Doğal Kay. ve Eko. Bült. (2015) 20: 1-8 MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DENİZ ARAŞTIRMALARI (MTA TURKUAZ ARAŞTIRMA GEMİSİ) Haldun KAHRAMAN* ve Dr. Füsun YİĞİT FETHİ* yönelik bilgi üretme zorunluluğunu bir kez daha gözler önüne sermektedir. Diğer yandan dünya genelinde yaşanan doğal afetler (deprem, tsunami, küresel ısınma, iklimsel değişimler vb.) ile son yıllarda gittikçe artan enerji (petrol, doğal gaz boru hatları tesisleri vb.) ve enerji güvenliği ihtiyacı denizlere olan ilgiyi arttırmıştır. Denizlere hâkim olan, cihana hâkim olur MUSTAFA KEMAL ATATÜRK Önemli enerji kaynaklarının ve ulaştırma koridorlarının kesiştiği bir bölgede yer alan ülkemiz için başta deniz yetki alanlarımız olmak üzere tüm denizlerde yapılacak araştırma faaliyetlerinden elde edilen her türlü bilgi, deniz alanlarında uygulanacak hukuki, askeri, siyasi ve ticari stratejilerin geleceğine ışık tutacaktır. Denizlerimizde egemenlik hak ve menfaatlerin muhafazası ile günümüzde ve yakın gelecekte yaşamsal öneme sahip kara alanlarındaki doğal kaynakların hızla tükeniyor olması konuları bilim ve teknolojideki gelişmelerle denizlere Yer bilimleri alanında Ülkemizin geleceğine yönelik bilimsel ve stratejik planlamalar yapan Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) yer bilimlerinin tüm alanlarında olduğu gibi, üç tarafı denizlerle kaplı yaklaşık 400.000 km 2 lik deniz yetki alanlarımızı da göz önünde bulundurarak belirlediği öncelikler çerçevesinde deniz araştırmalarına da büyük önem vermektedir. Bu amaçla, Kurumumuz başta deniz yetki alanlarımız olmak üzere tüm denizlerde jeolojik, jeofizik, oşinografik ve hidrografik çalışmalar gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Kurumumuzda deniz araştırmaları faaliyetleri, 1976 yılında MTA SİSMİK-1 (Hora) araştırma gemisinin hizmete girmesi ile başlamıştır (Şekil 1). MTA SİSMİK-1 ekonomik ömrünü Şekil 1- MTA Sismik-1 Araştırma Gemisi. *Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Deniz Araştırmaları Dairesi Başkanlığı, Ankara 1
tamamladığı 2004 yılına kadar hizmetine devam etmiştir. Bu dönem zarfında özellikle Ege ve Akdeniz deki hak ve menfaatlerin korunmasına yönelik stratejik çalışmalar başta olmak üzere, tüm denizlerimizde petrol-doğal gaz ve TKİ/TTK adına Karadeniz de kömür aramaları (derin sismik, gravite, manyetik etütler), sismotektonik ve mühendislik amaçlı etütler ile birçok ulusal ve uluslararası bilimsel araştırmalar yapılmıştır. Ekonomik ömrünü tamamlayan MTA SİSMİK-1 araştırma gemisi 2004 yılında İTÜ Denizcilik Fakültesi ne eğitim amaçlı kullanılmak üzere hibe edilmiştir. Bunu müteakip, ülkemizin derin sismik araştırma kapasitesine haiz tam donanımlı bir araştırma gemisine olan ihtiyacı gündeme getirilmiş ve söz konusu acil ihtiyacı karşılamak üzere MTA TURKUAZ çok amaçlı araştırma gemisi ile sığ alanlarda çalışmalar yapabilecek özellikteki MTA SELEN araştırma botunun tedarik süreci başlatılmıştır. Tedarik işlemlerine 2006 yılında başlanan MTA SELEN araştırma botu 2011 yılı itibarı ile hizmete girmiştir (Şekil 2). 