kanalı Dalgalı Kur Rejimi Yüksek faiz => Düşük kur Enflasyon hedeflemesi rejiminin temel dayanak noktalarından biridir. Döviz kuru içsel bir değişkendir. Kurun değeri, piyasa koşulları altında belirlenmekte, ekonomik ve siyasi tüm politika uygulamaları ile beklentilerin sonucunu yansıtmaktadır. 60 55 50 45 40 Politika Faizi (yüzde) ve Döviz Kuru (ABD doları satış kuru, aylık ortalama) ABD doları (sağ eksen) 1.7 1.6 1.5 1.4 Türk parasının değeri amaç değil, sonuçtur. Yüksek faiz, düşük kur şeklinde bir politika uygulaması yoktur. 35 30 25 20 15 Politika Faizi (sol eksen) 1.3 1.2 1.1 Uygulanan politika düşük enflasyon için gereken faiz politikası dır. 10 01-02 07-02 01-03 Kaynak: TCMB 07-03 01-04 07-04 01-05 07-05 01-06 07-06 01-07 07-07 1.0 22
Faiz ve Kur Kanalı Merkez Bankası faizleri ile döviz kuru arasında çok yönlü ve karmaşık bir ilişki vardır. 1. Türk parası cinsinden varlıkların getirisi düşer (artar). Politika Faiz ==> Döviz talebi artar (düşer). Türk parası üzerinde değer kaybetme (değer kazanma) baskısı oluşur. Oranları Düşürüldüğünde (Artırıldığında) ==> 2. Gidişatla ilgili olumlu (olumsuz) sinyal verilmiş olur. Güven artar (azalır). Ters para ikamesi güçlenir (zayıflar). Türk parası üzerinde değer kazanma (değer kaybetme) baskısı oluşur. ==> 3. Döviz kuru, ekonomik temellerden ve politika faizlerinden kopuk hareket edebilir: Döviz likiditesi, yatırımcı davranışları, farklı beklentiler Bu üç ilişkiden hangisinin ne derecede baskın olacağını o anki konjonktür belirlemektedir. 23
Türkiye de ve Dünyada Kur Gelişmeleri Yerel para birimlerinin, ABD Dolarına karşı REEL değer kazanımı (TÜFE bazlı, Aralık 2005 tarihinden bu yana, yüzde) Romanya Slovakya Letonya Bulgaristan Rusya Estonya Litvanya Macaristan Hindistan Çek Cumhuriyeti Brezilya İsveç Polonya Danimarka Norveç Türkiye Euro Bölgesi Mısır İngiltere Çin Avustralya Kanada Endonezya Güney Kore İsviçre İzlanda Japonya Meksika Yeni Zelenda Güney Afrika -2.3-3.4-4.4-5.3 24.0 23.9 23.0 18.9 20.5 22.0 18.5 18.5 17.3 14.4 16.3 16.7 14.1 13.6 13.4 13.4 12.9 12.0 11.7 11.2 10.1 4.8 8.7 9.7 10.0 2.5-10 -5 0 5 10 15 20 25 30 Yerel para birimlerinin, EURO ya karşı REEL değer kazanımı (TÜFE bazlı, Aralık 2005 tarihinden bu yana, yüzde) Romanya Slovakya Letonya Bulgaristan Rusya Estonya Litvanya Macaristan Hindistan Çek Cumhuriyeti Brezilya İsveç Polonya Danimarka Norveç Türkiye Mısır İngiltere Çin Avustralya Kanada Endonezya Güney Kore İsviçre İzlanda ABD Japonya Meksika Yeni Zelenda Güney Afrika -14,9-11,9-9,2-4,7-17,3-18,6-19,7-20,8-0,8-1,3-1,9-3,2-3,2-3,7 1,7 4,0 4,4 5,16,5 1,4 0,9 0,6 0,6 13,1 12,9 11,9 7,2 8,810,7 6,8-30 -20-10 0 10 20 Sarı renkle işaretlenen ülkelerde sabit kur rejimi uygulanmaktadır Kaynak: OECD, IFC, Merkez Bankaları 24
Türkiye de ve Dünyada Kur Gelişmeleri YTL / ABD Doları 2.0 YTL / ABD Dolar kuru ve Euro / ABD Doları kuru Gelişmeleri (nominal, 1 Ocak 2002 8 Kasım 2007) Euro / ABD Doları 1.2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 YTL / ABD Doları (sol eksen) 1.1 1.0 0.9 0.8 1.2 1.1 1.0 Euro / ABD Doları (sağ eksen) 2002 2003 2004 2006 2007 0.7 0.6 25
Fiyat İstikrarının Neresindeyiz? 12 Enflasyon Gelişmeleri (Aralık 2005 Ekim 2007, yüzde) 12 Enflasyon Gelişmeleri (Aralık 2005 Ekim 2007, yüzde) 11 11 10 10 9 Türkiye 9 8 Türkiye 8 7 6 Doğu Avrupa* 7 6 5 Gelişmekte olan ülkeler ortalaması* 5 4 3 2 1 Orta ve Güney Amerika** Çin 4 0 12-05 2-06 4-06 6-06 8-06 10-06 12-06 2-07 4-07 6-07 8-07 10-07 12-05 2-06 4-06 6-06 8-06 10-06 12-06 2-07 4-07 6-07 8-07 10-07 * Gelişmekte olan ülkeler: (EMBI Plus: Brezilya, Bulgaristan, Kolombiya, Ekvador, Filipinler, Güney Afrika, Meksika, Nijerya, Peru, Polonya, Rusya, Ukrayna), Çek Cumhuriyeti, Çin, Endonezya, Estonya, Hindistan, İsrail, Letonya, Litvanya, Macaristan, Romanya, Şili Kaynak: IFS, IMF * Doğu Avrupa: Bulgaristan, Polonya, Rusya, Ukrayna, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Romanya, Güney Afrika ** Orta ve Güney Amerika: Brezilya, Kolombiya, Ekvador, Meksika, Peru, Şili Kaynak: IFS, IMF 26
MERKEZ BANKASI VE PARA POLİTİKALARI Erdem Başçı TCMB Başkan Yardımcısı 14 Aralık 2007, Beykent Üniversitesi İSTANBUL 27