21 m tam boya sahip olan araştırma botu sığ deniz alanlarında yer bilimleri amaçlı projelerin yürütülmesine uygun bilimsel sistemler ile donatılmıştır. Araştırma botunda 2B çok kanallı sığ sismik sistem, yüksek ayırımlı sığ sismik sistemleri, deniz manyetometresi, yandan taramalı sonar sistemi, 100 m su derinliğine kadar sürekli ölçüm kapasiteli akıntı ölçüm cihazı, 1000 m su derinliğine kadar iletkenlik, sıcaklık, derinlik ve oksijen içeriği ölçüm kapasiteli CTD cihazı, 400 m su derinliğine kadar deniz suyu örnekleme ekipmanı, deniz tabanından çökel örneklemesi yapmak üzere grab örnekleyici ile 3 m uzunlukta gravite/piston karotiyer yer almaktadır. MTA SELEN araştırma botunda yer alan örnekleme ekipmanı ile 400 metre su derinliğine kadar olan kıyı ötesi alanların genel jeolojik özellikleri araştırılmakta olup bu alanlarda hüküm süren sedimantolojik ve tektonik süreçlerinin Şekil 2- MTA SELEN Araştırma Botu. 2
incelenmesine yönelik deniz tabanından karot ve yüzey örnekleri alınabilmektedir (Şekil 3). Alınan örneklerden deniz tabanı çökel dağılımı haritaları üretilmektedir. Ayrıca elde edilen deniz tabanı çökel örnekleri üzeride yürütülen laboratuvar analizleri neticesinde, örneklenen alanın çökel tarihçesi ve bu tarihçe boyunca meydana gelen sismolojik, paleontolojik, mineralojik, jeokimyasal ve iklimsel değişimler açıklanarak havza-ortam evrimine yönelik yorumlamalar yapılmaktadır (Şekil 4). Yürütülen deniz araştırmasının amacına yönelik olarak yeryuvarını oluşturan kayaçların farklı jeofiziksel özelliklerinden istifade ederek sismik ve manyetik veriler toplanmaktadır. Bu kapsamda araştırma botunda kullanılan çok kanallı yüksek ayrımlı sığ sismik sistemiyle (su derinliği 500 m ye kadar olan alanlarda) deniz tabanındaki yapısal unsurların ortaya konulması, sediman tarama sistemi (sub-bottom profiller) ile su derinliği 300 m kadar olan alanlarda ve güncel çökellerde, çökellerin kalınlık ve yapısal özelliklerinin ayrıntılı tespiti yapılabilmektedir (Şekil 5). Gerçekleştirilen hidrografik/oşinografik araştırma faaliyetleri kapsamında tek ve çok ışınlı iskandil sistemleri kullanılarak kıyı, şelf ve açık deniz alanlarının morfolojik özelliklerinin ortaya konulmasına yönelik derinlik haritaları üretilmektedir. Yapılan ölçüm ve örnekleme çalışmaları ile de su kolonundaki sıcaklık, iletkenlik, derinlik (CTD) değişimleri tespit edilmekte, 600 m ye kadar olan derinliklerden su örneklemesi yapılarak söz konusu örneklerin laboratuvar analizleri neticesinde çalışılan su kolonunun fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikler ortaya konulmaktadır. Ayrıca, su kolonunun ilk 100 metrelik kısmına yönelik akıntı yönü ve şiddeti belirlenebilmektedir. MTA SELEN Şekil 3- MTA SELEN Jeolojik Örnekleme Çalışması. 3
(a) (b) Şekil 4- (a) ; (b) Jeoloji/Oşinografi laboratuvarı çalışmaları. (a) (c) (b) (d) Şekil 5- (a) Sediman Tarama sistemi; (b) Su Örnekleme Sistemi; (c) Yandan Taramalı Sonar Sistemi balığı; (d) Çok kanallı sığ sismik sistemi kontrol ünitesi. 4
araştırma botunda Yandan Taramalı Sonar sistemi kullanılarak deniz tabanındaki doğal ve yapay yapı/nesnelerin akustik görüntülenmesi ile deniz tabanı mozaik haritaları üretilmekte, çökel karakterizasyonu yapılabilmekte ve batık arama veya jeoarkoloji gibi kısıtlı alanlarda kapsamlı çalışmalar gerçekleştirilebilmektedir. Diğer taraftan açık ve derin denizlerde yer bilimleri yanında deniz bilimlerinin diğer dallarında da kapsamlı araştırma faaliyetleri gerçekleştirebilmek amacıyla temini öngörülen Ulusal çok amaçlı ve modern donanıma haiz bir araştırma gemisinin (MTA TURKUAZ) tedarik işlemlerine 2008 yılında başlanmıştır. Bu kapsamda yürütülen kurumlar arası işbirlikleri neticesinde teknik özellikleri belirlenen MTA TURKUAZ araştırma gemisinin bilimsel araştırma ekipmanı ile birlikte anahtar teslim tedarik işlemleri Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) tarafından üstlenilmiştir. Yüzde 100 yerli ve tamamen Türk mühendislerinden oluşan dizayn ekibi tarafından gerçekleştirilen MTA TURKUAZ araştırma gemisinin inşasına 2012 yılı Eylül ayında başlanmıştır. 28 Mart 2015 tarihinde törenle denize indirilen (Şekil 6) geminin iç donatımı ve bilimsel sistemlerinin montajları sonrasında 2016 yılı içinde Kurumumuza teslimi ve hizmete girmesi öngörülmektedir. Modern sevk ve manevra sistemleri ile donatılacak olan MTA TURKUAZ araştırma gemisinde uluslararası sivil havacılık standartlarına haiz bir helikopter pisti (helidek) ve hassas seyir ve mevki muhafazasına yönelik IMO Class 1 dinamik pozisyon sistemi (DKS) bulunacak olup teknik özellikleri çizelge 1 de yer almaktadır. Gemide, 2B/3B sismik sistem yanında tüm denizlerde ölçüm kapasiteli yüksek ayırımlı sığ sismik, deniz gravimetresi, deniz manyetometresi, 5000 m çalışma derinliği kapasiteli tek/çok ışınlı iskandil sistemleri, 1500 m çalışma derinliği kapasiteli iş sınıfı uzaktan kumandalı sualtı aracı (ROV: Şekil 7), 1000 m su derinliğine kadar ölçüm kabiliyetine sahip karinaya monteli akıntı ölçüm cihazı, 2500 m su derinliğine kadar su örnekleme ekipmanı ile derinlik, sıcaklık, iletkenlik, çeşitli kimyasal algılayıcılar içeren Şekil 6- MTA TURKUAZ araştırma gemisinin denize inişi (28 Mart 2015). 5
Çizelge 1- MTA TURKUAZ Araştırma Gemisi Teknik Özellikleri. TURKUAZ ARAŞTIRMA GEMİ ÖZELLİKLERİ Klas Notasyonu +1 A5 Research Vessel FO LA FS S4PR +M AUT-C DK1 Tam Boy 86,66 m Genişlik 19 m / 23 m Derinlik 8 m Draft 6 m Tonajı 4575 (gross) Deplasman Ağırlığı 4867 ton Ana Makinalar 4 X 2520 kw ABC 12V-DZC Dizel Jeneratör Ana İticiler 2 X 3500 kw Rolls Roys Baş İtici 1 X 1050 kw Rolls Roys Sürat (Maksimum) 17 knots Sürat (Ekonomik) 14 knots Yakıt Kapasitesi ~1,500 m 3 (Motorin) Helidek 12 Ton Sikorsky Dinamik Konumlandırma Sistemi Kongsberg DP-I Personel Kapasitesi 55 kişi Kreynler A-Frame, Dregen Knuckle Kreyn Botlar Norpower Jemar Sismik Çalışma Botu, RHIB Bot Ofisler Veri İşlem, ROV Kontrol, Hava Tabancaları Kontrol Odaları Laboratuvarlar Araştırma Laboratuvarı, Örnekleme Laboratuvarı ARAŞTIRMA EKİPMANI 2B / 3B SİSMİK SİSTEM Kayıt Sistemi Sercel Seal 428 Marine Navigasyon Sistemi Sercel SeaPro Nav 3D Lite Streamer Tipi Sercel Sentinel Solid Streamer Streamer Kapasitesi 4 X 4 km (Gemi Altyapı Kapasitesi 8 x 8 km) Streamer Konumlandırma Sistemi Sercel Nautilus Streamer Kurtarma Sistemi Geospace HSRD Hava Tabancaları Kontrol Sistemi ION Digishot Hava Tabancaları Tipi 72 adet Bolt Technologies 1900 - LLXT (8400 inçküp) Hava Tabancaları Dizin Sayısı 6 Dizin @ 12 hava tabancası Paravan BARO 44 / 46 Sismik Kompresör 3 adet LMF 48/138-207-E60 Veri İşlem Ünitesi / Veri Yorumlama 2B / 3B CGG Geovation / Petrel Suite DİĞER SİSTEMLER Yüksek Ayrımlı Sığ Sismik Sistemi Kongsberg TOPAS PS18 Full Ocean Deniz Gravimetresi Sistemi MicroG MGS-6 / 193 Deniz Manyetometresi Sistemi Geometrics G882 Tek Işınlı İskandil Sistemi Kongsberg EA600 (18 khz / 200 khz) Çok Işınlı İskandil Sistemi Kongsberg EM 2040-7 (300-500 khz) / EM 302 (20 khz) Uzaktan Kumandalı Sualtı Aracı (ROV) GATE Gelibolu 1500 (İş Sınıfı, 1500 m) Karinaya Monteli Akıntı Ölçme Sistemi Teledyne RDI Ocean Surveyor OSII38 Su Örnekleme Sistemi SeaBird SBE 55 Plus (12 Şişe) CTD ve Kimyasal Algılayıcılar SeaBird SBE25 (CTD, ph, Bulanıklık, DO, PAR, OPR, CH4, H2S) Jeolojik Örnekleme Ekipmanı OSIL Piston Corer (18 m), OSIL Box Corer Ölçüm / Örnekleme Vinçleri MacArtney Cormac V / Cormac II, Rolls Royce(ODIM) 6
Şekil 7- İş Sınıfı Uzaktan Kumandalı Su Altı Aracı (ROV). CTD cihazı, 2500 m kapasiteli kutu karotiyer ve 18 m uzunlukta gravite/piston karotiyer ekipmanı bulunacaktır. MTA TURKUAZ araştırma gemisi ile Ülkemiz deniz yetki alanları başta olmak üzere dünya denizlerinde doğal kaynakların aranması, karalardaki jeolojik yapıların denizlerdeki devamlılığının tespiti, deprem, iklim değişikliği araştırmaları vb. amaçlarla su kolonunun, deniz tabanının ve taban altında yer alan yerkabuğunun özelliklerinin araştırılmasına yönelik faaliyetlerin icra edilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca özel sektör kuruluşları veya üniversiteler tarafından derin ve açık denizlerde yapılması planlanan yer bilimleri veya deniz bilimlerinin diğer dallarına yönelik bilimsel ve teknik araştırmalara (fiber-optik haberleşme kabloları, doğal gaz ve petrol boru hatları güzergah veya stabilite incelemeleri, mühendislik veya yer seçimi amaçlı jeoteknik projeler, deniz kirliliği, ekoloji araştırmaları vb.) destek sağlanabilecektir. Ülkemiz deniz araştırmalarının geleceğine yön verilmesi amacıyla Kurumumuzun da içerisinde yer aldığı Seyir Hidrografi ve Oşinografi Hizmetleri Kurulu (SHOH) tarafından hazırlanan ve Bakanlar Kurulu Kararı ile 02.10.2014 tarih ve 29117 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye Ulusal Deniz Araştırma Stratejisi Belgesi (TUDAS) kapsamındaki EK-A: Türkiye Ulusal Deniz Araştırma Stratejisinin Uygulanmasına İlişkin Eylem Planı ile belirlenen 34. madde numaralı öncelik ile Denizlerde uzun süreli ölçüm/gözlem sistemleri ile deniz araçlarını işletecek olan Türkiye Deniz Araştırma Merkezi (TÜDAM) kurulması konusundaki ihtiyacın değerlendirilerek; yapısı, çalışma şekli, personel ihtiyacı, kurulmasının sağlayacağı fayda ve mahsurları ile dayandırılacağı mevzuat gibi konuların inceleneceği bir etüt projesi yapılması kararlaştırılmıştır. Bahse konu eylem planı ile ortaya konulan TÜDAM a yönelik faaliyetler hususunda koordinatörlük görevi MTA Genel Müdürlüğü ve TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ne (TÜ- BİTAK-MAM) verilmiştir. 7
Kurumumuz TÜDAM ın hayata geçirilmesine yönelik olarak dünyada örnek teşkil edebilecek uluslararası kuruluşlarla işbirliği çalışmalarını başlatmıştır. Bu kapsamda Kurumumuz ile bilimsel ve teknik altyapıya sahip önemli deniz araştırma merkezlerinden Fransa Deniz Araştırmaları Enstitüsü (IFREMER) ve Güney Kore Jeoloji ve Maden Araştırmaları Kurumu (KIGAM) arasında mutabakat zabıtları (MoU) imzalanmıştır. Bunun yanı sıra İtalya dan IS- MAR, İngiltere den NOC, Hollanda dan NIOZ, Almanya dan KDM, GEOMAR ve MARUM gibi kurumların da aralarında bulunduğu deniz araştırma merkezleriyle de işbirliği çalışmaları yürütülmektedir. Kurulduğu 1935 yılından itibaren Ülkemizin yer bilimleri alanındaki faaliyetlere öncülük eden MTA Genel Müdürlüğü, teknik alt yapısı ve uzman kadrosuyla ürettiği nitelikli bilgiyi kamuoyunun kullanımına en etkin şekilde sunmak ve gerçekleştirdiği yer bilimleri kapsamlı deniz araştırmaları ile uluslararası platformda tanınan, saygın bir kurum olmak ilkesine yönelik faaliyetlerine deniz araştırmaları konusundaki yaklaşık kırk yıllık bilgi birikimi ve deneyimden destek alarak artan bir ivme ile devam edecektir. 8